Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Gaan na inhoud

Rosettasteen

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Rosettasteen
Beskrywing
Materiaal Granodioriet
Grootte 1 123 x 757 x 284 mm
Skryfwerk Egiptiese hiërogliewe, Demoties, Grieks
Geskep/ontstaan 196 v.C.
Ontdekking
Datum ontdek 1799
Kultuur Hellenistiese tydperk
Tans in Britse Museum

Die Rosettasteen is 'n donker granietsteen wat in 1799 in Egipte ontdek is. Die steen is 112.3 cm hoog, 75.7 cm wyd en 28.4 cm dik.[1] Dit is 'n verordening wat dateer uit 196 v.C. van priesters van die dorp Memphis wat die lof besing van Ptolemeus V, onder andere vir die verligting van sekere belastings. Die teks is in twee tale, Egipties en Grieks, met die Egipties in twee tipes skrif, Egiptiese hiërogliewe en demotiese skrif. Die ontdekking van die Rosettasteen het dit moontlik gemaak om hiërogliewe te ontsyfer aangesien die teks in die drie weergawes weergegee is.

Die steen is gedurende die Hellenistiese tydperk uitgekap en is vermoedelik oorspronklik in 'n tempel vertoon, moontlik by die nabygeleë Saïs. Dit is waarskynlik in die laat oudheid of gedurende die Mameluktydperk verskuif, en is uiteindelik as boumateriaal gebruik in die bou van Fort Julien naby die dorp Rasjied (Rosetta) in die Nyldelta.

Die steen is in 1799 deur 'n Franse luitenant, Pierre-François Bouchard ontdek by die hawestad Rosetta (ook bekend as Rasjied) in die tyd van die Franse besetting van Egipte onder Napoleon. Dit was die eerste Antieke Egiptiese tweetalige teks wat in moderne tye herwin is, en dit het wydverspreide publieke belangstelling gewek met sy potensiaal om hierdie voorheen onvertaalde hiëroglieweskrif te ontsyfer. Litografiese kopieë en gipsafgietsels het gou onder Europese museums en geleerdes begin sirkuleer. Toe die Britte die Franse verslaan het, het hulle die klip na Londen geneem onder die kapitulasie van Alexandrië in 1801. Die Rosettasteen word ten toon gestel in die Britse Museum in Londen, waar dit sedert 1802 bewaar word.

Studie van die verordening was reeds aan die gang toe die eerste volledige vertaling van die Griekse teks in 1803 gepubliseer is. Jean-François Champollion het die transliterasie van die Egiptiese skrifte in 1822 in Parys aangekondig; dit het nog langer geneem voordat geleerdes Antieke Egiptiese inskripsies en literatuur met selfvertroue kon lees. Groot vooruitgang in die dekodering was die erkenning dat die klip drie weergawes van dieselfde teks aangebied het (1799); dat die demotiese teks fonetiese karakters gebruik het om vreemde name te spel (1802); dat die hiëroglieweteks dit ook gedoen het, en deurdringende ooreenkomste met die demotiese gehad het (1814); en dat fonetiese karakters ook gebruik is om inheemse Egiptiese woorde te spel (1822–1824).

Drie ander fragmentariese kopieë van dieselfde dekreet is later ontdek, en verskeie soortgelyke Egiptiese tweetalige of drietalige inskripsies is nou bekend, insluitend drie effens vroeër Ptolemaïese dekrete: die Dekreet van Alexandrië in 243 v.C., die Dekreet van Canopus in 238 v.C., en die Memphis-verordening van Ptolemeus IV, c. 218 v.C. Die Rosettasteen is nie meer uniek nie, maar dit was die noodsaaklike sleutel tot die moderne begrip van antieke Egiptiese literatuur en beskawing. Die term 'Rosettasteen' word nou gebruik om te verwys na die noodsaaklike leidraad tot 'n nuwe kennisveld.

Beskrywing

[wysig | wysig bron]

Die Rosettasteen word gelys as "'n steen van swart granodioriet, met drie inskripsies ... gevind by Rosetta" in 'n kontemporêre katalogus van die artefakte wat deur die Franse ekspedisie ontdek is en in 1801 aan Britse troepe oorgegee is.[2] Op 'n sekere tydperk na sy aankoms in Londen, is die inskripsies in wit kryt gekleur om dit meer leesbaar te maak, en die oorblywende oppervlak was bedek met 'n laag karnauba-was wat ontwerp is om dit teen besoekers se vingers te beskerm.[3] Dit het 'n donker kleur aan die klip gegee wat gelei het tot sy verkeerde identifikasie as swart basalt.[4] Hierdie toevoegings is verwyder toe die steen in 1999 skoongemaak is, wat die oorspronklike donkergrys tint van die rots, die glinster van sy kristallyne struktuur en 'n pienk aar wat oor die boonste linkerhoek loop, onthul.[5] Vergelykings met die Klemm-versameling van Egiptiese rotsmonsters het 'n noue ooreenkoms getoon met rots uit 'n klein granodioriet-steengroef by Gebel Tingar op die westelike oewer van die Nyl, wes van Elephantine in die streek van Aswan; die pienk aar is tipies van granodioriet uit hierdie streek.[6]

Die Rosettasteen is 1 123 millimeter hoog op sy hoogste punt, 757 mm breed en 284 mm dik. Dit weeg ongeveer 760 kilogram.[7] Dit dra drie inskripsies: die boonste register in Antieke Egiptiese hiërogliewe, die tweede in die Egiptiese Demotiese skrif, en die derde in Antieke Grieks.[8] Die vooroppervlak is gepoleer en die inskripsies liggies daarop ingesny; die kante van die klip is glad gemaak, maar die agterkant is net rofweg bewerk, vermoedelik omdat dit nie sigbaar sou gewees het toe die stele opgerig is nie.[6][9]

Oorspronklike stele

[wysig | wysig bron]
Een moontlike rekonstruksie van die oorspronklike stele.

Die Rosettasteen is 'n fragment van 'n groter stele. Geen bykomende fragmente is gevind in latere soektogte van die Rosetta-terrein nie.[10] Weens die beskadigde toestand is nie een van die drie tekste volledig nie. Die boonste register, saamgestel uit Egiptiese hiërogliewe, het die meeste skade gely. Slegs die laaste 14 reëls van die hiëroglieweteks kan gesien word; hulle is almal gebreek aan die regterkant, en 12 van hulle aan die linkerkant. Daaronder het die middelregister van demotiese teks die beste oorleef; dit het 32 lyne, waarvan die eerste 14 aan die regterkant effens beskadig is. Die onderste register van Griekse teks bevat 54 reëls, waarvan die eerste 27 ten volle oorleef; die res is toenemend fragmentaries as gevolg van 'n diagonale breuk regs onder op die klip.[11]

Die volle lengte van die hiëroglieweteks en die totale grootte van die oorspronklike stele, waarvan die Rosettasteen 'n fragment is, kan geskat word op grond van vergelykbare stele wat oorleef het, insluitend ander kopieë van dieselfde verordening. Die effens vroeëre dekreet van Canopus, wat in 238 v.C. tydens die bewind van Ptolemeus III opgerig is, is 2 190 millimeter hoog en 820 mm breed, en bevat 36 reëls hiëroglieweteks, 73 reëls demotiese teks, en 74 van Grieks. Die tekste is van soortgelyke lengte.[12]Uit sulke vergelykings kan geskat word dat 'n bykomende 14 of 15 reëls hiërogliewe-inskripsie ontbreek in die boonste register van die Rosettasteen, wat nog 300 millimeter beloop.[13] Benewens die inskripsies sou daar waarskynlik 'n toneel gewees het wat uitbeeld hoe die koning aan die gode voorgestel word, met 'n gevleuelde skyf, soos op die Canopus Stele. Hierdie parallelle, en 'n hiëroglieweteken vir "stela" op die steen self,

O26

, stel voor dat dit oorspronklik 'n geronde bokant gehad het.[8][14] Die hoogte van die oorspronklike stele was na raming ongeveer 149 sentimeter.[14]

Memphis-verordening en die konteks daarvan

[wysig | wysig bron]

Die stele is opgerig na die kroning van koning Ptolemeus V en is ingeëts met 'n verordening wat die goddelike kultus van die nuwe heerser gevestig het.[15] Die verordening is uitgereik deur 'n kongres van priesters wat by Memphis vergader het. Die datum word aangegee as "4 Xandikos" in die Masedoniese kalender en "18 Mekhir" in die Egiptiese kalender, wat ooreenstem met 27 Maart 196 v.C.. Die jaar word aangegee as die negende jaar van Ptolemeus V se regering (gelyk aan 197/196 v.C.), wat bevestig word deur vier priesters te noem wat in daardie jaar diens gedoen het: Aetos seun van Aetos was priester van die goddelike kultusse van Alexander die Grote en die vyf Ptolemeërs tot by Ptolemeus V self; die ander drie priesters wat om die beurt in die inskripsie genoem word, is diegene wat die aanbidding gelei het van Berenice Euergetis (vrou van Ptolemeus III), Arsinoe Philadelphos (vrou en suster van Ptolemeus II), en Arsinoe Philopator, moeder van Ptolemeus V.[16] 'n Tweede datum word egter ook in die Griekse en hiërogliewetekste gegee, wat ooreenstem met 27 November 197 v.C., die amptelike herdenking van Ptolemeus se kroning.[17] Die demotiese teks bots hiermee en noem opeenvolgende dae in Maart vir die dekreet en die herdenking.[17] Dit is onseker waarom hierdie teenstrydigheid bestaan, maar dit is duidelik dat die verordening in 196 v.C. uitgevaardig is en dat dit ontwerp is om die heerskappy van die Ptolemaïese konings oor Egipte te hervestig.[18]

Die verordening is tydens 'n onstuimige tydperk in die Egiptiese geskiedenis uitgereik. Ptolemeus V Epifanes het van 204 tot 181 v.C. geregeer, die seun van Ptolemeus IV Philopator en sy vrou en suster Arsinoe. Hy het op die ouderdom van vyf heerser geword ná die skielike dood van albei sy ouers, wat vermoor is in 'n sameswering wat Ptolemaeus IV se minnares Agathoclea betrek het, volgens kontemporêre bronne. Die samesweerders het effektief oor Egipte regeer as Ptolemeus V se voogde,[19][20] totdat 'n opstand twee jaar later onder generaal Tlepolemus uitgebreek het, toe Agathoclea en haar gesin deur 'n skare in Alexandrië gelynch is. Tlepolemus is op sy beurt as voog vervang in 201 v.C. deur Aristomenes van Alyzia, wat hoofminister was ten tyde van die Memphis-verordening.[21]

Politieke magte buite die grense van Egipte het die interne probleme van die Ptolemaïese koninkryk vererger. Antiochus III die Grote en Filippus V van Masedon het 'n ooreenkoms gesluit om Egipte se oorsese besittings te verdeel. Philip het verskeie eilande en stede in Caria en Thracië in beslag geneem, terwyl die Slag van Panium (198 v.C.) gelei het tot die oordrag van Coele-Sirië, insluitend Judéa, van die Ptolemeërs na die Seleukiede. Intussen was daar in die suide van Egipte 'n langdurige opstand wat begin het tydens die bewind van Ptolemeus IV,[17] gelei deur Horwennefer en deur sy opvolger Ankhwennefer.[22] Beide die oorlog en die interne opstand was steeds aan die gang toe die jong Ptolemeus V op die ouderdom van 12 (sewe jaar na die begin van sy bewind) amptelik by Memphis gekroon is en toe, net meer as 'n jaar later, die Memphis-verordening uitgereik is.[20]

Nog 'n fragment voorbeeld van 'n "skenkingstele", waarin die Ou Koninkryk Farao Pepi II belasting-immuniteit verleen aan die priesters van die tempel van Min.

Steles van hierdie soort, wat op inisiatief van die tempels eerder as dié van die koning opgerig is, is uniek aan Ptolemaïese Egipte. In die voorafgaande Faroniese tydperk sou dit ongehoord gewees het vir enigiemand behalwe die goddelike heersers self om nasionale besluite te neem: daarenteen was hierdie manier om 'n koning te vereer 'n kenmerk van Griekse stede. Eerder as om self sy lofrede te maak, het die koning homself deur sy onderdane of verteenwoordigende groepe van sy onderdane verheerlik en vergoddelik.[23] Die verordening meld dat Ptolemeus V 'n geskenk van silwer en graan aan die tempels gegee het.[24] Dit teken ook aan dat daar in die agtste jaar van sy bewind besonder hoë oorstromings van die Nyl was, en hy het die oortollige waters laat opdam tot voordeel van die boere.[24] In ruil daarvoor het die priesterskap belowe dat die koning se verjaardag en kroningsdae jaarliks gevier sou word en dat al die priesters van Egipte hom saam met die ander gode sou dien. Die dekreet word afgesluit met die opdrag dat 'n afskrif in elke tempel geplaas moes word, ingeskryf in die "taal van die gode" (Egiptiese hiërogliewe), die "taal van dokumente" (Demoties) en die "taal van die Grieke" as gebruik deur die Ptolemaïese regering.[25][26]

Om die guns van die priesterskap te verseker was noodsaaklik vir die Ptolemaïese konings om effektiewe heerskappy oor die bevolking te behou. Die Hoëpriesters van Memphis, waar die koning gekroon is, was besonder belangrik, aangesien hulle die hoogste godsdiensowerhede van daardie tyd was en invloed regdeur die koninkryk gehad het.[27] Gegewe dat die verordening by Memphis, die antieke hoofstad van Egipte, uitgereik is, eerder as Alexandrië, die regeringsentrum van die regerende Ptolemeërs, is dit duidelik dat die jong koning gretig was om hul aktiewe steun te kry.[28] Dus, alhoewel die regering van Egipte Griekssprekend was sedert die verowerings van Alexander die Grote, het die Memphis-verordening, soos die drie soortgelyke vroeëre verordeninge, tekste in Egipties ingesluit om sy verbintenis met die algemene bevolking aan te toon deur middel van die geletterde Egiptenaar priesterskap.[29]

Daar kan nie een definitiewe Engelse vertaling van die dekreet wees nie, nie net omdat moderne begrip van die antieke tale aanhou ontwikkel nie, maar ook as gevolg van die geringe verskille tussen die drie oorspronklike tekste. Ouer vertalings deur EA Wallis Budge (1904, 1913)[30] en Edwyn R. Bevan (1927)[31] is maklik beskikbaar, maar is nou verouderd, soos gesien kan word deur dit te vergelyk met die onlangse vertaling deur RS Simpson, wat is gebaseer op die demotiese teks en kan aanlyn gevind word,[32] of, die beste van alles, met die moderne vertalings van al drie tekste, met inleiding en faksimilee-tekening, wat in 1989 deur Quirke en Andrews gepubliseer is.[33]

Die stele is byna seker nie oorspronklik by Rasjied (Rosetta) geplaas waar dit gevind is nie, maar kom meer waarskynlik van 'n tempelterrein verder in die binneland, moontlik die koninklike stad Saïs.[34] Die tempel waaruit dit oorspronklik gekom het, is waarskynlik omstreeks 392 n.C. gesluit toe Romeinse keiser Theodosius I die sluiting van alle nie-Christelike tempels van aanbidding beveel het.[35] Die oorspronklike stele het op 'n stadium gebreek, en sy grootste stuk het wat ons nou as die Rosettasteen ken geword. Antieke Egiptiese tempels is later as steengroewe vir nuwe konstruksie gebruik, en die Rosettasteen is waarskynlik op hierdie manier hergebruik. Later is dit opgeneem in die fondamente van 'n vesting wat deur die Mameluk Sultan van Qaitbay (omstreeks 1416/18–1496) gebou is om die Bolbitynse tak van die Nyl by Rasjied te verdedig. Daar het dit vir ten minste nog drie eeue gelê totdat dit herontdek is.[36]

Herontdekking

[wysig | wysig bron]
Verslag van die aankoms van die Rosettasteen in Engeland in The Gentleman's Magazine, 1802.

Napoleon se 1798-veldtog in Egipte het 'n oplewing van Egiptomania in Europa, en veral Frankryk, geïnspireer. ’n Korps van 167 tegniese kundiges (savants), bekend as die Commission des Sciences et des Arts, het die Franse ekspedisieleër na Egipte vergesel. Op 15 Julie 1799 was Franse soldate onder bevel van kolonel d'Hautpoul besig om die verdediging van Fort Julien, 'n paar kilometer noordoos van die Egiptiese hawestad Rosetta (hedendaagse Rasjied) te versterk. Luitenant Pierre-François Bouchard het 'n steen met inskripsies aan die een kant gesien wat die soldate ontbloot het.[37] Hy en d'Hautpoul het dadelik gesien dat dit belangrik kan wees en het generaal Jacques-François Menou, wat toevallig by Rosetta was, ingelig. Die vonds is aan Napoleon se nuutgestigte wetenskaplike vereniging in Kaïro, die Institut d'Égypte, aangekondig, in 'n verslag deur kommissielid Michel Ange Lancret wat daarop let dat dit drie inskripsies bevat, die eerste in hiërogliewe en die derde in Grieks, en tereg suggereer dat die drie inskripsies weergawes van dieselfde teks was. Lancret se verslag, gedateer 19 Julie 1799, is kort na 25 Julie aan 'n vergadering van die Instituut voorgelees. Bouchard het intussen die steen na Kaïro vervoer vir ondersoek deur die kenners. Napoleon self het dit kort voor sy terugkeer na Frankryk in Augustus 1799 geïnspekteer wat reeds la Pierre de Rosette, die Rosettasteen genoem is.[10]

Die ontdekking is in September aangekondig in Courrier de l'Égypte, die amptelike koerant van die Franse ekspedisie. Die anonieme verslaggewer het 'n hoop uitgespreek dat die klip eendag die sleutel tot die ontsyfering van hiërogliewe kan wees.[10] In 1800 het drie van die kommissie se tegniese kundiges maniere bedink om afskrifte van die tekste op die klip te maak. Een van hierdie kenners was Jean-Joseph Marcel, 'n drukker en begaafde taalkundige, wat erken word as die eerste om te erken dat die middelteks in die Egiptiese demotiese skrif geskryf is, selde vir klipinskripsies gebruik en selde deur geleerdes op daardie tydstip gesien is, eerder as Siries soos oorspronklik gedink is.[10] Dit was kunstenaar en uitvinder Nicolas-Jacques Conté wat 'n manier gevind het om die steen self as 'n drukblok te gebruik om die inskripsie weer te gee.[38] ’n Effens ander metode is deur Antoine Galland aangeneem. Die afdrukke wat tot gevolg gehad het, is deur generaal Charles Dugua na Parys geneem. Geleerdes in Europa kon nou die inskripsies sien en probeer om dit te ontsyfer.[39]

Na Napoleon se vertrek het Franse troepe Britse en Ottomaanse aanvalle vir nog 18 maande afgeweer. In Maart 1801 het die Britte by Aboukirbaai geland. Menou was nou in bevel van die Franse ekspedisie. Sy troepe, insluitend die kommissie, het noord na die Middellandse See-kus gemarsjeer om die vyand te ontmoet en die steen saam met baie ander oudhede vervoer. Hy is in die geveg verslaan, en die oorblyfsel van sy leër het teruggetrek na Alexandrië waar hulle omsingel en beleër is, met die steen nou binne die stad. Menou het op 30 Augustus oorgegee.[40]

Van Franse tot Britse besit

[wysig | wysig bron]
Linker- en regterkante van die Rosettasteen, met inskripsies in Engels wat verband hou met die buit daarvan deur Engelse magte van die Franse.

Ná die oorgawe het 'n dispuut ontstaan oor die lot van die Franse argeologiese en wetenskaplike ontdekkings in Egipte, insluitend die artefakte, biologiese monsters, notas, planne en tekeninge wat deur die lede van die kommissie versamel is. Menou het geweier om hulle te oorhandig en beweer dat hulle aan die instituut behoort. Britse generaal John Hely-Hutchinson het geweier om die beleg te beëindig totdat Menou ingegee het. Geleerdes Edward Daniel Clarke en William Richard Hamilton, pas aangekom van Engeland, het ingestem om die versamelings in Alexandrië te ondersoek en gesê hulle het baie artefakte gevind wat die Franse nie onthul het nie. In 'n brief huis toe, het Clarke gesê dat "ons baie meer in hul besit gevind het as wat voorgestel of verbeel is."[41]

Hutchinson het beweer dat alle materiaal die eiendom van die Britse Kroon was, maar die Franse geleerde Étienne Geoffroy Saint-Hilaire het aan Clarke en Hamilton gesê dat die Franse eerder al hul ontdekkings sal verbrand as om dit om te gee, met verwysing na die vernietiging van die Biblioteek van Alexandrië. Clarke en Hamilton het die Franse geleerdes se saak aan Hutchinson bepleit, wat uiteindelik ingestem het dat items soos natuurgeskiedenismonsters as die geleerdes se private eiendom beskou sal word. [42][43] Menou het die klip ook vinnig as sy private eiendom geëis[44][42] Hutchinson was ewe bewus van die klip se unieke waarde en het Menou se eis verwerp. Uiteindelik is 'n ooreenkoms bereik, en die oordrag van die voorwerpe is opgeneem in die kapitulasie van Alexandrië wat deur verteenwoordigers van die Britse, Franse en Ottomaanse magte onderteken is.

Dit is nie duidelik presies hoe die steen in Britse hande oorgedra is nie, aangesien kontemporêre weergawes verskil. Kolonel Tomkyns Hilgrove Turner, wat dit na Engeland sou begelei, het later beweer dat hy dit persoonlik by Menou gekonfiskeer en dit op 'n kanonwa weggery het. In 'n baie meer gedetailleerde weergawe het Edward Daniel Clarke verklaar dat 'n Franse "beampte en lid van die Instituut" hom, sy student John Cripps en Hamilton in die geheim in die agterstrate agter Menou se woning geneem het en die klip wat onder beskermende matte versteek is, onthul het, tussen Menou se bagasie. Volgens Clarke het hul bron gevrees dat die steen gesteel kan word as Franse soldate dit sien. Hutchinson is dadelik ingelig en die steen is weggeneem—moontlik deur Turner en sy kanonwa.[45]

Turner het die klip na Engeland gebring aan boord van die gebuite Franse fregat HMS Egyptienne, wat in Februarie 1802 in Portsmouth aangekom het.[46] Sy bevele was om dit en die ander oudhede aan koning George III voor te lê. Die Koning, verteenwoordig deur Oorlogsekretaris Lord Hobart, het opdrag gegee dat dit in die Britse Museum geplaas moet word. Volgens Turner se narratief het hy en Hobart ooreengekom dat die steen aan geleerdes by die Society of Antiquaries van Londen, waarvan Turner 'n lid was, voor die finale huisvesting daarvan in die museum aangebied moet word. Dit is die eerste keer daar gesien en bespreek tydens 'n vergadering op 11 Maart 1802.

Kenners wat die Rosettasteen inspekteer tydens die Tweede Internasionale Kongres van Oriëntaliste, 1874.

In 1802 het die Genootskap vier gipsafgietsels van die inskripsies geskep, wat aan die universiteite van Oxford, Cambridge en Edinburgh en aan Trinity College Dublin gegee is. Kort daarna is afdrukke van die inskripsies gemaak en aan Europese geleerdes gesirkuleer. Voor die einde van 1802 is die steen na die Britse Museum oorgeplaas, waar dit tot vandag is.[46] Nuwe inskripsies wat in wit geverf is aan die linker- en regterkante van die plaat het verklaar dat dit "in Egipte deur die Britse leër in 1801 gebuit is" en "aangebied aan koning George III".[3]

Besoekers by die Britse Museum kyk na die Rosettasteen soos dit in 1985 vertoon is.

Die steen word sedert Junie 1802 feitlik deurlopend in die Britse Museum uitgestal,[7] Gedurende die middel van die 19de eeu het dit die inventarisnommer "EA 24" gekry, "EA" wat vir "Egyptian Antiquities" staan. Dit was deel van 'n versameling antieke Egiptiese monumente wat van die Franse ekspedisie gebuit is, insluitend 'n sarkofaag van Nectanebo II (EA 10), die standbeeld van 'n hoëpriester van Amun (EA 81), en 'n groot granietvuis (EA 9).[47] Daar is gou ontdek dat die voorwerpe te swaar was vir die vloere van Montagu House (die oorspronklike gebou van die Britse museum), en hulle is oorgeplaas na 'n nuwe uitbreiding wat by die herehuis gevoeg is. Die Rosettasteen is in 1834 na die beeldegalery oorgeplaas kort nadat Montagu-huis gesloop is en vervang is deur die gebou wat nou die Britse Museum huisves.[48] Volgens die museum se rekords is die Rosettasteen die enkele voorwerp wat die meeste besoek word,[49] 'n eenvoudige beeld daarvan was die museum se topverkoper-poskaart vir etlike dekades,[50] en 'n wye verskeidenheid handelsware met die teks van die Rosettasteen (of repliseer sy kenmerkende vorm) word in die museumwinkels verkoop.

Die Rosettasteen is oorspronklik teen 'n effense hoek van die horisontaal vertoon, en het in 'n metaalwieg gerus wat daarvoor gemaak is, wat behels het dat baie klein gedeeltes van sy sye afgeskaaf is om te verseker dat die wieg veilig pas.[48] Dit het oorspronklik geen beskermende bedekking gehad nie, en dit is teen 1847 nodig gevind om dit in 'n beskermende raam te plaas, ten spyte van die teenwoordigheid van beamtes om te verseker dat dit nie deur besoekers aangeraak word nie.[51] Sedert 2004 word die bewaarde steen in 'n spesiaal geboude kas in die middel van die Egiptiese beeldegalery uitgestal. 'n Replika van die Rosettasteen is nou beskikbaar in die King's Library van die Britse Museum, sonder 'n houer en vry om aan te raak, soos dit vir vroeë 19de-eeuse besoekers sou gelyk het.[52]

’n Skare besoekers wat die Rosettasteen by die Britse Museum aanskou

Die museum was bekommerd oor swaar bombardemente in Londen teen die einde van die Eerste Wêreldoorlog in 1917, en die Rosettasteen is na veiligheid verskuif, saam met ander draagbare voorwerpe van waarde. Die klip het die volgende twee jaar 15 m onder grondvlak in 'n stasie van die Posbuisspoorweg by Mount Pleasant naby Holborn deurgebring.[53] Behalwe gedurende oorlogstyd, het die Rosetta-steen die Britse Museum net een keer verlaat: vir een maand in Oktober 1972, om saam met Champollion's Lettre by die Louvre in Parys vertoon te word op die 150ste herdenking van die brief se publikasie.[50] Selfs toe die Rosettasteen in 1999 bewaringsmaatreëls ondergaan het, is die werk in die galery gedoen sodat dit vir die publiek sigbaar kon bly.[54]

Lees van die Rosettasteen

[wysig | wysig bron]

Voor die ontdekking van die Rosettasteen en die uiteindelike ontsyfering daarvan, is die antieke Egiptiese taal en skrif sedert kort voor die val van die Romeinse Ryk nie verstaan nie. Die gebruik van die hiëroglieweskrif het selfs in die latere Faraoniese tydperk al meer gespesialiseerd geraak; teen die 4de eeu nC was min Egiptenare in staat om dit te lees. Monumentale gebruik van hiërogliewe het opgehou namate tempelpriesterskappe uitgesterf het en Egipte tot die Christendom bekeer is; die laaste bekende inskripsie is gedateer op 24 Augustus 394, gevind by Philae en bekend as die Graffito van Esmet-Akhom.[55]Die laaste demotiese teks, ook van Philae, is in 452 geskryf.[56]

Hiërogliewe het hul pikturale voorkoms behou, en klassieke skrywers het hierdie aspek beklemtoon, in skerp kontras met die Griekse en Romeinse alfabet. In die 5de eeu het die priester Horapollo Hieroglyphica geskryf, 'n verduideliking van byna 200 glife. Sy werk is beskou as gesaghebbend, maar dit was in baie opsigte misleidend, en hierdie en ander werke was 'n blywende belemmering vir die verstaan van Egiptiese skryfwerk.[57] Latere pogings tot ontsyfering is gedurende die 9de en 10de eeue deur Arabiese historici in Middeleeuse Egipte aangewend. Dhul-Nun al-Misri en Ibn Wahshiyya was die eerste historici wat hiërogliewe bestudeer het deur dit te vergelyk met die hedendaagse Koptiese taal wat in hul tyd deur Koptiese priesters gebruik is.[58][59] Die studie van hiërogliewe het voortgegaan met vrugtelose pogings tot ontsyfering deur Europese geleerdes, veral Johannes Goropius Becanus in die 16de eeu, Athanasius Kircher in die 17de, en Georg Zoëga in die 18de.[60] Die ontdekking van die Rosettasteen in 1799 het kritieke ontbrekende inligting verskaf, wat geleidelik deur 'n opeenvolging van geleerdes aan die lig gebring is, wat Jean-François Champollion uiteindelik toegelaat het om die raaisel op te los wat Kircher die raaisel van die Sfinks genoem het.[61]

Griekse teks

[wysig | wysig bron]
Richard Porson se voorgestelde rekonstruksie van die vermiste Griekse teks (1803).

Die Griekse teks op die Rosettasteen het die vertrekpunt vir die ontsyfering daarvan verskaf. Antieke Grieks was wyd bekend aan geleerdes, maar hulle was nie vertroud met besonderhede van die gebruik daarvan in die Hellenistiese tydperk as regeringstaal in Ptolemaïese Egipte nie. Die grootskaalse ontdekkings van Griekse papirusrolle was nog in die toekoms op daardie stadium. Die vroegste vertalings van die Griekse teks van die teen toon dus dat die vertalers steeds worstel met die historiese konteks en met administratiewe en godsdienstige kliektaal. Stephen Weston het 'n Engelse vertaling van die Griekse teks by 'n Society of Antiquaries-vergadering in April 1802 mondelings aangebied.[62][63]

Intussen het twee van die litografiese kopieë wat in Egipte gemaak is, die Institut de France in Parys in 1801 bereik. Daar het bibliotekaris en antikwaris Gabriel de La Porte du Theil aan 'n vertaling van die Grieks begin werk, maar hy is op Napoleon se bevel elders gestuur feitlik onmiddellik, en hy het sy onvoltooide werk in die hande van kollega Hubert-Pascal Ameilhon gelaat. Ameilhon het die eerste gepubliseerde vertalings van die Griekse teks in 1803 gepubliseer, in beide Latyn en Frans om te verseker dat dit wyd versprei sou word. By Cambridge het Richard Porson aan die ontbrekende regteronderhoek van die Griekse teks gewerk. Hy het 'n bekwame voorgestelde rekonstruksie geskep, wat spoedig deur die Society of Antiquaries gesirkuleer is saam met sy afdrukke van die inskripsie. Byna dieselfde oomblik was Christian Gottlob Heyne in Göttingen besig om 'n nuwe Latynse vertaling van die Griekse teks te maak wat meer betroubaar was as Ameilhon sin en die eerste keer in 1803 gepubliseer is. Dit is deur die Society of Antiquaries herdruk in 'n spesiale uitgawe van sy tydskrif Archaeologia in 1811, saam met Weston se voorheen ongepubliseerde Engelse vertaling, kolonel Turner se vertelling en ander dokumente.[64][65]

Demotiese teks

[wysig | wysig bron]
Johan David Åkerblad se tabel van demotiese fonetiese karakters en hul Koptiese ekwivalente (1802) .
Replika van die demotiese tekste.

Ten tyde van die steen se ontdekking was die Sweedse diplomaat en geleerde Johan David Åkerblad besig met 'n onbekende skrif waarvan 'n paar voorbeelde op daardie stadium in Egipte gevind is, wat as demoties bekend geword het. Hy het dit "kursiewe Kopties" genoem omdat hy oortuig was dat dit gebruik is om een of ander vorm van die Koptiese taal (die direkte afstammeling van Antieke Egipties) op te teken, hoewel dit min ooreenkomste met die latere Koptiese skrif gehad het. Die Franse Oriëntalis Antoine-Isaac Silvestre de Sacy het hierdie werk met Åkerblad bespreek toe hy in 1801 een van die vroeë litografiese afdrukke van die Rosettasteen van Jean-Antoine Chaptal, die Franse minister van binnelandse sake, ontvang het. Hy het besef dat die middelste teks in dieselfde skrif was. Hy en Åkerblad het dit bestudeer, beide fokus op die middelteks en het aangeneem dat die skrif alfabeties was. Hulle het gepoog om die punte te identifiseer waar Griekse name in hierdie onbekende teks behoort voortekom, deur dit met die Grieks te vergelyk. In 1802 het Silvestre de Sacy aan Chaptal gerapporteer dat hy vyf name suksesvol geïdentifiseer het ("Alexandros", "Alexandreia", " Ptolemaios,"Arsinoe", en Ptolemeus se titel "Epiphanes"), terwyl Åkerblad 'n alfabet van gepubliseer het 29 letters (waarvan meer as die helfte korrek was) wat hy uit die Griekse name in die demotiese teks geïdentifiseer het.[62] Hulle kon egter nie die oorblywende karakters in die demotiese teks identifiseer nie, wat, soos nou bekend is, het ideografiese en ander simbole naas die fonetiese ingesluit.[66]

Hiëroglieweteks

[wysig | wysig bron]
Champollion se tabel van fonetiese hiërogliewekarakters met hul demotiese en Koptiese ekwivalente (1822).

Silvestre de Sacy het uiteindelik werk oor die steen laat vaar, maar hy sou tog 'n bydrae lewer. In 1811, na aanleiding van besprekings met 'n Chinese student oor Chinese skrif, oorweeg Silvestre de Sacy 'n voorstel wat deur Georg Zoëga in 1797 gemaak is dat die vreemde name in Egiptiese hiërogliewe-inskripsies foneties geskryf kan word; hy het ook onthou dat Jean-Jacques Barthélemy so vroeg as 1761 voorgestel het dat die karakters wat in cartouches in hiërogliewe-inskripsies ingesluit is, eiename is. Dus, toe Thomas Young, buitelandse sekretaris van die Royal Society of London, in 1814 aan hom oor die steen geskryf het, het Silvestre de Sacy in antwoord voorgestel dat Young in 'n poging om die hiëroglieweteks te lees, kan soek na cartouches wat Griekse name behoort te bevat en probeer om fonetiese karakters daarin te identifiseer.[67]

Young het dit gedoen, met twee resultate wat saam die weg gebaan het vir die finale ontsyfering. In die hiëroglieweteks het hy die fonetiese karakters "p t o l m e s" ontdek (in vandag se transliterasie "p t w l m y s") wat gebruik is om die Griekse naam "Ptolemaios" te skryf. Hy het ook opgemerk dat hierdie karakters soos die ekwivalente karakters in die demotiese skrif lyk, en het voortgegaan om soveel as 80 ooreenkomste tussen die hiërogliewe- en demotiese tekste op die steen op te let, 'n belangrike ontdekking omdat die twee tekste voorheen aan gedink is dat hulle heeltemal verskil van mekaar. Dit het daartoe gelei dat hy korrek afgelei het dat die demotiese skrif slegs gedeeltelik foneties was, wat ook bestaan het uit ideografiese karakters afkomstig van hiërogliewe. Young se nuwe insigte was prominent in die lang artikel "Egipte" wat hy in 1819 tot die Encyclopædia Britannica bygedra het. Hy kon egter geen verdere vordering maak nie.[68]

In 1814 het Young die eerste keer korrespondensie oor die steen uitgeruil met Jean-François Champollion, 'n onderwyser in Grenoble wat 'n wetenskaplike werk oor antieke Egipte geskep het. Champollion het in 1822 afskrifte gesien van die kort hiërogliewe- en Griekse inskripsies van die Philae-obelisk, waarop William John Bankes voorlopig die name "Ptolemaios" en "Kleopatra" in albei tale opgemerk het.[69] Hieruit het Champollion die fonetiese karakters k l e o p a t r a (in vandag se transliterasie q l i҆ w p 3 d r 3.t) geïdentifiseer.[70] Op grond hiervan en die vreemde name op die Rosettasteen het hy vinnig 'n alfabet van fonetiese hiërogliewekarakters saamgestel, sy werk op 14 September voltooi en dit op 27 September in 'n lesing aan die Académie royale des Inscriptions et Belles-Lettres in die openbaar aangekondig.[71] Op dieselfde dag skryf hy die beroemde "Lettre à M. Dacier" aan Bon-Joseph Dacier, sekretaris van die Académie, waarin hy sy ontdekking uiteensit. In die naskrif merk Champollion op dat soortgelyke fonetiese karakters in beide Grieks en Egipties voorkom name, 'n hipotese wat in 1823 bevestig is, toe hy die name van farao's Ramesses en Toetmoses geïdentifiseer het wat in cartouches by Aboe Simbel geskryf is. Hierdie veel ouer hiërogliewe-inskripsies is deur Bankes gekopieer en deur Jean-Nicolas Huyot na Champollion gestuur. Van hierdie punt af verskil die verhale van die Rosettasteen en die ontsyfering van Egiptiese hiërogliewe, aangesien Champollion ook baie ander tekste gebruik het om 'n Antieke Egiptiese grammatika te ontwikkel en 'n hiërogliewewoordeboek wat na sy dood in 1832 gepubliseer is.[72]

Latere werk

[wysig | wysig bron]
Replika van die Rosettasteen, vertoon soos die oorspronklike was, beskikbaar om aan te raak, in wat die King's Library van die Britse Museum was, nou die Enlightenment Gallery.

Werk oor die steen het nou gefokus op 'n vollediger begrip van die tekste en hul kontekste deur die drie weergawes met mekaar te vergelyk. In 1824 het die klassieke geleerde Antoine-Jean Letronne belowe om 'n nuwe letterlike vertaling van die Griekse teks vir Champollion se gebruik voor te berei. Champollion het in ruil daarvoor 'n ontleding belowe van al die punte waarop die drie tekste blykbaar verskil. Ná Champollion se skielike dood in 1832 kon sy konsep van hierdie ontleding nie gevind word nie, en Letronne se werk het tot stilstand gekom. François Salvolini, Champollion se voormalige student en assistent, is in 1838 oorlede, en hierdie ontleding en ander ontbrekende konsepte is tussen sy papiere gevind. Hierdie ontdekking het terloops gedemonstreer dat Salvolini se eie publikasie oor die steen, wat in 1837 gepubliseer is, plagiaat was. Letronne kon uiteindelik sy kommentaar op die Griekse teks en sy nuwe Franse vertaling daarvan, wat in 1841 verskyn het, voltooi. Gedurende die vroeë 1850's het Duitse Egiptoloë Heinrich Brugsch en Max Uhlemann hersiene Latynse vertalings geskep gebaseer op die demotiese en hiërogliewetekste. Die eerste Engelse vertaling het in 1858 gevolg, die werk van drie lede van die Philomathean Society by die Universiteit van Pennsilvanië.

Of een van die drie tekste die standaard weergawe was, waaruit die ander twee oorspronklik vertaal is, is 'n vraag wat omstrede gebly het. Letronne het in 1841 probeer wys dat die Griekse weergawe, die produk van die Egiptiese regering onder die Masedoniese Ptolemeërs, die oorspronklike was. Onder onlangse skrywers het John Ray verklaar dat "die hiërogliewe die belangrikste van die skrifte op die steen: hulle was daar vir die gode om te lees, en die meer geleerdes van hulle priesterskap."[8] Philippe Derchain en Heinz Josef Thissen het aangevoer dat al drie weergawes gelyktydig saamgestel is, terwyl Stephen Quirke in die verordening "'n ingewikkelde samesmelting van drie belangrike tekstuele tradisies" gesien.[73] Richard Parkinson wys daarop dat die hiëroglieweweergawe van argaïese formalisme afdwaal en af en toe verval in taal nader aan dié van die demotiese register wat die priesters meer algemeen in die alledaagse lewe gebruik het.[74] Die feit dat die drie weergawes nie woord vir woord ooreenstem nie, help om te verduidelik waarom die ontsyfering moeiliker was as wat oorspronklik verwag is, veral vir daardie oorspronklike geleerdes wat 'n presiese tweetalige sleutel tot Egiptiese hiërogliewe verwag het.[75]

Wedywering

[wysig | wysig bron]
'n Reuse-kopie van die Rosettasteen deur Joseph Kosuth in Figeac, Frankryk, die geboorteplek van Jean-François Champollion.

Selfs voor die Salvolini-aangeleentheid het geskille oor voorrang en plagiaat die ontsyferingsverhaal gekenmerk. Thomas Young se werk word erken in Champollion se 1822 Lettre à M. Dacier, maar onvolledig, volgens vroeë Britse kritici: byvoorbeeld, James Browne, 'n subredakteur van die Encyclopædia Britannica (wat Young se artikel van 1819 gepubliseer het), anoniem 'n reeks bygedra van resensie-artikels in die Edinburgh Review in 1823, wat Young se werk hoogs geprys het en beweer dat die "gewetenlose" Champollion dit geplagieer het.[76] Hierdie artikels is deur Julius Klaproth in Frans vertaal en in 1827 in boekvorm gepubliseer. Young se eie 1823-publikasie het die bydrae wat hy gemaak het weer bevestig. Die vroeë dood van Young (1829) en Champollion (1832) het nie 'n einde aan hierdie geskille te maak. In sy werk oor die steen in 1904 het E. A. Wallis Budge spesiale klem gelê op Young se bydrae in vergelyking met Champollion sin.[77] In die vroeë 1970's het Franse besoekers gekla dat die portret van Champollion kleiner was as een van Young op 'n aangrensende inligtingspaneel; Engelse besoekers het gekla dat die teenoorgestelde waar is. Die portrette was in werklikheid dieselfde grootte.[50]

Versoeke vir repatriasie na Egipte

[wysig | wysig bron]

Oproepe dat die Rosettasteen na Egipte teruggegee moet word, is in Julie 2003 deur Zahi Hawass, destydse Sekretaris-Generaal van Egipte se Hoogste Raad van Oudhede, gemaak. Hierdie oproepe, wat in die Egiptiese en internasionale media uitgespreek is, het gevra dat die stele na Egipte gerepatrieer word, met die opmerking dat dit die "ikoon van ons Egiptiese identiteit" is.[78] Hy het die voorstel twee jaar later in Parys herhaal en die steen as een van verskeie sleutelitems genoem wat tot Egipte se kulturele erfenis behoort, 'n lys wat ook ingesluit het: die ikoniese borsbeeld van Nefertiti in die Egiptiese Museum van Berlyn; 'n standbeeld van die Groot Piramide-argitek Hemiunu in die Roemer-und-Pelizaeus-Museum in Hildesheim, Duitsland; die Dendera Temple Zodiac in die Louvre in Parys; en die borsbeeld van Ankhhaf in die Museum of Fine Arts in Boston.[79]

In 2005 het die Britse Museum vir Egipte 'n volgrootte veselglas-kleurooreenstemmende replika van die stele aangebied. Dit is aanvanklik vertoon in die opgeknapte Rashjied Nasionale Museum, 'n Ottomaanse huis in die dorp Rasjied (Rosetta), die naaste stad aan die plek waar die klip gevind is.[80] In November 2005 het Hawass 'n drie maande lange lening van die Rosettasteen voorgestel, terwyl hy die uiteindelike doelwit van 'n permanente terugkeer herhaal het.[81] In Desember 2009 het hy voorgestel om sy eis vir die permanente terugbesorging van die Rosetta-steen te laat vaar as die Britse Museum die klip vir drie maande aan Egipte leen vir die opening van die Groot Egiptiese Museum by Giza in 2013.[82]

Soos John Ray opgemerk het, “kan die dag aanbreek wanneer die steen langer in die Britse Museum deurgebring het as wat dit ooit in Rosetta gedoen het.”[83] Daar is sterk teenkanting onder nasionale museums teen die repatriasie van voorwerpe van internasionale kulturele betekenis soos bv. die Rosettasteen. In reaksie op herhaalde Griekse versoeke vir die terugkeer van die Elgin Albasters van die Parthenon en soortgelyke versoeke aan ander museums regoor die wêreld, het in 2002 meer as 30 van die wêreld se voorste museums—insluitend die Britse Museum, die Louvre, die Pergamon-museum in Berlyn en die Metropolitan Museum in New York, het 'n gesamentlike verklaring uitgereik waarin verklaar word dat "voorwerpe wat in vroeër tye verkry is, gesien moet word in die lig van verskillende sensitiwiteite en waardes wat die vroeëre era weerspieël" en dat "museums nie net die burgers van een nasie dien nie, maar die mense van elke nasie".[84]

Idiomatiese gebruik

[wysig | wysig bron]
’n Replika van die Rosetta-steen in Rashjied (Rosetta), Egipte.

Verskeie antieke tweetalige of selfs drietalige epigrafiese dokumente is soms beskryf as "Rosettastene", aangesien dit die ontsyfering van antieke geskrewe skrifte toegelaat het. Byvoorbeeld, die tweetalige Grieks-Brahmi-munte van die Grieks-Baktriese koning Agathocles is beskryf as "klein Rosettasteentjies", wat Christian Lassen se aanvanklike vordering met die ontsyfering van die Brahmi-skrif moontlik maak, en sodoende antieke Indiese epigrafie ontsluit.[85] Die Behistoen-inskripsie is ook vergelyk met die Rosettasteen, aangesien dit die vertalings van drie antieke Midde-Oosterse tale verbind: Ou Persies, Elamitiese en Babilonies.[86]

Die term Rosettasteen is ook idiomaties gebruik om die eerste deurslaggewende sleutel in die proses van ontsyfering van ge-enkodeerde inligting aan te dui, veral wanneer 'n klein maar verteenwoordigende steekproef erken word as die leidraad om 'n groter geheel te verstaan.[87] Volgens die Oxford English Dictionary het die eerste figuurlike gebruik van die term in die 1902-uitgawe van die Encyclopædia Britannica verskyn wat verband hou met 'n inskrywing oor die chemiese ontleding van glukose.[87] Nog 'n gebruik van die frase word gevind in H.G. Wells se 1933-roman The Shape of Things to Come, waar die protagonis 'n manuskrip vind wat in snelskrif geskryf is wat 'n sleutel bied om addisionele verstrooide materiaal te verstaan wat in beide langhand en op ‘n tikmasjien geskets word.[87]

Sedertdien is die term wyd in ander kontekste gebruik. Byvoorbeeld, Nobelpryswenner Theodor W. Hänsch het in 'n 1979 Scientific American-artikel oor spektroskopie geskryf dat "die spektrum van die waterstofatome bewys het dat dit die Rosettasteen van moderne fisika is: sodra hierdie patroon van lyne ontsyfer is, kon baie ander ook verstaan word."[87] Om die sleutelstel gene vir die menslike leukosietantigeen ten volle te verstaan, is beskryf as "die Rosettasteen van immunologie.”[88] Die blomplant Arabidopsis thaliana is die "Rosettasteen van blomtyd" genoem.[89] 'n Gammastraaluitbarsting (GRB) wat saam met 'n supernova gevind word, is 'n Rosettasteen genoem om die oorsprong van GRB's te verstaan.[90] Die tegniek van Doppler-egkokardiografie is 'n Rosettasteen genoem vir klinici wat probeer om die komplekse proses te verstaan waardeur die linkerventrikel van die menslike hart gevul kan word tydens verskeie vorme van diastoliese disfunksie [91]

Ander nie-linguistiese gebruike van "Rosetta" om sagteware te noem sluit in die Europese Ruimtevaartorganisasie se Rosetta-ruimtetuig, wat gelanseer is om die komeet 67P/Churyumov–Gerasimenko te bestudeer in die hoop dat die bepaling van die samestelling daarvan begrip van die oorsprong van die Sonnestelsel sal bevorder. Een program, wat as 'n "liggewig dinamiese vertaler" gereken word, wat toepassings wat saamgestel is vir PowerPC-verwerkers in staat stel om op x86-verwerker Apple Inc.-stelsels te werk, word "Rosetta" genoem. Die Rosetta@home-poging is 'n verspreide rekenaarprojek vir die voorspelling van proteïenstrukture vanaf aminosuurvolgorde (d.w.s. die vertaling van volgorde in struktuur).

Die naam word gebruik vir verskeie vorme van vertaalprogrammatuur. "Rosetta Stone" is 'n handelsmerk van taalleer sagteware wat gepubliseer word deur Rosetta Stone Inc., met sy hoofkwartier in Arlington County, VSA. En "Rosetta", ontwikkel en onderhou deur Canonical as deel van die Launchpad-projek, is 'n aanlyn taalvertaalinstrument om te help met lokalisering van sagteware.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ "British Museum Collection Online: The Rosetta Stone". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Julie 2016. Besoek op 30 Maart 2017.
  2. ↑ Bierbrier (1999), bl. 111–113
  3. ↑ 3,0 3,1 Parkinson et al. (1999) bl. 23
  4. ↑ Synopsis (1847) pp. 113–114
  5. ↑ Miller et al. (2000) pp. 128–132
  6. ↑ 6,0 6,1 Middleton and Klemm (2003) pp. 207–208
  7. ↑ 7,0 7,1 The Rosetta Stone
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Ray (2007) p. 3
  9. ↑ Parkinson et al. (1999) p. 28
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Parkinson et al. (1999) p. 20
  11. ↑ Budge (1913) pp. 2–3
  12. ↑ Budge (1894) p. 106
  13. ↑ Budge (1894) p. 109
  14. ↑ 14,0 14,1 Parkinson et al. (1999) p. 26
  15. ↑ Parkinson et al. (1999) p. 25
  16. ↑ Clarysse and Van der Veken (1983) pp. 20–21
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Parkinson et al. (1999) p. 29
  18. ↑ Shaw & Nicholson (1995) p. 247
  19. ↑ Tyldesley (2006) p. 194
  20. ↑ 20,0 20,1 Clayton (2006) p. 211
  21. ↑ Bevan (1927) pp. 252–262
  22. ↑ Assmann (2003) p. 376
  23. ↑ Clarysse (1999) p. 51, with references there to Quirke and Andrews (1989)
  24. ↑ 24,0 24,1 Bevan (1927) pp. 264–265
  25. ↑ Ray (2007) p. 136
  26. ↑ Parkinson et al. (1999) p. 30
  27. ↑ Shaw (2000) p. 407
  28. ↑ Walker and Higgs (editors, 2001) p. 19
  29. ↑ Bagnall and Derow (2004) (no. 137 in die aanlyn weergawe)
  30. ↑ Budge (1904); Budge (1913)
  31. ↑ Bevan (1927) pp. 263–268
  32. ↑ Simpson (n. d.); a revised version of Simpson (1996) pp. 258–271
  33. ↑ Quirke and Andrews (1989)
  34. ↑ Parkinson (2005) p. 14
  35. ↑ Parkinson (2005) p. 17
  36. ↑ Parkinson (2005) p. 20
  37. ↑ Benjamin, Don C. (Maart 2009). Stones and stories: an introduction to archaeology and the Bible. Fortress Press. p. 33. ISBN 978-0-8006-2357-9. Besoek op 14 Julie 2011.
  38. ↑ Adkins (2000) bl. 38
  39. ↑ Gillispie (1987) bl. 1–38
  40. ↑ Wilson (1803) vol. 2 bl. 274–284
  41. ↑ Burleigh (2007) p. 212
  42. ↑ 42,0 42,1 Parkinson et al. (1999) p. 21
  43. ↑ Burleigh (2007) bl. 214
  44. ↑ Budge (1913) bl. 2
  45. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 21–22
  46. ↑ 46,0 46,1 Andrews (1985) bl. 12
  47. ↑ Parkinson (2005) bl. 30–31
  48. ↑ 48,0 48,1 Parkinson (2005) bl. 31
  49. ↑ Parkinson (2005) bl. 7
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Parkinson (2005) bl. 47
  51. ↑ Parkinson (2005) bl. 32
  52. ↑ Parkinson (2005) bl. 50
  53. ↑ "Everything you ever wanted to know about the Rosetta Stone" (British Museum, 14 Julie 2017)
  54. ↑ Parkinson (2005) bl. 50–51
  55. ↑ Ray (2007) bl. 11
  56. ↑ Iversen (1993) bl. 30
  57. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 15–16
  58. ↑ El Daly (2005) bl. 65–75
  59. ↑ Ray (2007) bl. 15–18
  60. ↑ Ray (2007) bl. 20–24
  61. ↑ Powell, Barry B. (2009). Writing: Theory and History of the Technology of Civilization (in Engels). John Wiley & Sons. p. 91. ISBN 978-1-4051-6256-2.
  62. ↑ 62,0 62,1 Budge (1913) bl. 1
  63. ↑ Andrews (1985) bl. 13
  64. ↑ Budge (1904) bl. 27–28
  65. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 22
  66. ↑ Robinson (2009) bl. 59–61
  67. ↑ Robinson (2009) bl. 61
  68. ↑ Robinson (2009) bl. 61–64
  69. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 32
  70. ↑ Budge (1913) bl. 3–6
  71. ↑ E. Agazzi; M. Pauri (2013). The Reality of the Unobservable: Observability, Unobservability and Their Impact on the Issue of Scientific Realism. Springer Science & Business Media. pp. 98–99. ISBN 9789401593915.
  72. ↑ Dewachter (1990) bl. 45
  73. ↑ Quirke and Andrews (1989) bl. 10
  74. ↑ Parkinson (2005) bl. 13
  75. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 30–31
  76. ↑ Parkinson et al. (1999) bl. 35–38
  77. ↑ Budge (1904) vol. 1 bl. 59–134
  78. ↑ Edwardes and Milner (2003)
  79. ↑ Sarah El Shaarawi (5 Oktober 2016). "Egypt's Own: Repatriation of Antiquities Proves to be a Mammoth Task". Newsweek – Middle East.
  80. ↑ "Rose of the Nile" (2005)
  81. ↑ Huttinger (2005)
  82. ↑ "Antiquities wish list" (2005)
  83. ↑ Ray (2007) bl. 4
  84. ↑ Bailey (2003)
  85. ↑ Aruz, Joan; Fino, Elisabetta Valtz (2012). Afghanistan: Forging Civilizations Along the Silk Road (in Engels). Metropolitan Museum of Art. p. 33. ISBN 9781588394521.
  86. ↑ Dudney, Arthur (2015). Delhi: Pages From a Forgotten History (in Engels). Hay House, Inc. p. 55. ISBN 9789384544317.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 Oxford English dictionary (1989) s.v. "Rosetta stone" Geargiveer 20 Junie 2011 op Wayback Machine
  88. ↑ "International Team"
  89. ↑ Simpson and Dean (2002)
  90. ↑ Cooper (2010)
  91. ↑ Nishimura and Tajik (1998)

Bibliografie

[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Rosettasteen&oldid=2661303"