Friuli-Venezia Giulia
Friuli-Venezia Giulia (en friulanu: Friûl-Vignesie Julie; en vénetu: Friul-Venezia Julia; n'eslovenu: Furlanija Julijska krajina; n'alemán: Friaul-Julisch Venetien) ye una de les venti rexones que conformen la República italiana. La so capital y ciudá más poblada ye Trieste.
| Friuli-Venezia Giulia | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  Italia | ||||
| ISO 3166-2 | IT-36 | ||||
| Tipu d'entidá | Rexón con estatutu especial | ||||
| Capital | Trieste | ||||
President of Friuli-Venezia Giulia (en)  | Massimiliano Fedriga | ||||
| Nome llocal | Friuli-Venezia Giulia (it) | ||||
| Llingües oficiales |
italianu Friulanu eslovenu alemán | ||||
| División | |||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 46°06′N 13°07′E / 46.1°N 13.12°E | ||||
 | |||||
| Superficie | 7862.3 km² | ||||
| Llenda con | Carintia, Alta Carniola, Rexón de Gorizia, Mariña-Karst y Vénetu | ||||
| Puntu más altu |
Coglians (es) | ||||
| Altitú media | 206 m | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 1 215 220 hab. (2019) | ||||
| Densidá | 154,56 hab/km² | ||||
| Más información | |||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 y UTC+02:00 | ||||
| Fundación | 1963 | ||||
| regione.fvg.it | |||||
 | |||||
Ta allugada en Italia nororiental, llindando al norte con Austria, al este con Eslovenia, al sur col Mar Adriáticu y al oeste con Vénetu. Con 7858 km² ye la cuarta rexón menos estensa del país, per delantre de Liguria, Molise y Valle d'Aosta, la menos estensa.[1] Ye una de les cinco rexones con estatutu especial.
Por cuenta de que ye la salida natural al mar pa munchos países de Centru Europa, la rexón viose travesada peles principales rutes de tresporte ente l'este y l'oeste del sur d'Europa. Toma la rexón históricu-xeográfica del Friuli y la rexón xeográfica de Venezia Giulia, caúna cola so propia historia, tradiciones ya identidaes.
Xeografía física
editar
El Friuli-Venezia Giulia ye la rexón más nororiental d'Italia continental. Con una superficie de 7858 km² y ye la quinta más pequeña del país. Llenda al oeste cola rexón del Vénetu, les repúbliques d'Austria (Carintia), al norte, Eslovenia Alta Carniola /Gorenjska y Mariniega /Primorska) al este y el mar Adriáticu al sur.
La variedá del so paisaxe ye tal, qu'Ippolito Nievo definióla como un "pequeñu compendiu del universu"[ensin referencies]. La rexón toma una amplia variedá de climes y paisaxes dende un nidiu clima mediterraneu nel sur al clima continental alpín nel norte. La superficie total subdividir nun 42,5% de terrén alpín montascosu nel Norte, 19,3% ondulada per llombes, principalmente escontra'l sureste, ente que el 38,2% restante entiende les llanures centrales y costera.
Morfolóxicamente, la rexón subdividir en cuatro árees principales:
- L'área montascosa nel norte: esta parte de la rexón inclúi Carnia y la parte final de los Alpes (Alpes Cárnicos y Alpes Xulianos), que los sos picos más altos superen los 2700 msnm (Jôf di Montasio 2754 m.). El so cume ye'l Coglians (2780 msnm). Los sos paisaxes carauterizar por amplios montes de pinos y camperes, llagos de monte (p. y. Sauris y Barcis) y numberoses corrientes y pequeños ríos que baxen de los montes. La zona ye tamién conocida polos sos destinos turísticos, especialmente mientres la estación iverniza.
- L'área de llombes, asitiada al sur de los montes y a lo llargo de la seición central de la frontera con Eslovenia. El principal productu de l'agricultura nesta zona ye'l vinu, destacando la calidá del vinu blanco. La parte más oriental de la zona ondulada conozse tamién como Slavia Friulana, pos ta habitada principalmente por persones d'etnia eslovena.
- Les llanures centrales carauterizar por un suelu probe, grebu y permeable. El suelu fíxose fértil con un ampliu sistema de regación y al traviés de l'adopción de modernes téuniques d'agricultura intensiva. Nesta parte de la rexón concéntrense la mayor parte de les actividaes agrícoles.
- La rexón zostera puede subdividise, de la mesma, en dos, la occidental y l'oriental, dixebraes pol estuariu del ríu Isonzo. Escontra l'oeste, la mariña ye poco fonda y arenosa, con numberosos centros turísticos y les llagunes de Grau y Marano Lagunare. Escontra l'este, la mariña alzar en forma de cantiles, onde l'altiplanicie de Karst (Carso ita., Kras eslo.) atopar col Adriáticu, tou siguíu hasta Trieste y Muggia na frontera con Eslovenia. Les traces xeolóxiques cársticos y fenómenos como torques y dolines, rede de covaróns y ríos soterraños, estiéndense tierra adientro nes provincies de Trieste y Gorizia, con una altitú que va dende 300 a 600 metros.
Los ríos de la rexón flúin dende'l norte y dende Eslovenia escontra'l Adriáticu. Los dos principales ríos son el Tagliamento, que flúi oeste-esti na so parte cimera nos Alpes Cárnicos y depués xira en direición norte-sur que dixebra los Alpes Xulianos de los Prealpes y el Isonzo (Soča eslo.) que flúi dende Eslovenia escontra Italia. El Timavo ye un ríu soterrañu que flúi mientres 38 km dende Eslovenia y resurde cerca de la so desaguada al noroeste de Duino.
La rexón de Friuli-Venezia Giulia tien un clima templáu. Sicasí, por cuenta de la diversidá del terrén, varia considerablemente d'una rexón a otra. Emparedada pelos Alpes nel lladral septentrional, la rexón vese espuesta a mases d'aire dende l'este y l'oeste. La rexón recibe tamién el siroco meridional del mar Adriáticu, que lleva intensa agua. A lo llargo de la mariña los clima ye nidiu y prestosu. Trieste rexistra les menores diferencies de temperatura ente l'iviernu y el branu y ente'l día y la nueche. El clima ye continental alpín nes zones montascoses, ente que, en dellos llugares, de cutiu pueden atopase les temperatures ivernices más fríes d'Italia. El pandu de Kras tien el so propiu tiempu y clima, influyíu, principalmente mientres la seronda y l'iviernu, por mases d'aire frío que vienen del nordeste. Estes xeneren una traza bien especial del clima llocal: el vientu de direición noreste bora, que sopla sobre'l golfu de Trieste con rabaseres que dacuando superen velocidaes de 150 km/h.
Historia
editar
Esta zona tuvo poblada dende la Prehistoria. Nel sieglu X e.C. apaeció de los Castelleri, asentamientos de poblaciones de proveniencia iliria. Na zona de los Alpes Cárnicos asitiar nel sieglu IV la tribu celta de los carnios (Carni), que dieron el so nome a la rexón de Carnia. L'amenaza celta convenció a los romanos a intervenir y nel sieglu II e.C. fundaron Aquilea, na que construyeron una cabeza de ponte pa defender Italia septentrional. Los restos d'un orixe romanu común son abondo visibles por tol territoriu, y l'elementu unificador de les dos partes de la X Regio Venetia et Histria, cola so capital en Aquilea nel periodu d'Augustu. Los testimonios artísticos d'esti periodu son numberosos, sobremanera en Trieste y bien interasantessobremanera, les manifestaciones artístiques paleocristianes (Aquilea, [[Grau (Italia)|Grau). Nel 452 Aquilea, próspera hasta entós, foi afarada por Atila y los hunos y recuperóse con munches dificultaes.
A partir de los asentamientos longobardos (sieglu VI), la historia d'una y otra parte de la rexón dixébrense y particularizan. D'ende que la rexón nun tenga, realmente, una historia común, formándose esta rexón autónoma apocayá, en 1947, cola unión de territorios diversos histórica y étnicamente. Per un sitiu taba'l Friuli y per otru llau la parte de l'antigua Venezia Giulia que quedó en poder d'Italia tres la II Guerra Mundial.
Cividale del Friuli – el Forum Iulii romanu (d'onde vien el nome de "Friuli") – convertir na capital del primer ducáu lombardu n'Italia. Grau y Istria permanecieron mientres llargu tiempu baxu Bizanciu y nel Carso estableciéronse pueblos eslavos. Los francos, que llegaron un par de sieglos dempués, ocuparon la totalidá de la rexón y favorecieron la crecedera de la ilesia d'Aquilea. Llueu se fraccionó'l territoriu en feudos, xuníos solamente pol problema común de defendese de los pirates eslavos, problema qu'indució a numberoses ciudaes a ponese so la proteición de la cercana Venecia.
Nel sieglu VI los eslavos alpinos, antepasaos de los eslovenos actuales, asitiar nes zones orientales de la rexón. Ocuparon les zones más orientales y montascoses del Friuli, conocida como la Slavia Friulana, según la pandu del Kras y la zona al norte y al sur de Gorizia. El Patriarcáu d'Aquilea, creáu en 1077, tuvo tanto'l poder relixosu como'l temporal y esto estendióse temporalmente inclusive escontra l'este.
Pal sieglu XII, Gorizia independizárase, y los eslavos alpinos, ente esti sieglu y el siguiente, moviéronse más cerca de Trieste. De la mesma, esta ciudá, xunto con otres llocalidaes costeres, entamóse como una ciudá-estáu llibre. La Venecia consiguió imponer nos sieglos XIV y XV. Venecia ocupó Udine, la parte occidental de Friuli nel añu 1420. Friuli convertir en territoriu venecianu nel añu 1420, ente que Trieste y Gorizia (dende 1500) permanecieron sol Imperiu Austriacu. Pordenone foi un "corpus separatum", so influencia austriaca hasta l'añu 1515, cuando tamién cayó sol gobiernu venecianu.
Nel sieglu XVIII creció la importancia de Trieste (que formaba parte del estáu austriacu), como centru de cultura activu y cosmopolita y como ciudada portuaria. Col tratáu de paz de Campoformido en 1797, la dominación veneciana acabó y Friuli foi cedíu a Austria, que lo ocupó hasta 1805. El periodu de dominación de Napoleón afectó tamién a Trieste y Gorizia, pero dempués, los austriacos volvieron apoderar el Friuli nel periodu 1815-1866, incluyéndose nel reinu lombardu-vénetu, ente que Gorizia foi fundíu col reinu ilirio y Trieste, xunto con Istria, convertir en parte de la rexón costera austriaca. La política ilustrada del Imperiu austrohúngaru nos sieglos XVIII y XIX animó un estraordinariu florecimientu económicu, faciendo de Trieste el puertu del imperiu.
En 1866, mientres la unificación italiana, namái l'occidental Friuli pasó al Reinu d'Italia, ente que l'este, al que se xunió la rexón de Venezia Giulia formó parte d'Austria hasta'l términu de la I Guerra Mundial. Dempués de la Primer Guerra Mundial, na qu'esta rexón foi un importante teatru d'operaciones y careció serios daños y perda de vides humanes, los destinos d'estes tierres fronterices de nuevu xuniéronse, anque Venezia Giuliasobremanera, foi oxetu de la espulsión de contradicciones en considerancia coles fronteres. La Segunda Guerra Mundial llevó a l'alministración anglo-americana en Trieste hasta que s'afitó la frontera nel memorando de Londres[ensin referencies] nel añu 1954. Italia dexó a Yugoslavia cuasi tola parte occidental de Friuli, sacante Gorizia y Trieste. Trieste volvió a manes italianes nel añu 1954,[2] y decidió xunise la al Friuli, creando la rexón de Friuli-Venezia Giulia. La Constitución italiana prevía una mayor autonomía un "estatutu especial" asemeyáu al d'otres rexones italianes. Sicasí, Friuli-Venezia Giulia llogró l'autonomía alministrativa y l'estatutu especial namái nel añu 1963. Allegaben diversos factores pa otorgar esta autonomía; per un sitiu, yera la parte más meridional del telón d'aceru, y por otru, había particularidaes étniques ya idiomátiques, yá que gran parte de la población nativa ye falante del idioma friulanu, ente que na zona límitrofe oriental fálase eslovenu. En 1975 roblar en Osimo un tratáu qu'estremó definitivamente l'anterior Territoriu Llibre de Trieste ente Italia y Yugoslavia.[ensin referencies]
Xeografía humana
editarDemografía
editarLa población de Friuli-Venezia Giulia xube a 1.234.441 habitantes (2010), con una densidá de 157,09 hab./km². Son italianos y friulanos, esistiendo amás minoríes d'eslovenos y alemanes. La densidá de población ye inferior a la media nacional; nel añu 2008 yera de fechu igual a 157,5 habitantes per km² (en comparanza con 198,8 d'Italia nel so conxuntu). Sicasí, la densidá varia dende un mínimu de 106 habitantes per km² na provincia d'Udine al máximu de 1.144 habitantes per km² na provincia de Trieste. El balance natural negativu ye la rexón ye en parte por cuenta de la migración neta positiva. Hasta ciertu puntu l'escesu migratoriu de fechu baxó l'enclín escontra baxo na población dende l'añu 1975. En 2008, la población residente con nacionalidá estranxera yera de 83.306 persones (6,7% de la población total).
La capital ye Trieste (n'eslovenu Trst) (pob. 205.620). Ciudaes importantes son Udine (en friulanu Udin) (pob. 99.387) y Pordenone (pob. 51.433).
Divisiones alministratives
editarEl Friuli-Venezia Giulia ye una rexón autónoma con estatutu especial, formada por:
- Friuli: antigües provincies d'Udine y Pordenone y parte de la provincia de Gorizia.
- Venezia Giulia: antigua provincia de Trieste y la parte oriental de la provincia de Gorizia.
Les cuatro provincies del Friuli-Venezia Giulia fueron suprimíes en 2017. Agora ye compuesta de 18 uniones territoriales intercomunales:
Política
editarEl PdL ganó'l 53,8% de los votos de Friuli-Venezia Giulia nes eleiciones xenerales italianes de 2008. El gobiernu rexonal, dirixíu pol presidente Renzo Tondo, ye de centru derecha.
Economía
editar
La economía de Friuli-Venezia Giulia ye una de les más desenvueltes del país. Ta formada principalmente por empreses de pequeñu y medianu tamañu, el llamáu "modelu del nordés", en granxa especializada y turismu d'alta calidá con un significativu enclín a la esportación.[3]
El sector agru-pecuariu caltién un papel esencial na economía de la rexón y emplegaba nel añu 2001 alredor de 95.000 persones. Los sos productos d'alta calidá espórtense non yá dientro del país y Europa (fruta y hortolices, quesu) sinón que tamién a otros llugares del mundu pola so calidá, especialmente xamón y vinossobremanera los blancos). Ye notable igualmente la producción de soya (tercer productor n'Italia con más de 37.000 hectárees cultivaes en 2000) y la producción de madera en Carnia.[3]
Como se señaló antes, la economía de la rexón con base nun espublizáu mosaicu de pequeñes y medianes empreses; de particular importancia son los cuatro distritos industriales onde un ensame de tales empreses altamente especializaes concéntrense. Estos distritos céntrense alredor de les ciudaes de Pumar (onde se realiza'l 30% de les sielles del mundu),[ensin referencies] San Daniele del Friuli (xamón), Maniago (cuchiellos) y Brugnera (moblame). Un númberu de grandes empreses tán tamién presentes na rexón tantu na industria como nel sector servicios. Dalgunes d'estes compañíes son líderes mundiales nos sos sectores; tales son Fincantieri (con sede en Trieste y en Monfalcone) pa la construcción de los mayores cruceros del mundu, Zanussi-Electrolux (Pordenone) na producción d'aplicaciones llétriques y Assicurazioni Generali en Trieste, una de les compañíes aseguradores líderes nel mundu.[3]
De nuevu, nel sector servicios la ciudá de Trieste tien un papel relevante (con efeutu apoderó n'otres capitales provinciales); ye de fechu equí onde se concentren les actividaes del gobiernu rexonal, amplia banca y compañíes de seguros. Col so puertu francu comercial, Trieste tamién desempeña un papel esencial nel sector comercial: especiales normes aduaneres aseguren condiciones financieres esclusives a los operadores. El puertu de Trieste ye güei el más importante centru mundial del comerciu de café y tien un papel estratéxicu clave nel comerciu col norte y l'este d'Europa.[3]
Anque de pequeñu tamañu, Friuli-Venezia Giulia siempres tuvo "nel centru d'Europa" y desempeñó un papel importante na conexón ente Italia (y el Mediterraneu) col centru y l'este d'Europa. El so papel va faese más estratéxicu como una plataforma loxística cola ampliación de la Xunión Europea. D'ende la importancia de la rede d'infraestructures de la rexón, que puede güei ser considerada de primera calidá y diversidá. La rede d'autopistes consiste en más de 200 km que van de norte a sur y d'oeste a este, coneutando perfectamente la rexón con Austria y Eslovenia. La rede de ferrocarril ta formada per alredor de 500 km de víes, con dos llinies que son la "columna vertebral" Venecia-Trieste y Trieste-Udine-Tarvisio-Austria. Les autopistes y trenes xunir a los puertos de Trieste, Monfalcone y Porto Nogaro, los trés puertos más septentrionales del Mediterraneu. Triestesobremanera, tien un puertu francu pa bienes dende l'añu 1719. Ye'l puertu italianu cola mayor capacidá p'almacenamientu a cubiertu, con una superficie de más de dos millones de metros cuadraos y 70 km de llinies ferriales. La intermodalidad ta garantizada pola terminal [Cervignano], óperativa dende l'añu 1988, pa sirvir al creciente tráficu comercial ente Italia y los países del Este d'Europa. A lo último, l'aeropuertu rexonal de Ronchi Legionari asitiar a 30 km de Trieste y 40 km d'Udine y ta estrechamente conectáu per autovía y ferrocarril. L'aeropuertu ufierta vuelos regulares nacionales ya internacionales incluyendo destinos nel Este d'Europa. La rexón ta anguaño poniendo munches esperances nel desenvolvimientu económicu futuru na construcción d'un corredor de tresporte européu nᵘ V d'alta velocidá que va xunir Lyon, Turín, Venecia, Trieste, Liubliana, Budapest y Kiev, p'ameyorar el tráficu de mercancíes y servicios colos nuevos socios europeos.[3]
Cultura
editarArte
editar
N'Aquilea (provincia d'Udine) pueden trate restos romanos, incluyendo una importante muestra d'arte paleocristiano como la Basilica di Santa Maria Assunta de Aquileia fundada en 313 que tien mosaicos nel suelu de la nave y tamién na Cripta degli Scavi. Del sieglu VI hai restos que pueden trate na llocalidá costera de Grau: na catedral hai frescos y na ilesia de Santa Maria delle Grazie, mosaicos.
El góticu d'influencia veneciana puede trate, por casu, nel Palazzo Comunale de Pordenone, del sieglu XIII. D'este mesmu sieglu son los ábsides de la catedral de Trieste, dedicada a San Xusto, que presenta mosaicos d'estilu venecianu. Otros llugares d'interés en Trieste son la basílica paleocristiana, el Castello di San Giusto y, pela redolada, Villa Opcina y el Castiellu de Miramare. Cividale del Friuli presenta restos medievales, como la ponte llamada del Diañu (Ponte del Diavolo), el Tempietto Longobardu o la catedral, que tien un retablu del sieglu XIII. En Udine son diversos los restos d'interés. Per un sitiu, na Piazza della Libertà atópense tanto'l Palazzo del Comune del sieglu XV como les arcaes d'un Pórticu dedicáu a San Juan (Porticato di San Giovanni) de calter renacentista; a esti estilu pertenez tamién el Arcu Bollani de diseñu palladiano.
L'arte na Renacencia y nel periodu barrocu reflexa entá les influencies vénetes; Pordenone, el mayor pintor friulianu del sieglu XVI, foi discípulu de Ticiano, y hai una destacada muestra so na catedral de Pordenone: la Madonna della Misericordia, que data del añu 1515. Nel sieglu XVII el modelu de pintura foi Tiépolo, del que pueden trate obres en Udine, nel Oratoriu della Purità, la catedral y el Palaciu Arzobispal.
Los principales museos de la rexón son:
- El Muséu arqueolóxicu (Muséu Archeologico Nazionale) de Cividale del Friuli y el d'Aquilea.
- Musei Civici y Galleria di Storia e Arte Antica d'Udine y el Muséu di Storia dell'Arte en Trieste.
- Muséu delle Arte Populari en Tolmezzo.
- Muséu Civico de Pordenone.
- Muséu Cristianu de Cividale del Friuli y Muséu Paleocristianu en Aquilea
- Muséu Provinciale della Grande Guerra, en Gorizia.
Idioma
editarEstreme del italianu, fálase friulanu na mayor parte de la rexón - con unes poques esceiciones, principalmente Trieste; hai tamién una minoría de fala eslovena que se da por tola provincia de Trieste, según nes partes orientales de la provincia de Gorizia. Ye un idioma co-oficial en dellos conceyos, y la educación pública n'eslovenu tuvo funcionando dende finales de la Segunda Guerra Mundial. Na provincia d'Udine fálense dialeutos eslovenos na zona conocida como la Eslovenia veneciana, que toma'l valle de Resia y nos valles cimeros de los ríos Torre y Natisone, con munchos pueblos que tienen nome italianu y eslovenu. Una pequeña comunidá eslovena carintia esiste nel Val Canale na frontera con Austria, especialmente nos conceyos de Malborghetto Valbruna y Tarvisio. Na provincia d'Udine l'eslovenu foi reconocíu oficialmente como un idioma minoritariu nel añu 2001 y hai poques escueles públiques billingües, la mayor parte nel área meridional, cerca de la provincia de Gorizia. El númberu total d'eslovenos na rexón calcular en 61.000, esto ye, alredor del 5% de la población de la rexón.
Tamién se fala alemán. Calcúlase que lo tienen como llingua materna unes 2.000 persones, que viven nel Val Canale (conceyos de Tarvisio, Malborghetto Valbruna y Pontebba), que queda al pie d'Austria, y nel conceyu de Sauris y la fracción de Timau (Tischlbong nel idioma xermanu local) (conceyu de Paluzza), que forma cada unu un enclave idiomáticu.
Deporte
editarEl principal equipu de fútbol de la rexón ye'l Udinese, que xugó 43 temporaes en primer división y apostó la Lliga de Campeones de la UEFA. En baloncestu, el Trieste llogró cinco campeonatos d'Italia nes décades de 1930 y 1940.
Referencies
editar- ↑ Bilancio demografico mensile aggiornato al 31-03-2010 (DATI ISTAT)
- ↑ «Sitiu oficial de la Rexón autónoma de Friuli-Venezia Giulia - Versión italiana». Regione.fvg.it. Consultáu'l 16 de xineru de 2014.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Eurostat». Circa.europa.eu. Archiváu dende l'orixinal, el 18 d'abril de 2010. Consultáu'l 5 de mayu de 2009.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Friuli-Venezia Giulia.
Friuli-Venezia Giulia n'OpenStreetMap.- La patrie dal Friûl - Noticies en friulano
- Sitiu oficial de la rexón autónoma de Friuli-Venezia Giulia (alemán, eslovenu, friulano)
- fvg.INFO Archiváu 2007-12-12 en Wayback Machine
- Mapa de Friuli-Venezia Giulia Archiváu 2005-11-13 en Wayback Machine
- «El sitiu web oficial pal turismu de Friuli-Venezia Giulia. Bienveníu». Friuli-Venezia Giulia.
- Aeropuertu de Friuli-Venezia Giulia
- «meteo.fvg: Rexón autónoma de Friuli-Venezia Giulia». OSMER: Observatoriu meteorolóxicu rexonal.
Datos: Q1250- Multimedia: Friuli-Venezia Giulia