Hendrik Witbooi
Hendrik Witbooi (1830, Pella, Suid-Afrika – Vaalgras, 29 Oktober 1905) was die kaptein (leier) van die Witbooi-Nama, ten tye van die Namibiese volksmoord 1904–1908. Hy staan bekend as 'n groot militêre strateeg en was 'n simbool vir Namibië se stryd om onafhanklikheid.
Hendrik Witbooi (ca. 1840- 1905) word beskou as een van die merkwaardigste figure in die geskiedenis van Namibië. Hy was kaptein van die Witboois en later leier van die Namastamme in Namibië. Hy het veral oorlog teen die Herero's gevoer en later met die Duitse gesag gebots. Hendrik Witbooi is in omstreeks 1840 op die sendingstasie Pella net suid van die Oranjerivier gebore.
Hy was 'n lid van die Kwowese of Witboois, 'n Khoi-stam waarvan Hendrik se oupa, Cupido (Kido) of David Witbooi (ca. 1780-1875), die leier was. Hendrik se pa is Moses of Klein Kido (ca. 1810 - 1888) genoem. In omstreeks 1850 het die Witboois na Groot-Namakwaland getrek en hulle in die gebied van die Rooinasie by Hoachanas gevestig. Kido het sy woonplek Gibeon genoem.
In 1863 is 'n sendingstasie op Gibeon geopen, en Hendrik het 5 jaar later ook klasse begin bywoon. Hy het onder meer ook geleer om te skryf. Intussen het Hendrik as jong man deelgeneem aan die talle oorloë wat daar tussen die Witboois en die Rooinasie uitgebreek het. Tussen 1884 en 1893 het hy 'n · soort dagboek gehou waarin hy sy ervarings opgeteken en afskrifte van belangrike briewe gemaak het.
Hendrik het onder meer in sy dagboek geskryf dat hy 'n opdrag van God ontvang het om "as verlosser van sy volk" die Herero's aan die die Witboois te onderwerp. Hierdie "opdrag" kon Hendrik nie dadelik uitvoer nie omdat sy vader, Moses Witbooi, nog amptelik die kaptein van die Witboois was. In 1883 het daar egter 'n openlike botsing tussen hom en sy vader gekom toe Moses se swaer, Paul Visser, van die Rehoboth-Basters se vee gesteel en 'n deel van die buit aan Moses gegee het.
Hendrik het die diefstal ten sterkste afgekeur en 'n vergadering byeengeroep. Daar is besluit dat Hendrik en sy ondersteuners van hul eie vee as vergoeding aan die Basters sou gee. Moses het deur sy houding die respek van baie van sy onderdane verloor, terwyl Hendrik se aanhang terselfdertyd toegeneem het. Hy het ook van sy vader se pligte begin oorneem.
In 1884 het Hendrik met sy 200 volgelinge noordwaarts opgeruk om die Herero's aan sy gesag te onderwerp, en op 24 Junie is daar by Onguheva, tussen Rehoboth en Aris, 'n slag tussen die Witboois en die Herero's gelewer wat omtrent gelykop verloop het. Nadat vrede tussen Hendrik en Maharero gesluit is, het Hendrik met verhoogde aansien na Gibeon teruggekeer.
Die daaropvolgende jaar het hy by Osona, tussen Windhoek en Okahandja, 'n tweede keer met die Herero's slaags geraak. Die keer het die Witboois verloor en 2 van Hendrik se seuns is in die slag dood. Hendrik Witbooi en sy volgelinge het toe by Nausas saamgetrek om die neerlaag te wreek. Op 17 April 1886 het die Witboois die Herero's weer by Okahandja aangeval.
Hierdie aanval het egter ook misluk, die Witboois het gevlug en die hele laer by Nausas is deur die Herero's geplunder. Hendrik Witbooi het egter kort daarna die Herero's in kennis gestel dat hy voortaan soos Jan Jonker van die sogenaamde Afrikaner-Hottentotte 'n guerrilla- of kleinoorlog teen hulle sal voer. Vanaf Hoornkrans, wes van Rehoboth, het hy in 1888 sy dreigement begin uitvoer.
In voortdurende strooptogte het hy duisende beeste gebuit en steeds ryker en magtiger geword. In 1888 het Paul Visser sy swaer Moses op Gibeon vermoor nadat hy hom gedwing het om die kapteinskap aan hom af te staan. Hendrik het daarop egter vir Paul Visser in ʼn geveg doodgeskiet en die onbetwiste kaptein van die Witboois geword. Hendrik wou die ander Khoi-khoi-groepe nou ook onder sy gesag bring, en die een na die ander kaptein het dan ook voor hom die knie gebuig. Teen 1880 het Duitse koloniste hulle egter begin vestig en ingrawe in die gebied wat as Duitswes-Afrika (vandag Namibië) bekend geword het.
Teen 1890 het verskeie plaaslike stamhoofde reeds verdrae met Duitsland aangegaan, waarvolgens laasgenoemde die stamme onder sy "beskerming" geneem het, maar Hendrik Witbooi het hom nie laat oorhaal nie. Aanbiedinge van onder meer die Duitse bevelvoerder in Duitswes-Afrika, Kurt von Francois, om met Duitsland 'n "beskermingsverdrag" aan te gaan, is deur Hendrik met minagting van die hand gewys. Von Francois het gevolglik besluit om die Witboois met wapengeweld te onderwerp.
Die Duitsers het die Witboois op 12 April 1893 met 'n aanval op hul vesting by Hoornkrans verras. Hendrik Witbooi en sy krygers het daarin geslaag om betyds te vlug, maar die Duitsers het sowat 70 vroue en kinders vermoor en 'n hele vesting vernietig. In 1894 het Von Francois se opvolger, majoor Theodoor Leutwein, met 'n groot troepemag daarin geslaag om die Witboois te onderwerp. Hendrik was verplig om ook ʼn beskermingsverdrag met die Duitsers te sluit.
Vir die volgende 10 jaar (tot 1904) het die Witboois vreedsaam in die omgewing van Gibeon gewoon. Hendrik het op Rietmond naby die huidige Mariental saam met ʼn klompie van sy volgelinge gaan woon. Hy het goed met die Duitse amptenare oor die weg gekom en hom as 'n lojale bondgenoot bewys. Met die verskillende opstande, soos die van die Swartboois in 1898, die Basters van Grootfontein in 1900 en die Herero's in 1904, het hy sy Witboois as troepe vir die Duitsers afgestaan.
Dit was dus 'n verrassing toe Hendrik Witbooi in Oktober 1904 die wapen teen alle Blankes opgeneem het. Daar word vertel dat 'n Baster met die naam Shepherd Stuurman hom aangehits het met die storie dat hy (Stuurman) deur God gestuur was om die Blankes uit Afrika te verdryf. Hendrik het die Duitse magistraat op Gibeon toe in kennis gestel dat hy oorlog teen die Blankes verklaar Die magistraat het hom na Rietmond gehaas om Hendrik van sy plan te laat afsien, maar die Duitsers op Mariental is sonder Hendrik se medewete vermoor.
Die moord het tot verdere bloedvergieting gelei; veral in die omgewing van Gibeon, waar baie Afrikaners gewoon het, moes die Blanke mans en selfs kinders dit ontgeld. 'n Jaar lank het Hendrik die stryd teen die Duitse oormag volgehou. Hy het die Witboois in kleiner groepe verdeel en self met 'n groep na die dorre Kalahari uitgewyk. Hier het hy op meesterlike wyse 'n guerrilla-oorlog teen die Duitsers gevoer. Op 29 Oktober 1905 het Hendrik Witbooi 'n Duitse voorradewa naby Vaalgras aangeval, maar hy was nie bewus van die Duitse troepe wat die wa vanuit Vaalgras tegemoetgery het nie. In die skermutseling wat daarop gevolg het, is Hendrik in die regterdy getref. Hy is op 'n perd getel en deur een van sy onderdane vasgehou, maar is binne 'n uur dood. Sy volgelinge het hom inderhaas begrawe en hul vlugtog voor die Duitse troepe voortgesit. Hendrik se graf is nooit opgespoor nie.
Nadat die Herero in 1904 in opstand kom hou Hendrik Witbooi homself eers afsydig. Hy waarsku die Hereroleider Samuel Maharero dat hy die Europese koloniseerder as 'n groter bedreiging sien as die onderlinge stryd tussen die inheemse volke. Nadat die Herero in Augustus 1904 verslaan word, voer Witbooi verskeie Namastamme aan in die stryd teen die Duitsers. Hierdie opstand staan ook as die Hottentotteopstand bekend. Generaal Lothar von Trotha loof 'n beloning uit vir diegene wat die Namakaptein aankeer en waarsku die Nama dat hulle dieselfde lot as die Herero (sien ook Namibiese volksmoord 1904–1908) tegemoet sal gaan.
Hendrik Witbooi sit egter die stryd voort en word op 29 Oktober 1905 by Vaalgras in die Karasberge uit sy saal geskiet, hy is kort daarna oorlede. Sonder hul strategiese leier word die Namas verslaan deur die Duitsers. Manne, vroue en kinders word opgesluit in konsentrasiekampe waar baie van hulle sterf. 'n Aantal stryders word as dwangarbeiders uitgevoer na ander Duitse kolonies soos Togo en Kameroen. Baie kom daar om en net 'n klein aantal word uiteindelik gerepatrieer.
Hendrik Witbooi word gesien as die eerste Namibiër wat die verskillende volke bymekaar probeer bring het in die stryd teen die Europese koloniseerder en onderdrukker. Na die land se onafhanklikheidswording word sy foto op Namibië se banknote gedruk. Sy agterkleinseun Hendrik was ook jare lank visiepresident van die SWAPO-party.
Bronnelys
wysig- Liebenberg, B.J.: Hendrik Witbooi van Groot-Namakwaland. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 16, nr. 1, September 1966
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 138, 139
