Hoendervoëls
Hoenderagtiges (orde Galliformes) kom natuurlik verspreid oor die hele wêreld voor, met die uitsondering van Nieu-Seeland en Antarktika. Kenmerkend vir hoenderagtiges is hul kort stewige pote, waarmee hulle op die grond skrop op soek na kos. Hulle vlerke is kort en rond en hulle kan nie juis goed vlieg nie. Die vertering van hul oorwegend plantaardige voedsel word bevorder deur die aanwesigheid van klippies in die maag, wat die voëls saam met hulle kos oppik.
| Galliformes | |
|---|---|
| |
| Gallus sonneratii | |
| |
| Meleagris ocellata | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Domein: | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | Galliformes |
| Families | |
Hulle het ook 'n krop waarin voedsel opgegaar word. Die orde van die hoenderagtiges (Galliformes) kan in sewe families onderverdeel word: Megapodiidae (grootpoothoenders), Cracidae (hokko's), Phasianidae (jagvoëls). Opisthocomidae (hoatsins), Tetraonidae (korhoenders), Numidae (tarentale) en Meleagridae (kalkoene).
In Suider-Afrika is net patryse en kwartels van die familie Phasianidae (jagvoëls) en twee spesies van die Numidae (dietarentale) inheems. Van die oorblywende vyf families wat oor die res van die wêreld versprei is, kom enkeles, vanweë hul besondere voorkoms, in sommige van Suid-Afrika se dieretuine voer. Gewone hoenders, wat huisdiere geword het nadat hulle reeds in 6000 v.C. gedomestikeer is, stam uit die Phasianidae-familie.
Leefwyse
wysigDie meeste hoenderagtiges verkies bosagtige gebiede as woonplek. Tog word hierdie voëls ook elders aangetref. Die pêrelhoender (Acryllium vulturinum) leef in sekere dele van Afrika op die droë steppe. Sneeuhoenders (Lagopus mutus) het hulle heeltemal aangepas om in die boomlose toendras en soortgelyke omgewings in die berge te leef. Hulle pote en tone is met vere bedek sodat hulle met gemak deur die sneeu kan loop.
Hulle veredos is gedurende die winter amper heeltemal wit en vorm ʼn besonder goeie kamoflering. Gedurende die kort somers is hulle vere bruin en gespikkeld om by die veranderde omgewing aan te pas. Die meeste hoenderagtiges bring die dag op die grond deur, waar hulle skrop en soek na kos. Saam met die kos pik hulle ook 'n aantal klippies op, wat help om die kos in die spiermaag fyn te maal.
Daar is byna altyd 'n goed ontwikkelde krop aanwesig waarin kos gebêre kan word. Hulle kort, ronde vlerke is nie geskik vir lang vlugte nie. Die verspreidingsgebied van die meeste spesies is dan ook beperk. Woestyne en bergreekse vorm onoorkomelike versperrings. Met hulle kragtige pote kan hulle egter baie vinnig en ver loop. Die nes is gewoonlik 'n eenvoudige holte in die grond. Dadelik nadat die eiers uitgebroei het, kan die kuikens reeds selfstandig hulle eie kos oppik. 'n Paar dae nadat hulle uit die dop is, ontwikkel die kuikens reeds slagpenne.
Die vlerke van so 'n jong hoenderagtige is kleiner as die van volwasse voëls en het minder slagpenne. Baie kenmerkend is die klein, onvolledige stertjie. In teenstelling met die haan van die mak hoender, wat nie meer balts (‘n soort voorparingsdans) uitvoer nie, maak die meeste hoenderagtiges die henne uitgebreid die hof. Baie bekend is die balts van die korhoender (Lyrurus tetrix) en die auerhoender (Tetrao urogallus).
Die korhoender wat in Europa voorkom, is poligaam. In Maart versamel hierdie voëls op spesiale baltsplekke, waar die hane, met kop en keel orent, die omgewing inspekteer. Kort daarna begin hulle geluide maak wat klink soos 'n mes wat geslyp word. Hierna sprei hulle hul stertvere uit; die rooskleurige, vratagtige huidvlekke bokant hulle oë swel op, en hulle begin geluide maak wat weer heeltemal anders klink. Kort hierna begin die hane met mekaar veg totdat elkeen sy eie gebied afgebaken het.
Wanneer ʼn hen daarna oor sy gebied vlieg, spring die haan op en af en pro beer om haar aandag te trek. Wanneer die hen buig, gee sy te kenne dat sy bereid is om te paar. Na die paring sonder die hen haar af om eiers te lê, terwyl die haan ander henne probeer aanlok. Grootpoothoenders het 'n baie spesiale manier om hul eiers uit te broei. Die hamerhoender of maleo (Macrocephalon maleo) van die eiland Soelawesi trek gedurende die broeiseisoen na die strand en grawe daar 'n neskuil waarin sy haar eiers lê.
Die hitte van die son broei die eiers uit. Boshane (genus Alectura) bou broeiberge van blare en plantoorblyfsels wat tot 'n paar meter hoog kan word. Hulle skop ook gedurig die blare en plantreste op sodat genoeg water en suurstof die broeiberg kan binnedring. Die warmte wat daar tydens die verrottingsproses vrygestel word, broei die eiers uit. Die haan toets die temperatuur in die blareberg voortdurend met sy snawel.
Die termometervoël (Leipoa ocellata), wat in die droë binneland van Australië voorkom, grawe eers 'n diep gat en maak sy broeiberg daarin. Wanneer dit reën en die materiaal in die gat deurweek is, bedek die voël dit met sand. Die materiaal begin dan met behulp van die klammigheid verrot. Die laag sand verhoed ook dat die blare in hierdie droë streek te gou uitdroog.
Verspreiding
wysigBehalwe in Nieu-Seeland, waar hulle deur die mens ingevoer word om te jag en vir verbruik, en op Antarktika, waar geen hoenderagtiges voorkom nie, is hierdie voëls oor byna die hele aarde versprei. In Asië kom die grootste verskeidenheid voor. Byna al die lede van die Phasianidae familie en die Bankivahoender (Gallus gallus), wat die stamvader van die mak hoender (Gallus domesticus) is, word hier aangetref, asook die pragtig gekleurde tragopane (subfamilie Tragopaninae), die Asiatiese bospatryse (genus Arborophila), die gekuifde bospatrys of Maleisiese roelroel (Rollulus roulroul) en die sierlike poufisante (genus Polyplectron).
Die Bankivahoenders lewe nes die gewone plaashoenders in klein groepies. Die hane dra hulle baltsveredos nie die hele jaar deur soos die haan van die mak hoender nie, maar kry na ververing in die somer 'n sogenaamde rusveredos. In sommige dele van Afrika kom daar 'n nou verwante hoender voor, wat die gewone tarentaal (Numida meleagris) genoem word. Hierdie hoender se veredos is donker met talle wit "pêrels". Baie van die sogenaamde veldhoenders (subfamilie Perdicinae) soos die patryse (genus Perdicini), kwartels (genus Corturnicini) en tandhoenders (genus Odontophorini) kom ook in Asië voor.
Die Europese steenpatrys (Alectoris graeca) is nou verwant aan die patryse van Asië. Die Japanse kwartel (Coturnix coturnix japonica) word deesdae vanweë hul eiers en vleis op groot skaal geteel. Die Chinese dwergkwartel (Exalfactoria chinensis) het 'n gewilde kouvoëltjie geword. Die sigeunervoël of hoatsin, ook soms die stinkvoël genoem van wee sy onaangename reuk, verskil baie van ander hoenderagtiges. Hierdie voël leef in die reënwoude van Suid-Amerika en eet blare wat in sy krop fyngemaal word.
Hierdie krop is so groot dat daar skaars ruimte oor is vir stewige vliegspiere; hoatsins kan inderdaad nie goed vlieg nie. Jong hoatsins het nes die fossiele oervoël Archaeopteryx twee beweeglike naels aan elke vlerk. In teenstelling met die kuikens van ander hoenderagtiges, bly jong hoatsins lank in die nes, wat bo-oor water gebou word. As gevaar dreig, sal die jong hoatsin vinnig vlug, maar as dit nie moontlik is nie, val hy in die water en probeer homself al duikende red. Die gedrag is baie merkwaardig omdat die meeste hoenderagtiges niks van water hou nie.
Ekonomiese belangrikheid
wysigByna alle roofdiere hou van hoenderagtiges en ook die mens benut hulle graag. Dit is dan ook die rede waarom so baie van die hoenderagtiges huisdiere geword het. Die grootste jagvoël wat deesdae in groot getalle geteel word, is die kalkoen (Meleagris gallopavo), wat uit Amerika kom. Die voel kom nog wild in enkele dele van Noord-Amerika voor. Die hane vorm afsonderlike groepe. In Oktober trek die voëls al lopend suidwaarts; hulle vlieg net as hulle 'n rivier moet oorsteek.
Die rol wat die kalkoen in Noord-Amerika en die fisant in Eurasië speel, word in die tropiese dele van Amerika deur die hokko's vervul. Hulle is luidrugtige voëls wat hoog in bome lewe. Hierdie voëls smaak baie lekker en daar is al probeer om hulle soos hoenders en kalkoene op groot skaal vir verbruik te teel. Hokko-telery is egter nie so winsgewend nie, omdat die voel baie stadig voortplant. Die hokko lê net twee of drie eiers per jaar; die kalkoen lewer jaarliks agt tot vyftien, terwyl die huishoender byna sonder perke voortplant.
Taksonomie
wysig- Familie Megapodiidae
- Familie Cracidae
- Familie †Gallinuloididae (onder andere Gallinuloides)
- Familie Numididae (Tarentale)
- Familie Odontophoridae
- Familie Phasianidae (Fisantagtiges)
Verwysings
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409524 band
Sien ook
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Hoendervoëls. |