Willem de Klerk

Dr. Willem (Wimpie) Johannes de Klerk (12 April 1928 – Johannesburg, 7 Augustus 2009) was ’n Afrikaanse akademikus, predikant, redakteur van die oggendblad Die Transvaler en Sondagkoerant Rapport, stigterslid van die Demokratiese Party, die oudste broer van voormalige president F.W. de Klerk en seun van oudminister Jan de Klerk en sy vrou, Corrie. Hul oupa aan vaderskant, ds. W.J. de Klerk, was twee maal leraar van die Gereformeerde kerk Johannesburg en registrateur van die PU vir CHO van 1923 tot 1928. Hul ouma aan vaderskant was ds. De Klerk se tweede vrou, Aletta Johanna, gebore Van Rooy, 'n kleindogter van die Van Rooy-stamouers in Suid-Afrika, Johannes Cornelis van Rooy en sy vrou, Anne Holsters. Sy tante Susan Strijdom was die vrou van Suid-Afrika se vyfde eerste minister, adv. Hans Strijdom.

Willem de Klerk
Willem de Klerk
Naam	Willem Johannes de Klerk
Geboorte	12 April 1928 Reddersburg
Sterfte	7 Augustus 2009 (op 81) Johannesburg
Kerkverband	Gereformeerd Kerk
Gemeente(s)	Krugersdorp (1953–1957) Totiusdal (1957–1963) Potchefstroom-Noord (1963–1976)
Jare aktief	1953–'67 (as predikant)
Kweekskool	Potchefstroom

Die Vaderland berig op 22 Oktober 1956 oor die inwyding van die Gereformeerde kerk Krugersdorp. Ds. De Klerk, die leraar, het die kerk oopgesluit. Dit is ontwerp deur die Pretoriase argitek Johan de Ridder, ’n lidmaat van die Gereformeerde Kerk.

Dr. De Klerk is in 1953 in die Gereformeerde kerk Krugersdorp, sy eerste gemeente, bevestig. Krugersdorp is op 25 April 1896 gestig as die eerste Gereformeerde kerk op die Rand, ’n maand voor Johannesburg op 23 Mei daardie jaar. In 1957 kom sy volgende standplaas aan die beurt, Totiusdal, en in 1963 Potchefstroom-Noord. Van 1967 was hy professor aan die PU vir CHO, waar hy bly tot hy uittree as professor en predikant van die GKSA in 1973.

Redakteur van Die Transvaler

Die Van Rooy-familiefees op Kroonstad, 23 Julie 1939, op sen. J.C. van Rooy se 80ste verjaardag. Charles van Rooy sit sesde van links, Henri Charles van Rooy sewende, sen. Jan van Rooy, agtste, dié se derde vrou, Helena (weduwee Hugo) negende, Izaak van Rooy tiende en ds. Koos van Rooy elfde. Negende van links in die derde ry staan Corrie en Jan de Klerk, ouers van dr. De Klerk, wat voor twaalfde van links sit.

Willem de Klerk toe hy op universiteit in die TSV-bestuur gedien het.

Die Wapad berig op 4 Augustus 1965 oor ds. De Klerk se aanstelling as dosent aan die PU vir CHO.

Carl Nöffke het in sy laaste hoofartikel as redakteur van Die Transvaler op 13 Augustus 1973 geskryf staatkundige afsonderlikheid is ’n beginsel wat voor elke vierskaar van moraliteit en regverdigheid verdedig kan word. Verdedig dit net gereeld en sonder enige toegewings. Die volgende dag skryf Willem de Klerk, wat van die Potchefstroomse Universiteit vir CHO Johannesburg toe gekom het om redakteur van Die Transvaler te word, die verwantskap van die koerant met die Nasionale Party is ’n vrywillige vennootskap op die raamwerk van basiese beleidstroom. Dis nie napraat nie, maar saampraat – en as dit verantwoord is, teenpraat. De Klerk is as redder van Perskor se vlagskip verwelkom wat die aanslag uit die Suide (van Nasionale Pers) moes afweer. Van hom skryf Dirk Richard: “Willem de Klerk het ’n skerp brein en aanpassingsvermoë, hy weet hoe om te werk en hy het ’n innemende geaardheid wat mense na hom toe aantrek.” Hy het in ’n politieke huis grootgeword. Sy vader, sen. Jan de Klerk, het as partysekretaris van die N.P. in Transvaal begin en later minister geword. Sy oom was adv. J.G. Strijdom en sy jonger broer, F.W. de Klerk, was vroeg reeds op ’n politieke koers wat uiteindelik tot minister- en presidentskap gelei het.

De Klerk het dikwels in stryd met sy vader gekom oor sy verligte uitkyk, maar sen. De Klerk was later een van sy grootste ondersteuners toe hy dikwels omstrede standpunte ingeneem het as Transvaler-redakteur. Voor sy aanstelling het De Klerk baie toesprake gehou en ’n verligte standpunt ingeneem in die Calvinistiese maandblad Woord en Daad. In 1966 was hy in die oog van die storm toe hy met die benamings “verlig” en “verkramp” vorendag gekom het tydens ’n toespraak voor die SABRA-jeugkongres op Warmbad. Hy het albei soort Afrikaners bygekom en die gematigde voorgehou as die positiewe, ideale Afrikaner. Die toespraak het by die koerante uitgekom en De Klerk is as liberalis uitgeskel. Die Transvaler onder Nöffke was een van die platforms vir sy verguising. In Die Vaderland het A.M. van Schoor in ’n hoofartikel ’n gek van hom probeer maak deur hom as die “nuwe verlosser” voor te stel – die wyse man en redder wat deur sy nek praat en Afrikanerskap beledig het. Hierna is hy oorval deur uitnodigings om toesprake te lewer en sodoende het die derde begrip – die ideale Afrikaner – heeltemal verdwyn weens die bohaai oor “verlig” en “verkramp”.

De Klerk se eerste dag was 14 Augustus 1973. Met een slag is die koerant uit sy ou weë en knegskapverbintenis aan die Nasionale Party geruk. Dit het hom gereeld in stryd met die eerste minister, mnr. B.J. Vorster, gebring, wat geglo het sy kommentaar is te verlig, geleerd en teoreties. Oor verskeie vraagstukke het diep meningsverskille ontstaan. De Klerk was byvoorbeeld ten gunste van grys gebiede (woonbuurte waar verskillende rasse kon woon, strydig met die Groepsgebiedewet) en dat die deel van openbare geriewe voorsiening moes maak vir wit, swart en grys vlakke.

De Klerk het ook aangedring op die ontwerp van ’n grondwetlike grondplan met ’n verklaring van voorneme en perspektief op sekere basiese ontwikkelinge vorentoe. Vir Vorster was dit ’n belediging omdat die grondplan volgens hom reeds daar was en uit afsonderlike ontwikkeling bestaan het. Nog ’n haakpunt was die posisie van stedelike swart mense. Die koerant se standpunt onder De Klerk was dat hulle nie net tydelike stadsbewoners was nie. Vorster het by sy bekende standpunt gehou: “Oor die stedelike swart man is klaar gedink.” Hulle was ook haaks oor geskille in die Nasionale Party, want Vorster het geglo Die Transvaler gee te veel aandag aan “aksentverskille”.

So het De Klerk se stryd om Die Transvaler ’n beter koerant, vry van die ou lojaliteitsjoernalistiek, te maak, die wind van voor gekry. Sy standpunt was dat hy ’n “lojale vriend” was, maar geen “propagandis” nie. Dr. Connie Mulder, Transvaalse leier van die N.P., het op 23 Januarie 1975 op Naboomspruit in ’n toespraak gewaarsku dat geen koerant in Suid-Afrika die voorreg het om die N.P. se standpunt te verkondig nie. Die Transvaler het dit verwelkom, maar Mulder was omgekrap oor die redakteur se astrantheid en beplan ’n vergadering vir 25 Augustus 1975 met die vier dagbladredakteurs van Perskor: Willem de Klerk van Die Transvaler, Harald Pakendorf van Oggendblad, Arthur Lake van Hoofstad en Dirk Richard van Die Vaderland. Beeld is van die gesprek uitgesluit. Die voorwendsel was ’n vriendelike gesprek tussen pers en party, maar eintlik was dit, volgens Richard, ’n slim set om die redakteurs bloot te stel aan ’n saal vol politici wat van die seldsame vergunning gebruik gemaak het om die persmense by te kom.

Afgedank

Dr. Willem de Klerk.

Vierdejaarstudente aan die Teologiese Skool Potchefstroom, 1952. Voor: A.S. Smit, J.H. Venter, Bouke Spoelstra en W.J.I.M. du Plessis. Agter: E.W. Meyer, P.G.W. du Plessis, W.J. de Klerk, C.D. van der Merwe.

Tydens De Klerk se redakteurskap het Naspers die sogenaamde Persstryd in die destydse Transvaalse Afrikaanse koerantmark ontketen toe dié Kaapse maatskappy op 16 September 1974 die eerste uitgawe van die oggendkoerant Beeld die lig laat sien. Die redaksie het gehoop op verkope van 100 000 per dag, maar teen Februarie 1975 het dit gedaal tot 21 568, die laagste maandsyfer in sy bestaan. Op 29 April 1975 is 102 402 koerante verkoop danksy die nuus oor die Foxstraatbeleg, maar die gemiddeld vir die ses maande Julie tot Desember 1975 (42 774) was steeds amper 20 000 minder as sy vernaamste mededinger, Die Transvaler, se 61 641. Dié syfer was in ’n groot mate te danke aan De Klerk se knap redakteurskap, want baie lesers het die koerant net gekoop omdat hy redakteur was. Dit het Beeld waarskynlik langer gevat om Die Transvaler te oorrompel as wat onder ’n ander redakteur die geval sou wees omdat De Klerk, ’n bloubloed-Afrikaner, aansien aan sy koerant verleen het.

Tydens dié Persstryd het die twee Afrikaanse oggendkoerante in Johannesburg die eens byna ondenkbare bereik deur met ’n gesamentlike sirkulasiesyfer van 104 000 te bereik, net 27 000 minder as Johannesburg se Engelse oggendkoerant, die Rand Daily Mail.

Die stryd om lesers tussen Beeld en Die Transvaler het daartoe gelei dat Perskor se bestuur, sonder De Klerk se medewete, fiktiewe syfers vir hulle drie Johannesburgse dagblaaie, Die Vaderland, Die Transvaler en The Citizen, geskep het. Die geknoei het in 1976 begin toe Beeld die eerste keer meer as 50 000 koerante oor ’n sesmaandetydperk verkoop het. Die hoogtepunt van die fiktiewe syfers was toe Die Transvaler op 1 Augustus 1980 op sy voorblad spog dat hy toe die grootste Afrikaanse dagblad in Suid-Afrika was met ’n sirkulasiesyfer vir die ses maande van Januarie tot Junie daardie jaar van 75 287. Steeds was De Klerk onbewus van die gekonkel, deels omdat hy ’n akademiese agtergrond gehad het en nie ’n gesoute koerantmens was wat alles van koerantmaak geweet het nie.

Beeld se werklike syfer was toe 64 901. Minder as twee maande later kom ’n Perskoramptenaar in die geheim met die bedrog vorendag. Die Sirkulasie-Ouditburo (later Audit Bureau of Circulation – ABC) het die saak ondersoek en op 22 September 1980 bekendgemaak dat die jongste sesmaandesyfer vir Die Transvaler 21 306 hoër as die werklike was en Die Vaderland s’n 9 367. The Citizen s’n is met 6 999 verhoog. By verdere ondersoek blyk dit dat die werklike en fiktiewe verkoopsyfers selfs meer verskil het:

• Die Transvaler: 49 525 (75 287), verskil = 25 762;
• Die Vaderland: 48 594 (60 564), verskil = 11 970;
• The Citizen: 45 000 (54 266), verskil = 9 226.

Die drie koerante se ABC-lidmaatskap is opgeskort en Beeld kon onmiddellik sy advertensietariewe opstoot omdat dit toe in werklikheid die grootste Afrikaanse koerant in Transvaal was. P.J. Cillié, voorsitter van Naspers, het ’n informele gesprek versoek met Ben Schoeman, voorsitter van Dagbreektrust, wat Perskor beheer het. Tydens die gesprek op 1 Desember 1980 in Pretoria wou Cillié skadevergoeding hê vir Beeld se verlies aan advertensie-inkomste, maar Schoeman het ’n samesmelting tussen die twee persgroepe voorgestel. Cillié was hierteen gekant en gesê die Nasionale Pers het ’n afkeer in so ’n monopolivorming. Perskor wou nie kopgee oor vergoeding nie. D.P. de Villiers van Naspers het in Januarie 1981 ’n markverdeling in die Transvaal voorgestel met Naspers in die oggendmark en Perskor in die middagmark omdat die oggendmark vir laasgenoemde volgens hom nog nooit lonened wat nie, maar die middagmark wel. Naspers het later bereken sy verlies vanweë die fiktiewe syfers was R13,7 miljoen in destydse geldwaarde. Omdat Perskor skuld ontken het, het Naspers besluit om ’n eis in te stel.

Marius Jooste, die besturende direkteur van Perskor, het tot sy dood in Oktober 1982 vasgeskop teen die gedagte van ’n markverdeling, maar was wel ten gunste van amalgamering van die twee persgroepe. In November 1982 voer die nuwe voorsitter van Perskor, Willem van Heerden, en twee lede van die Dagbreektrust-direksie gesprek met twee senior Naspers-amptenare. Cillié en De Villiers verwerp ’n Perskor-voorstel vir ’n oorkoepelende maatskappy om die twee oggendblaaie in Johannesburg oor te neem. Die teenwoordiges besluit nie op ’n markverdeling nie, maar tog dat raadgewers aan weerskant die geldwaarde van Perskor se onttrekking aan die oggendmark moet bereken.

Uiteindelik is besluit Perskor om Die Transvaler van die oggendmark te laat verdwyn as Naspers sy eis om skadevergoeding terugtrek en R5 miljoen vir die ontruiming van die oggendmark betaal. Intussen het Jooste egter die loopbaan van Perskor se geëerde redakteur kortgeknip, juis weens die Persstryd en die gekonkel waarvoor Jooste self verantwoordelik was. Die algemene opvatting was dat De Klerk van die gekookte syfers moes geweet het. Omdat hy ’n trotse mens was, het dit hom seergemaak. Nie net Jooste nie, maar ook toonaangewende verkramptes in Perskor se direksie en bestuur het vermoedelik ook ’n sterk hand in De Klerk se afdanking gehad.

Redakteur van Rapport

Nadat die verhouding tussen De Klerk en Jooste heeltemal verbrokkel het en die redakteur afgedank is, het David de Villiers en Piet Cillié, toe voorsitter van Naspers, stappe begin doen om hom aangestel te kry as redakteur van Rapport, waarvan Naspers en Perskor tot 1990 elkeen die helfte sou besit. Ook by Rapport het De Klerk die N.P.-bewind onder pres. P.W. Botha die harnas ingejaag. In die destydse era van die driekamer-parlement het hy bly hamer op die afwesigheid van politieke regte vir swart mense en Botha se toenemend outokratiese regeringstyl. Ná De Klerk se dood het sy destydse mederedakteur by Die Vaderland, Harald Pakendorf aan Beeld gesê De Klerk het denke verskuif. “Ons het op dieselfde vloer gewerk toe ons redakteurs was – hy by Die Transvaler en ek by Vaderland. Ek dink ons het dieselfde soort politiek bedryf: Hy dalk net ’n bietjie meer filosofies. Hy het mense meer ontvanklik vir ’n nuwe politieke benadering gemaak.”

Terug na die akademie

Rapport se direksie teen 1987 “vertroue in De Klerk verloor”, aldus die latere Naspers-voorsitter Ton Vosloo. Hy is weg en het ’n professoraat in kommunikasiekunde by die destydse Randse Afrikaanse Universiteit aanvaar waar hy tot sy aftrede gebly het.

Sien ook

• Verkrampte en verligte, uitdrukkings wat hy gemunt het.

Eksterne skakels

• (af) Doodsberig op 7 Augustus 2009 in Die Burger.
• (af) Huldeblyk in Die Burger van 10 Augustus 2009.
• (af) Groetbrief in Die Burger van 15 Augustus 2009^{[dooie skakel]}.
• (af) Willem de Klerk se boek bekend gestel, Beeld, 13 Mei 2000.
• (en) Biografie van sy vrou, Nina Overton-de Klerk^{[dooie skakel]}.
• (af) “Verligte rebel in die binnekring”, Beeld, 11 Augustus 2009.
• (af) Bekendes bring hulde aan De Klerk Geargiveer 23 November 2015 op Wayback Machine, Beeld, 8 Augustus 2009
• (en) Doodsberig op Mail & Guardian se webtuiste, 7 Augustus 2009. URL besoek op 2 Oktober 2013.