Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Skilpad

viervoetige reptiele met 'n stewige dop
(Aangestuur vanaf Testudines)

Skilpaaie (Testudines) is 'n orde van viervoetige reptiele met 'n stewige (en dikwels bolvormige) skild (of dop).

Skilpaaie
Tydperk: 157–0 m. jaar gelede
Terrapene carolina bauri
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Superklas:
Tetrapoda
Klas:
Sauropsida
Subklas:
Anapsida
Orde:
Testudines

Linnaeus, 1758
Subordes[1]

Skilpaaie kom in verskillende groottes en kleure voor, en hulle lewenswyses verskil drasties (see- en landskilpaaie). Tog is dit, as gevolg van die uitwendige skild, altyd maklik om hulle van ander reptiele te onderskei.

Alle skilpaaie het 'n beenagtige skild onder die maag (plastron), sowel as op die rug (die karapaks). Die skild het gewoonlik 'n tweede laag pantser, wat die horingskild genoem word. Die rugskild (bo) en die buikskild (onder) is deur 'n beenagtige brug aan weerskante van die liggaam met mekaar verbind.

Skilpaaie plant gewoonlik jaarliks voort en is sonder uitsondering eierlêend.[2] Hulle groei vinnig as hulle jonk is, maar ontwikkel baie stadig. Van die groter skilpaaie bereik eers na dekades volwassenheid, hierdie spesies kan egter ook baie oud word. Afhangende van die spesie bestaan hulle dieet uit dier- en plantmateriaal.

Daar is ongeveer 340 verskillende spesies skilpaaie, wat in 14 families ingedeel word.[3] Hulle kom oor die hele wêreld in uiteenlopende biotope voor, insluitend woude, grasvelde, vleie en die see. Dosyne spesies is as gevolg van menslike aktiwiteit ernstig bedreigd, hoofsaaklik as gevolg van die vernietiging van hul habitat en die vang van wilde skilpaaie vir verbruik of die dierehandel.

Die biologiese orde waaraan hulle behoort, Testudines, sluit beide lewende en uitgestorwe spesies in. Die oudste fossiele dateer ongeveer 220 miljoen jaar terug.[4] Dit maak skilpaaie een van die oudste oorlewende reptiele op aarde, selfs ouer as akkedisse, slange en krokodille.

Algemeen

wysig

Die orde is baie oud, want die eerste skilpadfossiele is in Middel-Perm-gesteentes (dit dui op 'n ouderdom van 250 miljoen jaar) gevind. Sommige spesies leef op land, terwyl ander in die see, asook in varswater hou.

Ander spesies is weer amfibies, hoewel alle skilpaaie hul eiers op land lê. Skilpaaie behoort tot die reptielsubklas Anapsida, omdat hul skedels geen temporale fenestrae (slaapvensters) het nie, en hulle is die enigste lewende verteenwoordigers van die subklas. Die opvallendste kenmerk van skilpaaie is die dop, wat uit 'n dorsale karapaks (rugskild) en 'n ventrale plastron (maagskild) bestaan.

Die skilde bestaan uit 'n binneste laag beenplate wat deur 'n afsonderlike buitenste horinglaag (vergelykbaar met reptielskubbe) bedek is. Sommige bene van die pektorale gordel vorm ook deel van die maagskild. Die buitenste laag word met tussenpose deur 'n nuwe laag vervang en die "jaarringe" maak 'n relatiewe ouderdomsbepaling van die individu moontlik, hoewel dit nie baie akkuraat is nie.

Die dop bedek alle sagte dele van die skilpad se liggaam en word deur beenuitsteeksels afkomstig van die bekken- en pektorale gordels gestut. Slegs die diere se pote en koppe steek by die dop uit. Die dop veroorsaak dat skilpaaie stadig beweeg, maar dit beskerm hulle baie doeltreffend teen roofdiere. Die diere maak hulle nog meer teen roofdieraanvalle bestand deur hul koppe in die dop terug te trek, en terselfdertyd hul pote te verskuil.

Die manier waarop die koppe teruggetrek word, word as taksonomiese hulpmiddel by die klassifikasie van skilpaaie gebruik. Skilpaaie trek hul koppe en sterte in hul doppe terug wanneer gevaar dreig. Sommige skilpaaie, soos die lede van die families Chelydridae en Platysternidae, kan hul koppe nie terugtrek nie, terwyl ander skilpaaie hul koppe heeltemal terugtrek en die openinge afsluit.

Dit word gedoen deur 'n buikplaat wat met bindweefsel geskarnier is, oor die openinge te klap. Die meganisme word die duidelikste in lede van die genus Terrapene gesien, hoewel soortgelyke metodes onafhanklik in ander skilpadgenera ontwikkel het. Mannetjieskilpaaie het 'n effens hol buikskild, sodat hulle tydens paring makliker op die wyfie se rug kan klim. Die spermselle kan 'n lang tyd in die wyfie lewend bly, sodat sommige spesies 'n ruk na die laaste paring nog bevrugte eiers kan lê. Die eiers het 'n stewige, leeragtige dop, en dit word deur die wyfie begrawe nadat dit gelê is. Die eiers broei in die sonverwarmde grond uit.  

Lewende skilpaaie het geen tande nie, hoewel dit wel by die vroeë fossiele voorkom. Die lewende diere se kake is met horingagtige skedes bedek, wat nie skerp genoeg is om voedsel mee te sny of te maal nie. Skilpaaie eet dus selde die veselagtige gedeeltes van plante, maar wel die sagte dele daarvan, asook sagte plante. Hulle eet ook klein ongewerweldes, soos wurms, slakke, insekte en die seelewende diere, veral weekdiere.

Drie fossielsubordes word onderskei, terwyl die lewende skilpaaie in 2 subordes verdeel word op grond van die manier waarop hulle hul koppe in die doppe terugtrek. Die meeste lewende skilpadfamilies behoort tot die suborde Cryptodira en die diere word daardeur gekenmerk dat hulle hul koppe in 'n vertikale vlak in die doppe terugtrek. Baie van die lede se doppe is vereenvoudig of verklein, veral by die seelewende skilpaaie. Die Amerikaanse byterskilpaaie (familie Chelydridae) is waterlewend en hulle kan nie hul koppe terugtrek nie.

Die familie Testudinae is bekende landskilpaaie en sommige spesies kan baie groot word. Die grootste individue kan 1 m lank word en 'n massa van 200 kg hê. Die Suid-Afrikaanse bergskilpad (Geochelone pardalis) en die skarnierdoplandskilpad (Kinixys belliana) behoort ook tot die familie. Laasgenoemde spesie se karapaks (rugskild) is dig met die plastron (maagskild) geskarnier sodat die agterste gedeelte van die skilpaaie heeltemal beskerm is.

Die seelewende skilpaaie behoort tot 2 superfamilies, die Chelonioidea en die Dermochelyoidea. Die bekende seeskilpaaie (familie Cheloniidae) behoort tot die Chelonioidea, en hulle is ekonomies belangrik omdat hul eiers en vleis as 'n lekkerny beskou word. Hul massa kan wissel tussen 20 en 500 kg en die diere toon merkwaardige migrasiepatrone. Die leerskilpaaie (familie Dermochelyidae) is seelewende skilpaaie en hul doppe bestaan net uit klein been plate onder hul leeragtige velle.

Hulle kom veral in warm see voor en die volwassenes kan 'n massa van tot 600 kg hê. Lede van die familie Trionychidae (superfamilie Trionychoidea) is varswaterlewende skilpaaie met 'n sagte dop en geen beenplate nie. Webbe word tussen hul tone aangetref en hul neusgate kom op 'n uitstaande snoet voor. Lede van die suborde Pleurodira trek hul nekke in 'n horisontale vlak in. Die suborde het slegs 2 families. Die platdopwaterskilpad (Pelomedusa subrufa) en die skarnierdopwaterskilpad (Pelusios sinuatus) van Suid-Afrika behoort tot die familie Pelomedusidae.

Hulle is goeie swemmers, hoewel hulle met longe asemhaal en met tussenpose op die oppervlak moet lug skep. Hulle is hoofsaaklik karnivore en leef van enige klein prooi wat hulle kan vang. Indien die diere bedreig word, skei hulle 'n onaangename reuk af wat voornemende roofdiere afskrik. Wanneer die damme, vleie of panne waarin die diere hou, opdroog, grawe hulle 'n holte ondergronds, waar hulle tot die volgende reënseisoen hiberneer.

Verspreiding en habitat

wysig
 
Wêreldwye verspreiding op land (swart) en in die see (blou)

Skilpaaie kom op alle kontinente behalwe Antarktika voor, maar slegs in tropiese en subtropiese gebiede. Veral in Afrika leef baie soorte. In Europa kom skilpaaie slegs in die suide, rondom die Middellandse see, en in Asië net in die suidelike deel voor. Slegs enkele van die landlewende soorte kom in gematigde gebiede voor. In Noord-Amerika kom hulle voor in die midde en suide, en in Suid-Amerika ontbreek hulle net in die uiters westelike kusstrook. In Oseanië leef skilpaaie op 'n groot aantal van die bybehorende eilande, maar nie in Nieu-Seeland nie. In Australië kom die skilpaaie orals voor, behalwe in die groot woestyngebied in Sentraal-Australië. Op die Arabiese skiereiland leef soorte in die noorde sowel as die uiterste suide, maar ontbreek in die grootste sentrale gebied. Die enigste gebiede waar skilpaaie tans nie voorkom nie is die Noord- en Suidpool. Op die verspreidingskaart (links bo) word die wêreldwye verspreiding van skilpaaie in swart aangedui, en die verspreiding van seeskilpaaie in blou.

Wat betref habitat, word skilpaaie rofweg in landskilpaaie, moerasbewoners en seeskilpaaie verdeel. Hierdie verdeling het egter geen wetenskaplike basis nie; so behoort die seeskilpaaie tot verskillende families. Ook is daar soorte wat hoort by die moerasskildpaaie, maar wat tot 'n lewe op land aangepas het.

Die habitat van 'n skilpad kan bestaan uit alle moontlike biotope, van skrale gebiede soos savannas en halfwoestyne tot in bosse, graslande en moerasse. Slegs in groot mere, baie warm woestyne en koue bergstreke sonder skuilplekke of groenigheid kom geen skilpaaie voor nie. Skilpaaie is soos alle reptiele koudbloedig, en is dus van die omgewingstemperatuur afhanklik.

Evolusie

wysig
 
Die verspreiding van skilpadgroepe sedert die Kryt

Die skilpaaie se verspreiding het 'n lang evolusie ondergaan en verskeie groepe het op verskeie kontinente ontstaan.

In Afrika is daar vandag twee groepe:

  1. die Cryptodira wat hulle nekke reguit kan intrek. Hulle het oorspronklik uit Asië gekom.
  2. die familie Pelomedusidae wat tot die Pleurodira behoort en hulle nek moet vou of sywaarts langs die liggaam onder die dop inskuif. Hulle het op Gondwana ontstaan.

Die derde groep, die Chelidae kom net in Suid-Amerika en Australië voor. Hulle behoort ook tot die Pleurodira.

'n Vierde groep, die Paracryptodira, het oorspronklik in Noord-Amerika en Europa voorgekom, maar hulle is uitgestorwe.

Etimologie

wysig

Die benoeming skilpad is afgelei vanuit die Nederlandse Schildpad , 'n samestelling van schild (skild) en pad (padda), omdat die dier lyk soos 'n padda wat onder 'n skild skuil.[5] Alhoewel die oorspronklike Nederlandse woord 'n samestelling is, is skilpad slegs 'n skynsamestelling, aangesien dit nie meer uit twee volwaardige stamwoorde bestaan nie.

Foto's

wysig
  •  
    Die kop van 'n skilpad het 'n snawelagtige bek, duidelik sigbare oë en neusgate, maar het nie oorskulpe nie.
  •  
    Seeskilpaaie se pote is tot vinvoete (flippers) aangepas.
  •  
    'n Skilpad wat eiers lê.
  •  
    'n Jong skilpadjie kruip uit sy dop.

Suid-Afrikaanse spesies

wysig

Spesies wat in Suid-Afrika aangetref word:[6]

Bronnelys

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ Wikispecies- Testudines
  2. ↑ Grzimek, Bernhard (1971). Het leven der dieren deel VI: Reptielen. Kindler Verlag AG. ISBN 90 274 8626 3.
  3. ↑ Amphibiaweb – How many species – Website
  4. ↑ "Archelon-Enchanted Learning Software" (in Engels). Enchantedlearning.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2019. Besoek op 14 Maart 2009.
  5. ↑ Etimologiewoordeboek van Afrikaans. Redakteur: G.J. van Wyk, Volksblad artikel, 18 Augustus 2003[dooie skakel]
  6. ↑ "Reptile list" (PDF). African snakebite institute.

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Skilpad&oldid=2669847"