Pangea
Pangea of Pangaea was ’n superkontinent wat sowat 300 miljoen jaar gelede tydens die Laat Paleosoïese en die Vroeë Mesosoïese Era bestaan het.[1] Dit het sowat 200 miljoen jaar gelede verbrokkel.[2] Die enkele oseaan wat dit omring het, word Panthalassa genoem.
Die naam Pangea is afgelei van die Griekse pan (πᾶν, "hele") en Gaia (Γαῖα, "Aarde" of "Moederaarde").[3]
Vorming
[wysig | wysig bron]Die superkontinent het gevorm deur 'n geleidelike proses wat oor 'n paar honderd miljoen jaar strek. In die vroeë Fanerosoïkum (vanaf 541 miljoen jaar gelede), was byna al die kontinente in die Suidelike Halfrond, met Gondwana, die grootste kontinent, wat strek van die Suidpool tot by die ewenaar. Die Noordelike Halfrond was grootliks deur die Panthalassiese Oseaan bedek. 'n Ander oseaan - genaamd Iapetus, na 'n mitiese Griekse titaan - was tussen die paleo-kontinente Laurentia, Baltica en Gondwana geleë en het tydens die Ordovisium (485 miljoen tot 444 miljoen jaar gelede) begin toemaak. Dit het verdwyn gedurende die Siluur (444 miljoen tot 419 miljoen jaar gelede), toe Baltica en Avalonia met Laurentia gebots het om Laurussia te vorm. Uiteindelik, ongeveer 320 miljoen jaar gelede, in die mid-Karboon, was daar 'n groot botsing, geologies gesproke, toe Gondwana, Laurussia en tussenliggende terrane gebots het om die nuwe Pangea-superkontinent te vorm.[4]
Baie yskappe en ysplate het gedurende die laat Paleosoïkum oor die wye uithoeke van Gondwana gekom en gegaan, wat in die weste begin het, met 'n hoogtepunt in Suider-Afrika in die Laat Karboon. Dit het nog sterk voortgegaan in Indië en Australië in die Perm, en uitgesterf in Oos-Australië en in Antarktika in die vroeë Laat Perm-tyd.[5] Dit kom ooreen met 'n beweging van Gondwana in die rigting van die ewenaar.
Die superkontinent
[wysig | wysig bron]Pangea het ongeveer 250 Ma geleë 'n posisie van dinamiese ewewig bereik toe sy simmetrie-as ekwatoriaal geword het. Toe Pangea hierdie ekwatoriale sone bereik het, na sy 60° noordwaartse migrasie, het dit om homself begin ossilleer. Tussen 250 en 220 Ma (Trias) het die aankoms van Pangea binne die ekwatoriale sone gepaard gegaan het met 'n groot (22.5°) antikloksgewyse rotasie om sy as. Hierdie rotasie is gevolg deur 'n kloksgewyse draaiing van soortgelyke amplitude tydens die terugkeer na die ewenaar (200–160 Ma) (Jura). [6]
Daar is konsensus dat voor Pangea (400 Ma) 'n hoë seevlak bestaan het, maar 'n lae seevlak tussen 260 en 180 Ma, terwyl in die Bo-Kryt (rondom 100 Ma) weer 'n hoë seevlak bestaan het. Die langtermyn seevlakneiging het dus tussen 400 en 260 Ma afgeneem, maar tussen 180 en 100 Ma weer gestyg. [6] Dit beteken dat die kus van Pangea min vlak seë geken het.
Talle klimaatmodelle voorspel dat die geografie van die superkontinent Pangea bevorderlik was vir die vestiging van 'n sirkulasie wat die "megamoesson" genoem word. Hierdie sirkulasie het sy maksimum sterkte in die Trias bereik. Pangea in die Laat Karboon het wydverspreide turfvorming in wat nou sentraal- en oostelike Noord-Amerika en Europa is en relatief droë toestande op die Colorado-plato. Die ekwatoriale gebied van die vasteland het droër geword deur die einde van die Karboon. Tydens die Perm was die ekwatoriale streek van Pangea droog, en aanwysings van droogheid en seisoenaliteit van die reënval het meer wydverspreid geword. Boonop het sedimentasie in Australië, wat op relatief hoë breedtegrade was, 'n baie droër en meer seisoenale karakter aangeneem. Hierdie gebeurtenisse ondersteun die hipotese dat die Pangeaanse moesson tydens die Trias op maksimum sterkte was. In die Vroeë Jura het die klimaat blykbaar natter geword in die oostelike Laurussia en Gondwana. Uiteindelik het droging in Gondwana en suidelike Laurasia plaasgevind, wat 'n aanduiding is van die ineenstorting van die megamoesson.[7]
Pangea was egter nie die megaliet wat die meeste mense dink dit is nie. Pangea het nooit al die vastelande op enige tydstip ingesluit nie. Byvoorbeeld, "die Paleotethys-oseaan oos van Pangea het wyd deur die Karboon gebly [359 miljoen tot 299 miljoen jaar gelede] en het iets van 'n versperring tussen die superkontinent en 'n aantal groot, onafhanklike Asiatiese terrane, insluitend Tarim, Noord-China , Suid-China en Annamia. Later, gedurende die Perm-tydperk (299 miljoen tot 251 miljoen jaar gelede), het baie voormalige terrane van die rand van Gondwana van sy noord-oostelike Gondwanarand afgedryf, wat die opening van die Neotethys-oseaan begin het.[4]
Opbreek
[wysig | wysig bron]
Pangea het vir die eerste keer begin om uitmekaar te val toe 'n drieledige skeur tussen Afrika, Suid-Amerika en Noord-Amerika ontstaan het. Skeuring het begin toe magma deur die swak plek in die kors opgewel het en 'n vulkaniese skeursone geskep het. Vulkaanuitbarstings het as en vulkaniese puin oor die landskap uitgespoeg toe hierdie afgesnyde fragmente van Pangea van kontinent-grootte uitmekaar beweeg het. Die skeur tussen die verspreide kontinente het geleidelik gegroei om 'n nuwe seekom, die Atlantiese Oseaan, te vorm. Die skeursone bekend as die Mid-Atlantiese Rug het voortgegaan om die rou vulkaniese materiale vir die uitbreidende seekom te verskaf.[8]
Alhoewel die eerste tekens van wydverspreide uitbreiding reeds naby die einde van die Perm teen 250 Ma begin het, het die opbreek in die kinematika eers duidelik geword rond 180 Ma, in die vroeë Jura.[6]
Die eerste fase van ossillasies aan die einde van Perm rondom 250 Ma het aktiewe skeuring sowel as groot vloedbasalte in Siberië geproduseer, maar het nie die stadium van volledige kontinentale skeiding met oseaniese vorming bereik nie. Die enorme vulkaniese uitbarstings in Siberië het egter groot biologiese gevolge gehad. Wetenskaplikes vermoed dat die massiewe vulkaniese aktiwiteit, in die groot stollingsprovinsie van die Siberiese Trappe, die hoofrol gespeel het in die globale afsterwing van die Perm-Trias-uitwissing, deur die verhoging van lug- en seetemperature en die vrystelling van giftige hoeveelhede kweekhuisgasse in die atmosfeer oor 'n baie kort tyd.[9]
Maar die tweede fase, rondom 200 Ma, het eers die ruimte van die Sentraal-Atlantiese Oseaan oopgemaak (rondom ongeveer 180 Ma) en, teen 140 Ma, het dit Laurasia antikloksgewys gedraai.[6]
Die tweede skeur het ná 180 Ma, Wes- van Oos-Gondwana geskei. Oostelike Gondwana (Australië-Antarktika) het tussen 180 en 140 Ma kloksgewys van Wes-Gondwana (Suid-Amerika-Afrika) wegbeweeg. Gevolglik is teen 140 Ma 'n oseaniese ruimte van 1 500 tot 1 000 km breed oopgemaak. [6]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Lovett, Richard A. (5 September 2008). "Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place" (in Engels). National Geographic News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 September 2017.
- ↑ Plate Tectonics and Crustal Evolution, Third Ed., 1989, by Kent C. Condie, Pergamon Press
- ↑ "Pangaea" (in Engels). Online Etymology Dictionary. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 September 2005. Besoek op 15 Februarie 2014.
- ↑ 4,0 4,1 "facts about Pangea". livescience.
- ↑ MÁRIO V. CAPUTO, JOHN C. CROWELL; (1985). "Migration of glacial centers across Gondwana during Paleozoic Era". GSA Bulletin. 96 (8): 1020–1036. doi:10.1130/0016-7606(1985)96<1020:MOGCAG>2.0.CO;2.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: ekstra leestekens (link) AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link) - ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Le Pichon, X., Şengör, A. M. C., Jellinek, M., Lenardic, A., & İmren, C. (2023). "Breakup of Pangea and the Cretaceous Revolution". Tectonics. 42: e2022TC007489. doi:10.1029/2022TC007489.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link) - ↑ Parrish, Judith Totman. (1993). ""Climate of the Supercontinent Pangea."". The Journal of Geology. 101 (2): 215–33.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link) - ↑ "What is Pangea?". USGS.
- ↑ Jennifer Chu (2015). "Siberian Traps likely culprit for end-Permian extinction". MIT.
