Arambre
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
L'arambre ye un elemento quimico de numero atomico 29. Ye un d'os metals mas importants. Se tracta d'un metal de transición de coloración royenca y brillo metalico que, chunto con l'archent y l'oro, fa parti d'o dito grupo 11 d'a tabla periodica, caracterizato porque son os millors conductors electricos. Gracias a la suya alta conductividat electrica, ductilitat y maleabilidat, s'ha convertito en o material mas emplegato ta fabricar cordons electricos y atros components electricos y electronicos.
L'arambre fa parti d'una cantidat muit alta d'aliacions que por un regular presentan millors propiedaz mecanicas, encara que tienen una conductividat electrica menor. As mas importants son conoixitas con o nombre de bronces y latons. D'atra man, l'arambre ye un metal duradero porque se puet reciclar un numero cuasi ilimitato de vegatas sin que pierda as suyas propiedaz mecanicas.
Estió un d'os primers metals en estar emplegatos por o ser humán ya en a prehistoria. L'arambre y a suya aliación con l'estanyo, o bronce, adquirioron tanta importancia que os historiadors han nombrato Edat de l'arambre y Edat d'o Bronce a dos periodos de l'antigüidat. Encara que o suyo uso perdió importancia relativa con o desembolique d'a siderurchia, l'arambre y as suyas aliacions continoron estando emplegatos ta fer obchectos tan diversos com monedas, campanas y canyons. A partir d'o sieglo XIX, concretament a partir de 1831, anyo en que Faraday inventó o chenerador electrico, l'arambre se convertió atra vegata en un metal estratechico, en estar a materia primera prencipal de cordons y instalacions electricas.
L'arambre tien un important papel biolochico en o proceso de fotosintesi d'as plantas, encara que no fa parti d'a composición d'a clorofila. L'arambre contrebuye a la formación de globulos royos y a o mantenimiento d'os vasos sanguinios, niervos, sistema immunolochico y osio y por tanto ye un oligoelemento esencial ta a vida humana.[1]
L'arambre ye o tercer metal mas emplegato en o mundo, por dezaga de l'acero y l'aluminio. A producción mundial d'arambre refinato s'estimó en 15,8 Mt en 2006, con un deficit de 10,7% debant d'a demanda mundial prochectata de 17,7 Mt.[2]
Denominacions
editarA forma tradicional en aragonés ta decir a iste elemento ye arambre. Encara se puet trobar una ampla zona dende Graus, Campo, Benás y Fonz dica Sobrarbe y Ansó a on que se fa servir ista parola, encara que muitas vegatas referita no a o propio elemento sino a un filo metalico en cheneral. Ista forma se puet leyer tamién tanto en textos medievals como mudernos, asinas en o Vidal Mayor apareixe "arampne". En l'aria catalanofona d'Aragón, en lugars como Peralta de la Sal se cuaterna a forma "aram" y en as zonas mugants con a vall de Lierp "arame".[3]
Actualment a forma mas conoixita y transdialectal ta o nombre d'iste elemento ye cobre, de seguras debito a la castellanización, habendo-se rechistrato tamién a forma "crobe" como metatesi d'a forma castellana en lugars como Epila y Taust.[3]
Vinclos externos
editarReferencias
editar- ↑ (es) Enciclopedia de Ciencia y Técnica. Tomo 4 Cobre. Varios autores. Salvat Editores S.A (1984) ISBN 84-345-4490-3
- ↑ (es) Informes sobre producción mundial d'arambre refinato. Cochilco Chile.
- ↑ 3,0 3,1 Francho Rodés Orquín. "Proposa d'una metodolochía lesicolochica de l'aragonés estándar ta zenzias esperimentals con un eixemplo: a tabla periodica d'os elementos" Luenga & Fablas 8-9 (2004-2005) ISSN 1137-8328