Hars

Hars is 'n taai, klewerig, plantaardig produk wat hoofsaaklik van naaldbome geoes word. Daar bestaan ook kunsmatige stowwe wat hars genoem word. Voorbeelde van sulke kunshars is: polyurethaan-hars en epoxy-hars.

Hard word geoes.

Hars van 'n Pinus-soort

Protium Sp.”

Hars word soms met gom verwar. Die verskil is dat hars oplosbaar is in alkohol, gom daarteen is oplosbaar in water.

Van die produkte wat van hars vervaardig word sluit in:

• Wierook
• Mirre

Sommige natuurharse soos skellak en Oosterse lak word reeds baie lank gebruik en die terminologie (lak, vernis, hars, balsem, ensovoorts) dateer van oudsher. Dit word egter nie altyd konsekwent vir natuurharse gebruik nie, maar ook vir sommige kunsslowwe.

Hars is 'n produk wat deur sommige houtgewasse soos dennebome afgeskei word wanneer hulle beskadig word. Die hars is aanvanklik vloeibaar, maar verhard vinnig onder die invloed van lug. Daardeur beskerm die hars die boom teen die indringing van skimmel en dies meer.

By die verharding van hars vind talle chemiese omsettings soos polimerisasie en oksidasie plaas. Die stewige stof word gewoonlik hars of vernis genoem. Tegnies word 'n onderskeid gemaak tussen lakvernis (kortweg lak genoem) en chemiese vernis. Lak word hard vanweë die verdamping van ʼn oplosmiddel, terwyl chemiese vernis hard word vanweë chemiese omsetting. Kunsstowwe wat deur chemiese reaksies verhard raak, word dikwels ook kunshars genoem.

Onder natuurhars word drie soorte onderskei, naamlik:

- Wateroplosbare hars, soos gom, wat uit suikers opgebou is; lak word nie by die verwerking van gom verkry nie.

- Alkoholoplosbare hars, soos balsem, terpentyn en skellak.

- Olie-oplosbare hars, soos barnsteen, Oosterse lak, kolofonium en kopalhars; almal bestaan uit die sogenaamde koolwaterstowwe (C- en H-verbindings).

Bereiding en gebruike

Alkoholoplosbare hars word van die balsemspar (Abies balsamea) verkry en dikwels kanadabalsem genoem. Dit bly vloeibaar in die aanwesigheid van die esters van bensoë- en kaneelsuur en word vir die hegting van lense gebruik omdat dit dieselfde brekingsindeks as glas het. Olie-oplosbare hars bly vloeibaar in die aanwesigheid van olies soos terpentynolie.

Dergelike produkte word verkry uit bome soos die lariksboom (Larix decidua), die silwerspar (Abies elba) en die sparden (Pinus pinaster). Venesiaanse lak is van die lariksboom afkomstig en is die hoofbestanddeel van seëllak. Dit voldoen goed aan die vereistes wat vir seëllak gestel word, naamlik dat dit maklik moet smelt by verhitting en hard moet wees sodat dit nie maklik afslyt nie.

Die seëllak word met pigmente van sinnaber (HgS) gekleur, waardeur dit die kenmerkende rooi kleur verkry. Ander bestanddele wat vir seëllak gebruik kan word, is byewas, skellak en kolofonium. Mastik word uit die Pistacia-boom verkry, wat inheems is in die Middellandse See-gebied. Dit word byvoorbeeld vir die afdekking van skilderye gebruik. Kolofonium (vioolhars) is uit die suide van die VSA afkomstig en word uit 'n denneboom (Pinus palustris) verkry.

Een van die produkte is gomhars, wat verkry word deur die bas te sny en die gom uit te tap. Die hars word dan verhit, waardeur terpentyn ontsnap en die hars agterbly. Houthars word verkry deur dennehout te maat en dit met ʼn oplosmiddel te behandel. Die hars is baie hard en raak klewerig by verhitting. Deur die bindings in die koolwaterstofskelet kan die hars net as lynolie in die lug verhard. Barnsteen is versteende hars wat ontstaan het uit harse wat lank gelede in die grond beland het. As gevolg van geologiese prosesse is dit omgesit in 'n harde, onoplosbare, nie-smeltbare produk. Dit word uit Oos-Europa verkry en as siersteen gebruik.

Oosterse lak

Oosterse lak word in China en Noord-Amerika uit die vernisboom (Rhus vernicifera) gewin. Later is die bome egter ook in Japan gekweek en daar is feitlik geen verskil tussen Chinese en Japanse lak nie. Vir die bereiding van die lak word die bome se bas gedeeltelik gestroop en die melkagtige sap opgevang.

Die sap word ingedamp en gesuiwer, waarna dit gekleur word. Die hars verhard in vogtige lug in die afwesigheid van lig. Dit word deur die Oosterlinge gekleur en vir die versiering van hout en vase gebruik.

Skellak

Skellak is van dierlike oorsprong. Dit is 'n afskeidingsproduk van die lakskildluis (Laccifera lacca), wat op sommige soorte wildevyebome (Ficus laceifera) voorkom. Die takkies van die boom raak mettertyd oordek met 'n klewerige laag wat deur die luise afgeskei word.

Die takkies word versamel en die kleeflak met behulp van 'n oplosmiddel verwyder, waarna dit verder met water behandel word. By die behandeling kom 'n rooi kleurstof (lakrooi) vry, wat verwyder word. Die oorblywende lak word gesmelt, gefiltreer en afgekoel. Die kleur hiervan wissel van liggeel tot donkerbruin en die lak word soms gebleik om wit skellak te verkry. Skellak word vir die behandeling van hout gebruik, en is verder ʼn goeie isolator van elektrisiteit.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 131