Tabasco
Tabasco ye unu de los trenta y un estaos que, xunto con la Ciudá de Méxicu, formen los Estaos Xuníos Mexicanos. La so capital y ciudá más poblada ye Villahermosa.
| Tabasco | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  Méxicu | ||||
| ISO 3166-2 | MX-TAB | ||||
| Tipu d'entidá | estáu de Méxicu | ||||
| Capital |
Villahermosa (es)  | ||||
| Gobernador de Tabasco (es) | Carlos Manuel Merino Campos | ||||
| Nome llocal |
Tabasco (es) Onōhuālco (nah) | ||||
| División |
ver
| ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 17°59′17″N 92°55′10″W / 17.9881°N 92.9194°O | ||||
.svg) | |||||
| Superficie | 24738 km² | ||||
| Llenda con |
Chiapas, Campeche (es) , Estado de Veracruz (es) y Departamento de Petén (es) | ||||
| Altitú media | 21 m | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 2 402 598 hab. (2020) | ||||
| Densidá | 97,12 hab/km² | ||||
| Más información | |||||
| Estaya horaria | UTC−06:00 | ||||
| Fundación | 1824 | ||||
| tabasco.gob.mx | |||||
 | |||||
Ta allugáu na rexón sureste del país, llindando al norte col golfu de Méxicu (océanu Atlánticu), al este con Campeche, al sureste con Guatemala, al sur con Chiapas y al oeste con Veracruz.[1][2] Con 24,738 km² ye l'octavu estáu menos estensu —per delantre d'Estáu de Méxicu, Hidalgo, Querétaro, Colima, Aguascalientes, Morelos y Tlaxcala, el menos estensu—. Foi fundáu'l 7 de febreru de 1824.
L'español convive en Tabasco con numberoses llingües indíxenes, toes elles reconocíes como llingües oficiales d'ente les llingües de Méxicu,[3] anque solamente'l 3% de la so población fala dalguna d'elles, per debaxo del permediu nacional, del 6.7%.[4]
Toponimia
editar
L'orixe del nome del estáu foi oxetu de distintes interpretaciones. La más aceptada ye que provién del nome del cacique indíxena Tabscoob, quien gobernaba la provincia nel momentu del desembarcu de los españoles en 1518. Los conquistadores españoles escucharon a los indíxenes referise al ríu Grijalva como ríu Tabasco.[5] Al respeutu, Bernal Díaz del Castillo rellata que mientres la espedición al mandu del capitán Juan de Grijalva, "llegaron a la desaguada d'un gran ríu llamáu de Tabasco, porque asina se llamaba'l cacique d'aquel pueblu".[6]
El doctor Berend, nel so manuscritu Nomes xeográficos mayes, asegura que la pallabra Tabasco ye una forma llixeramente malvada del conxuntu de vocablos mayes Tab-uaxac-coh, que signifiquen "el nuesu señor el de los ocho lleones". Ensin dala dulda, la interpretación de Berend busca conciliar el dichu de Bernal Díaz del Castillo, de que'l nome provenía del nome del cacique de la rexón, per un sitiu, y la procedencia maya de los nativos tabasqueños, pol otru.[6]
Tamién se dixo que'l nome aniciar del vocablu Tlahuashco, qu'en llingua náhuatl significa "llugar que tien dueñu",[5] lo que coincide cola respuesta dada polos nativos tabasqueños al capitán Grijalva cuando ésti propúnxo-yos la suxeción al rei d'España, de que nun precisaben nuevu señor, yá que yá lo teníen.[6]
Los investigadores José Narciso Rovirosa y Narciso Correa afirmen que la pallabra aniciar del náhuatl tlapalco ‘llugar de tierra moyada' (de tlalli: ‘tierra', paltic: ‘cosa húmeda' y co: terminación toponímica). Per otra parte, el llingüista Francisco J. Santamaría propón el vocablu náhuatl tlapachtli: ‘tierra de pachtli' (de tlalli: ‘tierra', y pachtli: ‘manizu'; el nome d'una yerba que cuelga de los árboles.[5]
Tabasco recibe'l llamátigu del Edén de Méxicu, pola esuberancia de la so flora, y elementos naturales.
Historia
editarDómina prehispánica
editar
El territoriu del estáu de Tabasco ta entendíu na rexón central, nes tierres baxes de Mesoamérica.[8] Esti territoriu foi unu de los puntos más importantes nos qu'habitó la cultura olmeca, primer civilización en Tabasco y nel golfu de Méxicu,[9] mientres el periodu preclásicu mediu, unos 3000 años tras, dicha cultura desenvolver escontra'l 800 e. C.[10]
La cultura olmeca tuvo asentamientos históricos nel noroeste de Tabasco y la so contorna, na zona estremera con Veracruz; mientres el periodu preclásicu establecer en La Venta al noroeste de Tabasco, llugar onde se retiraron 300 años más tarde d'haber llegáu.[10] L'actual zona arqueolóxica de La Venta, ye unu de los centros ceremoniales más importantes de la civilización olmeca, y de los más antiguos d'América, onde vivíen sacerdotes, artesanos y llabradores qu'allegaben ende pa implorar a los dioses olmeques por meyores colleches.[11]
Al igual que los olmeques, anque unos sieglos más tarde, la cultura maya habitó'l territoriu tabasqueño, esto foi mientres el periodu clásicu mesoamericanu.[12] La civilización maya foi parte de la historia de Tabasco, teniendo asentamientos nes tierres baxes del so actual territoriu,[13] tales como Comalcalco, Pomoná, Moral-Reforma o San Cloyo mientres el periodu clásicu de Mesoamérica.[12] Al igual que munches cultures mesoamericanes, la cultura maya foi fuertemente influyida, en tolos aspeutos, pola civilización olmeca.[9]
Ente los sieglos VII y VIII, aproximao, y hasta la llegada de Hernán Cortés estableciéronse los Putúnes, un grupu maya conocíu tamién como "Yoko yinikob" y bautizaos polos mexicas como Chontales,[14] qu'en náhuatl quier dicir ‘estranxeru'.[15] El so economía basábase, principalmente, nel intercambiu comercial con otres cultures mesoamericanes y qu'utilizó la ventaxosa hidrografía de Tabasco pa crear rutes comerciales y de comunicación ente otros grupos.[16] Controlaron tamién munches rutes marítimes comerciales alredor de la península de Yucatán, dende la llaguna de Términos en Campeche hasta'l centru de Sula n'Hondures.
Los Putunes o maya-chontales tuvieron el so asientu principal y orixinal nel delta de los ríos Usumacinta y Grijalva, según alredor de la Llaguna de Términos. Llegaron a apoderar un bastu territoriu que diba dende Copilco nel oriente, hasta Chakán Putún nel golfu y Chactemal na mariña del mar Caribe.[17] Fundaron dos poblaciones principales: Potonchán, importante puertu comercial asitiáu na desaguada del ríu Grijalva, nel actual estáu de Tabasco, y Itzamkanac que la so allugamientu atopar tierra adientro nes actuales llendes de Tabasco y Campeche.
Llegada de los europeos a Tabasco
editar
En 1517 el gobernador de Cuba, Diego Velázquez de Cuéllar, entamó una segunda espedición a les tierres de Yucatán, la primera más allá de Campeche, recuperando les naos del primer viaxe, y añadió una carabela y un bergantín.[18] Dicha espedición foi productu de los afayos que Francisco Hernández de Córdoba realizó nes mariñes de Yucatán y Campeche en 1517.[19]
La espedición zarpó del puertu de Matanzas el 10 d'abril de 1518, y taba formada por cuatro embarcaciones sol mandu del capitán Juan de Grijalva. El 8 de xunu de 1518, los españoles aportaron el territoriu del actual estáu de Tabasco cuando Juan de Grijalva enfusar na desaguada del ríu que los naturales llamaben ríu Tabasco y los españoles bautizaron como ríu Grijalva n'honor al so capitán, y desembarcó en Potonchán, población del Señoríu Chontal de Tabasco.[20]
..."Empezamos a 8 díes del mes de xunu de 1518 y diendo l'armada pola mariña, unos seis milles apartada de tierra, vimos una corriente d'agua bien grande que salía d'un ríu principal, el que refundiaba agua duce cosa de seis milles mar adientro. Y con esa corriente nun pudimos entrar pol dichu río, al que punximos por nome'l Ríu de Grijalva. Diben siguiéndonos más de dos mil indios y faíennos señales de guerra (...) Esti ríu vien d'unes sierres bien altes, y esta tierra paez ser la meyor que'l sol alluma; si haber de poblar más, ye precisu que se faiga un pueblu bien principal: llamara esta provincia Potonchán."Juan Díaz. "Itinerariu de l'Armada". 1518
Juan de Grijalva, entabló plátiques colos indíxenes de Potonchán entrevistándose col cacique maya Tabscoob a quien, inclusive, agasayó-y delles coses, incluyendo'l so xubón de terciopelu verde, ente que'l cacique maya agasayába-y diversos oxetos d'oru y artesaníes de folla. Dempués d'unos díes y d'abastecese de cebera, Grijalva siguió'l so camín.
Conquista española
editar.jpg)
La conquista de Tabasco fueron les campañes militares realizaes pol exércitu español cola cuenta de conquistar y colonizar el territoriu tabasqueño, y qu'entiende un periodu de 45 años, que empecipia en 1518 col descubrimientu de Tabasco per parte de Juan de Grijalva y remata en 1564 cola rindición final de los indíxenes de Cimatán a la corona española.
Casi un añu dempués del descubrimientu de Tabasco por Juan de Grijalva, nuna segunda espedición, el conquistador Hernán Cortés aportó a Tabasco el 12 de marzu de 1519 al desembarcar na "Punta de los Palmares",[21] xusto na desaguada del ríu Grijalva, pero foi recibíu en forma contraria polos indíxenes. Ante la negativa de los indíxenes a suxetar a la corona española, Cortés decide atacalos, escenificándose asina'l 14 de marzu la "Batalla de Centla", onde tomó parte per primer vegada'l caballu nuna batalla nel nuevu mundu, causando un gran impautu ente los nativos. Dempués de delles hores de llucha, los españoles llogren ganar a los naturales del pueblu de Potonchán, apautando col cacique maya Tabscoob la so sumisión a la corona española. Hernán Cortés tomó posesión de les tierres a nome de la corona española[22] declarando la fundación el 25 de marzu de la Villa de Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria,[23] que sería la primer población en territoriu continental de Méxicu.[24][25]
En 1525, Cortés unvió a Tabasco al Capitán Juan de Vallecillo[26] con un pequeñu destacamentu pa someter a los naturales, convirtiéndose asina de fechu nel primer gobernador de la provincia de Tabasco. Vallecillo, reconstruyó la Villa de Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria, que fuera destruyida polos indíxenes, ya intentó pacificar la provincia, pero nun pudo sojuzgar a los nativos, finando a los pocos meses. En 1527 Cortés unvia a Baltasar de Osorio,[27] quien tamién fracasa.
Ante'l fracasu de les campañes conquistadores de Vallecillo y Osorio, en 1528 Francisco de Montejo "l'Adelantráu", recibió del rei'l títulu de «gobernador de Yucatán, Cozumel y Tabasco», teniendo les facultaes de conquistar y pacificar Yucatán y Cozumel, y poblar Tabasco, llegando a Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria el 8 de mayu de 1528 col títulu d'alcalde mayor de Tabasco», empecipiando una intensa campaña militar pa «pacificar» la provincia.
De 1530 a 1535 batalló en tierres tabasqueñas, llogrando en 1535 la pacificación y control de la zona del ríu Grijalva, abriendo un camín seguru escontra Les Chiapas.
La Colonia
editarUna vegada llograda la pacificación parcial de la provincia de Tabasco, a partir de 1537, los españoles empezaron a establecese en diverses partes del estáu, fundando poblaciones como: Xalpa (Actual Jalpa de Méndez), Santiago Cimatán (que dempués de ser destruyida polos indíxenes foi refundada como Villa de la Natividá de Cunduacán), Santiago de Teapa (Teapa), Tecomajiaca (actual barriu de la ciudá de Teapa), Tacotalpa y San Pedro Tanoche (en Tenosique que dempués foi despoblada por órdenes de Montejo "el Mozu").
La piratería
editar
En 1557 los pirates ingleses empecipiaron les sos actividaes poles mariñes tabasqueñas, hasta que por causa de los sos constantes ataques, dalgunos de los habitantes de Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria decidieron treslladase ríu arriba pol Grijalva, hasta un llugar conocíu como Tres Loma, onde fundaron la población de San Juan Bautista.
En 1564 les autoridaes coloniales de Tabasco, llograron dempués de munches campañes militares, la rindición de los indíxenes de Cimatán, quien fueron los postreros en rindise a los españoles.
El 24 de xunu de 1564 l'español Diego de Quijada, nun percorríu pola provincia, llega a San Juan Bautista y funda oficialmente la ciudá de Villahermosa col nome de Villa Carmona, porque ―según dixo al rei―: «Recuérdame la vega del ríu Guadalquivir en Carmona».[28] Dos años más tarde recibieron el permisu real de Felipe II, onde aprueba la so fundación, y en 1598 el mesmu Felipe II concedió a la villa'l títulu de Villa Formosa de San Juan Bautista, y un escudu d'armes de los más antiguos d'América, que dende 1892 adoptóse como escudu de Tabasco.
Por cuenta de los continuos ataques de los pirates, nel que destaca'l tarrecible ataque de 1597 onde pirates holandeses destrúin y amburen totalmente Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria,[29] en 1604 l'alcalde mayor de Tabasco Juan de Miranda solicita al virréi Juan de Mendoza y Lluna el cambéu de los poderes a San Juan Bautista. Realizándose'l treslláu, hasta'l 24 de xunu de 1641.[28]
La rebelión maya de 1668 a 1671
editarMientres la segunda metá del sieglu XVII producir en Tabasco un aumentu considerable na esplotación de los pueblos indíxenes al traviés de distintos métodos usaos polos españoles pal so arriquecimientu personal. Ye según en 1668 siendo Alcalde Mayor de Tabasco Francisco Maldondo de Texeda, la magnitú de los atropellos y l'arbitrariedá per parte de les autoridaes coloniales, sobre les comunidaes indíxenes, desaguó en llevantamientos y sulevaciones de los pueblos de la rexón del Usumacinta. Esi añu, los pueblos de Multé, Popane, Istapa, Balancán, Santa Ana, Usumacinta, Petenecté, Tenosique y Canitzán, llevantar contra l'autoridá colonial.[30]
Dempués de trés años d'alzamientu, tiempu mientres el cual la rexón del oriente de Tabasco tuvo fuera del control de la corona española una y bones nengún español podía entrar na zona, l'Alcalde Mayor Miguel Fernández de Rivero, nun esfuerciu por evitar que'l conflictu estender a otros territorios, conformó una Compañía de Pardos pa enfrentase a los sulevaos. Mientres los enfrentamientos, mataron a una gran cantidá d'indios, llogrando a finales de 1671, el sometimientu de los pueblos mayes sulevaos.[31]
El cambéu de la capital de la provincia
editarEn 1677 los corsarios ataquen fiero a la capital Villahermosa de San Juan Bautista, destruyéndola y amburándola en delles ocasiones, obligando a les autoridaes a abandonar la ciudá y treslladar los poderes a la villa de Tacotalpa, que foi capital de la provincia por 139 años.[28] Ye hasta xineru de 1795 cuando una vegada ganaos los corsarios, el virréi Miguel de la Grúa Talamanca autoriza'l cambéu de los poderes de la Provincia de Tabasco de Tacotalpa a Villahermosa de San Juan Bautista, realizándose'l llunes 15 d'agostu d'esi añu.
El sieglu XIX
editar
Diputación Provincial colonial
editarEn 1810 el presbíteru José Eduardo de Cárdenas foi electu como diputáu por Tabasco ante les Cortes de Cádiz, España, el 24 de xunetu de 1811, presentó una Memoria en favor de la provincia de Tabasco o Esposición de Motivos de la Guerra d'Independencia, na qu'esponía la situación d'abandonu en que s'atopaba la provincia de Tabasco y na que por esti motivu, protestaba contra les autoridaes virreinales y amosaba les posibles soluciones como: educación gratuita, creación de sociedaes agrícoles, creación de conceyos per eleición popular y la división del gobiernu en tres poderes: Executivu, Llexislativu y Xudicial.[32]
La llucha llibertaria
editarTrescurrieren tres siglos de suxeción al Imperiu español cuando'l 16 de setiembre de 1810 españó, bien lloñe del sureste, en Dolores, Guanajuato la llucha qu'habría de rematar, 11 años más tarde, cola declaración d'Independencia. La marxinación xeográfica y de toa índole esplica la tardanza con qu'equí repercutió la demanda llibertaria.
Hubieron de pasar cuatro años por qu'en 1814 don José María Jiménez profiriera'l berru d'insurrección en Tabasco; sicasí, la so iniciativa nun atopó abondu ecu y don José María Jiménez foi condergáu a prisión y unviáu a San Juan de Ulúa.
Dos años más tarde, en febreru de 1816, Atanacio de la Cruz alzar n'armes y tomó la villa de Huimanguillo, pretendía tomar tamién Cunduacán, Acayucan, Guazacoalcos y Tonalá, sicasí, foi derrotáu y encarceláu pol gobernador Francisco de Heredia y Vergara.[33]
En xunu de 1821, munchos habitantes de Cunduacán, Macuspana, Huimanguillo y Teapa xuntar al Plan d'Iguala, y el 5 de xunetu de 1821 Villahermosa ye tomada polos independentistes encabezaos por José María Jiménez y Luis Timoteo Sánchez quien a los dos de la tarde na Plaza d'Armes proclama la independencia y da a conocer el "gloriosu sistema independiente", sicasí les fuercies realistes del gobernador Ángel del Toro recuperen la ciudá.[34]
Proclamación de la Independencia de Tabasco
editar
N'agostu de 1821, cuando la llucha pola independencia taba yá na so fase final, el coronel Antonio López de Santa Anna unvió a Tabasco una espedición, encabezada pol capitán Juan Nepomuceno Fernández Mantecón,[35] quien llega a Tabasco el 31 d'agostu, pasando peles poblaciones de San Antonio de los Naranjos (primer distritu tabasqueño que xuró la Independencia) y Cunduacán, llegando darréu al pueblu de Tamulté (güei una colonia de Villahermosa), lo que provocó la fuxida escontra Campeche del gobernador Ángel del Toro y la rindición de la guarnición española na capital. El capitán Juan N. Fernández, entró triunfal a San Juan Bautista (Güei Villahermosa) el sábadu 7 de setiembre de 1821 Proclamando la independencia de Tabasco.[35]
Incorporación de Tabasco al Imperiu mexicanu
editarLa incorporación de Tabasco al Imperiu mexicanu, con xurar del Plan d'Iguala, de parte de les autoridaes tabasqueñas, asocedió'l domingu 8 de setiembre de 1821 a les 9 de la mañana, na Plaza d'Armes de San Juan Bautista, colo que les autoridaes de la Provincia de Tabasco reconocíen al supremu gobiernu.[36] Juan Nepomuceno Fernández Mantecón foi escoyíu gobernador del estáu, polo que foi'l primer gobernador de Tabasco na dómina independiente. Sicasí, al poco tiempu foi denunciáu por abusos y encarceláu en Cunduacán. Sustituyir el Xeneral Manuel María Leytón en 1822. Poco dempués conocióse la noticia de que Agustín de Iturbide proclamárase emperador. Tomó entós posesión de la gubernatura tabasqueña el coronel José Antonio Rincón, quien permaneció nel so cargu hasta 1823 cuando, Antonio López de Santa Anna instituyó la República.
Primer Diputación Provincial ante'l Congresu
editar
El 21 d'agostu de 1822, Manuel Crescencio Rejón, quien yera Diputáu por Yucatán, propunxo faer de Tabasco una provincia y que la correspondiente diputación provincial establecer en San Juan Bautista de Villahermosa y el 9 de setiembre esta propuesta foi turnada al comité correspondiente. El 2 de payares de 1822 La Xunta Nacional Instituyente creada por Iturbide al eslleir el Congresu, dispunxo que Tabasco tuviera la so Diputación provincial, Rejón dixo un añu más tarde, falando nel Congresu que la Xunta Nacional Constituyente aprobara la solicitú y emitíu el correspondiente decretu;[38] y Tabasco tenía entamada la so diputación provincial n'abril de 1823.[39]
Comandancia Xeneral de Tabasco
editarAl derrocamientu d'Agustín de Iturbide, se reinstaló el Congresu a principios de marzu de 1823, decidiéndose la desapaición de les Capitaníes Xenerales de Provincies, estableciendo les Comandancies Xenerales dientro de les que Tabasco conformó una separada de Yucatán, amestándose-y amás el Distritu de la Llaguna de Términos,[40] fechu que se peracabó al publicar la Llei eleutoral pa los comicios de diputaos al Segundu Congresu Constituyente de la Nación el 17 de xunu de 1823, fecha na que Tabasco queda dixebráu definitivamente de Yucatán.[41]
Creación del estáu de Tabasco
editarAl convocase'l Congresu Constituyente en 1823, el 29 de xineru de 1824, participó por Tabasco, don José María Ruiz de la Peña, quien señaló que la provincia de Tabasco, pronunciábase a favor de la Federación, y que "Tabasco cuntaba colos requisitos pa convertírse n'unu de los estaos de la nueva nación, como población, agricultura y comerciu.". Dempués de sometese a votación, el plenu aprobó la solicitú convirtiéndose Tabasco el 31 de xineru de 1824 nun Estáu llibre y soberanu, al promulgase'l Acta Constitutiva de la Federación Mexicana,[42] siendo almitíu oficialmente'l 7 de febreru de 1824 como'l tao númberu 13 fundador de la nueva República Federal.[43]
Esi mesmu añu estableció la primer llexislatura local qu'escoyó a don Agustín Ruiz de la Peña como gobernador interín. El 5 de febreru de 1825 publicóse la primera Constitución Política del Estáu de Tabasco, que constaba de 11 capítulos y de 224 artículos, siendo la cuarta Constitución a nivel nacional (solo dempués de les de Jalisco, Oaxaca y Zacatecas).[44]
Centralistes contra federalistes
editarEscontra 1830, nel país esistíen dos bandos: los centralistes, que puxaben porque los estaos fueren departamentos suxetos al poder central; y los federalistes, quien sofitaben la idea d'una república conformada por estaos "llibres y soberanos".
Esta situación derivó en constantes guerres civiles y alzamientos militares en Tabasco. En xineru de 1830 desamarróse la Primer invasión de los Chenes na cual Yucatán invadió Tabasco con 300 soldaos derrocando al gobernador. Darréu a finales de 1831 y hasta mediaos de 1832 los estaos de Yucatán y Chiapas invaden Tabasco con 500 soldaos na llamada Segunda invasión de los Chenes siendo derrotaos polos tabaqueños. A finales de 1832 empecipia en Tabasco una guerra civil que remataría hasta 1834 col trunfu de los centralistes tabasqueños quien derroquen al gobernador federalista Manuel Buelta.
La separación de Tabasco
editarEn 1839 desamarrar nel estáu una guerra civil ente los lliberales (federalistes) contra los centralistes, conocida como Revolución federalista, que remata en payares de 1840 col trunfu de les fuercies federalistes y el derrocamientu del gobernador centralista José Ignacio Gutiérrez.
El 6 d'avientu de 1840 ye nomáu gobernador Agustín Ruiz de la Peña y a los pocos díes presentar na capital trés buques de l'armada de Texas al mandu del Almirante E. W. Moore quien reclama un pagu de 25 mil pesos pol sofitu birndado pa la restauración del federalismu nel estáu, lo qu'obliga al gobernador a arrenunciar el 14 d'esi mesmu mes siendo sustituyíu por Pedro Requena Estrada.[45]
Ante l'incumplimientu del tratu fechu por Juan Pablo de Anaya, l'armada texana empezó a bombardiar la capital del estáu, polo que'l gobernador Pedro Requena Estrada entrevistar na madrugada del 15 d'avientu nel buque "Austin" col almirante Moore pa disuadirlo de suspender el bombardéu yá que el tratu haber fechu con Anaya y el gobiernu del estáu nun cuntaba con recursos pal pagu, llogrando que l'armada texana suspendiera'l bombardéu y retirárase de la capital del estáu.[45]
El trunfu de los federalistes en Tabasco, fadió al Presidente Anastasio Bustamante quien decreta fuertes sanciones económiques pal estáu'l 11 de febreru de 1841, polo que día 13 de febreru l'estáu de Tabasco decreta la so separación de Méxicu, en protesta pol centralismu imperante nel País, y poles sanciones impuestes pol Gobiernu central, asumiendo'l Congresu local les funciones de Congresu Xeneral, otorgándo-y al gobernador José Víctor Jiménez les funciones de Presidente y creándose tres secretaríes: la de Gobernación y Rellaciones al cargu de Don Joaquín Crescencio Rejón, la de Facienda al cargu de Don Carlos Serra, y la de Guerra y Marina a cargu del Xeneral Ignacio Martínez de Pinillos.[46] L'estáu de Tabasco reincorpórase oficialmente a Méxicu'l 2 d'avientu de 1842.[47]
La invasión estauxunidense
editar
N'ochobre de 1846, los estauxunidenses invadieron Tabasco, unviando una cuadriella al mandu del comodoro Matthew C Perry. El 23 d'ochobre na mañana tomaron posesión de Frontera, y el 25 llegaron a la capital San Juan Bautista, que s'atopaba defendida pol gobernador y Comandante Xeneral Juan Bautista Traconis. Los estauxunidenses esixeron la rindición, a lo que'l gobernador Traconis respondió que «defenderíen la plaza coles sos vides», polo que los estauxunidenses empezaron el bombardéu a la capital, empecipiándose la Primer Batalla de Tabasco, ensin poder tomar la ciudá,[28] retirándose escontra Frontera el 26 pela tarde, y enllantando un bloquéu naval d'ocho meses. La victoria llograda poles fuercies tabasqueñas comandadas por Juan Bautista Traconis, representó una de les poques victories mexicanes na llucha contra los Estaos Xuníos.
Dempués de la retirada de los estauxunidenses, Juan Bautista Traconis solicitó sofitu al gobiernu federal, y al nun recibilo, pronuncióse'l 9 de payares de 1846 contra'l presidente Mariano Salas, declarando a Tabasco separáu de la nación mexicana.[48] Sicasí, la so aición separatista nun foi sofitada y Traconis foi destituyíu del gobiernu, siendo sustituyíu por Xusto Santa Anna, tornando Tabasco a la unión nacional el 5 de xineru de 1847.
El 16 de xunu de 1847, los estauxunidenses presentar na capital del estáu, empecipiándose la Segunda Batalla de Tabasco, nesa ocasión los tabasqueños, ante la falta de recursos pa defendese debíu al bloquéu marítimu de 8 meses implementáu polos estauxunidenses, tuvieron qu'abandonar la ciudá de San Juan Bautista, treslladándose les autoridaes y el gobernador Xusto Santa Anna a la villa de Tacotalpa nomándola capital del estáu, ente que el Comodoro Perry, noma al xeneral Gershom J. Van Brunt gobernador interín de Tabasco.
Darréu, la guerrilla tabasqueña, entamada pol Coronel Miguel Bruno dio a les armes nacionales en Tabasco, el trunfu sobre los estauxunidenses, el 27 de xunetu de 1847.[49] Derrotaos, los estauxunidenses sacuparon la ciudá na que permanecieron 35 díes.
La invasión francesa
editar
Más tarde, en 1863, Tabasco volvería ser ocupáu por fuercies estranxeres, el 18 de febreru los franceses tomaron Jonuta, el 15 de marzu ocuparon el puertu de Frontera y el 18 de xunu desembarcaron na capital del estáu San Juan Bautista. L'exércitu francés toma la ciudá, obligando a les autoridaes y a la tropa federalista a abellugase na Sierra y na Chontalpa. El gobernador Victorio Victorino Dueñes camuda los poderes a la villa de Tacotalpa, convirtiéndose na capital del estáu.
Mientres na capital del estáu, Eduardo González Arévalo, quien venía colos franceses, se autonombraba gobernador de Tabasco el 16 de setiembre de 1863. Nesi tiempu, l'estáu de Tabasco foi estremáu en 4 distritos: Centru, Chontalpa, Sierra y Pichucalco. El 1 de payares de 1863 los franceses son ganaos cerca de la ciudá de Cunduacán na llamada Batalla d'El Jahuactal y darréu, el 27 de febreru de 1864 mientres la toma de San Juan Bautista, les fuercies tabasqueñas al mandu del Coronel Gregorio Méndez Magaña, espulsen a los franceses de la capital San Juan Bautista. Finalmente, en 1866, dempués del sitiu de Jonuta, los franceses son espulsaos definitivamente del estáu, convirtiendo a Tabasco nel primer estáu n'espulsar a los invasores franceses del territoriu nacional.
Dómina Porfirista
editar
La paz porfiriana» llegó tamién a Tabasco y con ella, el momentu de sacar al estáu del aislamientu en que permaneciera somorguiáu mientres los trés sieglos de la Colonia y los primeros años de vida independiente. Mientres los 33 años que'l xeneral Díaz presidió'l gobiernu de la República, l'estáu empezó a encimentar les bases sobre les cualos, anque pasu ente pasu, habría de dir superando aquella precaria situación.
Llibres yá de convulsiones, los tabasqueños dar a la xera de reconstruyir la capital del so estáu. Gran númberu d'edificios maltrechos poles constantes lluches d'años anteriores fueron baltaos pa construyir otros, de tal suerte que la ciudá foi adquiriendo una fisonomía nueva. La entidá empezó a caminar pola sienda del progresu: En 1879 inauguróse l'Institutu Juárez; en 1881, el serviciu telegráficu que conectaba la ciudá de Méxicu con San Juan Bautista; en 1890 instalóse l'allumáu llétricu públicu na ciudá capital; n'avientu de 1894 abriéronse les puertes del nuevu palaciu de gobiernu; en 1901 inauguróse'l primer bancu.
Tabasco espolletó mientres esi ralu de más de tres décades; pero hai qu'aceptar, igualmente, que la inmadurez política de la nación reflexábase equí tamién. Díaz perpetuárase nel poder. En Tabasco, Abraham Bandala fixera lo mesmo, el xeneral foi gobernador con interrupciones nel so mandatu dende 1894 hasta avientu de 1910: aproximao 16 años.
El sieglu XX
editarTerminaben los primeros cien años d'historia independiente. Aballaos de tanta inestabilidá, hubo qu'entamar inda otra llucha sangrienta: la Revolución de 1910, el movimientu social más importante de Méxicu.
La Revolución Mexicana en Tabasco
editar
Don Ignacio Gutiérrez Gómez, alzar n'armes en contra del gobernador Abraham Bandala n'abril de 1910, muncho primero de qu'españara'l movimientu revolucionariu a nivel nacional, pero foi derrotáu. Darréu, secundó'l movimientu revolucionariu nel estáu y el día 19 d'avientu de 1910 llevantar n'armes. «El primer oxetivu de la campaña foi la cabecera municipal, Cárdenas, a onde tendríen d'entrar les fuercies revolucionaries el día 24.
Darréu, cuando la revolución armada concluyera, Venustiano Carranza nomó al xeneral Luis Felipe Domínguez Suárez gobernador del estáu, pero los revolucionarios de la Chontalpa nun aceptaron que la gubernatura tuviera ocupada pol xeneral Domínguez, un revolucionariu de los Ríos y empezaron a amenase serios resfregones.
La guerra civil 1914-1919
editarAnque la Revolución Mexicana concluyera, la llucha armada pol poder ente les distintes facciones, siguió por ralos dende 1914 hasta 1919.
El gobernador Luis Felipe Domínguez y Suárez tuvo qu'arrenunciar al so cargu pa ser sustituyíu por don Carlos Greene, unu de los xefes más renombraos de la Chontalpa. Esto asocedía'l día 10 d'ochobre de 1914.
Les diferencies ente los revolucionarios de La Chontalpa y los de la rexón de los Ríos volvieron manifestase cuando, en xunetu de 1918, convocar a eleiciones pa gobernador y diputaos locales. Surdieron entós dos partíos: el Lliberal Constitucionalista, sofitáu pola rexón de los Ríos y que postulaba a Luis Felipe Domínguez y Suárez; y el Partíu Radical sofitáu pola Chontalpa que postulaba a don Carlos Greene, quien sería'l ganador, pero Domínguez desconociendo'l trunfu de Greene declarar en rebeldía. Los dominguistas instalaron un Congresu alternu en Amatitán, Jonuta, y nomaron a Luis Felipe Domínguez gobernador, esistiendo nesi momentu dos gobernadores y dos Congresos estatales coles mesmes.
Greene, llogró entrevistase con Carranza y este reconoció la llegalidá del so gobiernu. Carlos Greene volvió al so puestu'l 31 d'avientu de 1919 y con ello quedó concluyíu en Tabasco el solmenáu capítulu de la Revolución y empezó unu nuevu; la dómina del garridismo.
La rebelión delahuertista
editarA mediaos d'avientu de 1923, los xenerales Carlos Greene, Fernando Segovia, José Lozano y Eustorgio Vidal, llevantar n'armes contra'l gobernador de Tabasco, Tomás Garrido Canabal y en favor de la candidatura presidencial d'Adolfo de la Huerta.[50] Los delahuertistas tabasqueños tomaron la capital del estáu, nomando como gobernador a Manuel Antonio Romero.[51] Adolfo de la Huerta viaxó a Tabasco y treslladó "el so gobiernu" al puertu de Frontera al que nomó'l 20 de febreru "Capital de Méxicu",[50] sicasí, tuvo que salir de Tabasco escontra Estaos Xuníos. La rebelión terminó col trunfu de los obregonistas y el regresu de Garrido al poder.
El garridismo
editar
Esta dómina empecipia en 1919 cola llegada al poder de Tomás Garrido Canabal y,remata en 1934 en que dexa'l gobiernu dempués del so tercer periodu.
Esta dómina carauterizar pola forma duro y arbitrario en que Garrido exerció'l poder político nel estáu, les direutrices del so gobiernu fueron: el sofitu al campu y a los obreros, la so llucha contra'l cleru y la erradicación de los vicios, principalmente l'alcoholismu.[52]
Na so llucha relixosa, Garrido propúnxose desfanatizar al pueblu, erradicando la relixón, pa esto, los templos fueron baltaos y convertíos n'escueles o cuarteles, los sacerdotes espulsaos, les imáxenes encenraes, los llares allanados con órdenes de prindar tolos oxetos y símbolos relixosos (llibros, imáxenes, medayes, etc.), prohibió les celebraciones relixoses y les cruces sobre les tumbes, les fiestes relixoses fueron sustituyíes por feries rexonales y camudáronse los nomes de toles rancherías, pueblos, villes y ciudaes que llevaren nomes relixosos. Ello ye que el cultu relixosu práuticamente sumió en Tabasco, mientres esta dómina.[52]
Dómina contemporánea
editarEl 1 de xunetu de 1935 el Congresu de la Unión declara la desapaición de poderes nel estáu, debíu al desorde social causáu poles protestes de los enemigos del ex gobernador Tomás Garrido y del gobernador Manuel Lastra Ortíz, xuníes a les diferencies del Presidente Lázaro Cárdenas y siguidores de Plutarco Elías Calles, polo que'l Congresu de la Unión, noma gobernador interín a Aureo L. Calles.
Ente 1940 y 1960, desmóntense grandes cantidaes de selva pa crear el "Complexu Agroindustrial de la Chontalpa", y Petróleos Mexicanos, anuncia'l descubrimientu d'importantes xacimientos petroleros nos conceyos d'Huimanguillo y Macuspana. Na década de 1950 inaugúrase'l Ferrocarril del Sureste, comunicando al estáu col sistema ferroviariu nacional, y en 1959 l'Institutu Juárez tresformar en Universidá Juárez Autónoma de Tabasco.
A principios de la década de 1960, el presidente Adolfo Ruiz Cortines inaugura la carretera federal Non. 180, Coatzacoalcos-Villahermosa, colo que la capital tabasqueña queda por fin comunicada per vía terrestre col centru y norte del país.
Na década de 1970 Petroleos Mexicanos anuncia'l descubrimientu de xacimientos super xigantes nos conceyos de Centru, Cunduacán, Nacajuca, Cárdenas, Huimanguillo, Comalcalco y Macuspana, lo que desamarra'l llamáu «boom petroleru» na entidá, cola llegada de miles de persones y cientos d'empreses rellacionaes cola actividá petrolera.
En 1979 constrúyese'l nuevu Aeropuertu Internacional Carlos Rovirosa Pérez en Villahermosa, y en 1982 inaugúrase'l desenvolvimientu urbanu Tabasco 2000, colo que s'empecipia'l desenvolvimientu urbanísticu na capital del estáu. Esi mesmu añu, empecipia operaciones el puertu d'altor de Dos Bocas.
Ente 1985 y 1988 inaugúrase la biblioteca pública José María Pino Suárez, según les pontes: Frontera, Balancán, Jonuta, José Colomo, Provincia, Pitahaya, Jalapita, Barra de Panteones y San Pedro, colo que l'estáu queda totalmente comunicáu per tierra.
En 2007, debíu al desaguadoriu de la presa peñitas en Chiapas y un tapón creáu polos vientos na desaguada de dellos ríos, anicióse un gran hinchente, que afecto a delles zones tantu de Chiapas como Tabasco
En 2008 concluyó la construcción de la carretera internacional Tenosique - El Ceibo - Tikal y el 27 d'ochobre de 2009, los Presidentes de Méxicu, Felipe Calderón Hinojosa y de Guatemala, Álvaro Colom Caballeros inauguraron el puertu fronterizu d'El Ceibo, Tenosique, abriendo'l cuartu encruz internacional ente estos dos países.
Xeografía
editar
L'estáu alcontrar al sureste de Méxicu y estiéndese pola llanura costera del golfu de Méxicu, cola so porción meridional sobre la sierra del norte de Chiapas. L'estáu de Tabasco atópase formáu por llanures baxes y húmedes d'orixe aluvial, efeutu de l'aición de los ríos; na zona de la Chontalpa y parte de los conceyos de Centla y Jonuta, esisten depresiones pantanoses y inundables, tantu peles aveníes de los ríos como peles agües qu'atraen perturbaciones ciclóniques y abondoses agües.
Orografía
editarLa mayor parte del territoriu ye una planicie que s'estiende a la vista, ensin torga dalguna, hasta l'horizonte, y les poques elevaciones esistentes, nun devasen los 30 m. d'altor. Esisten al Sur nos conceyos d'Huimanguillo, Tenosique, Tacotalpa y Teapa delles elevaciones que formen parte de les estribaciones de la Sierra Madre del Sur, y que son conocíes como Sierra de Huimanguillo, Sierra Madrigal, Sierra Poaná y Sierra de Tapijulapa, que formen la Sierra de Tabasco. Ente los cuetos más importantes atópense: El Monu Peláu, (que colos sos 1000 msnm ye'l máximu altor del estáu), La Pava, y La Copa n'Huimanguillo; El Madrigal, que tien aproximao 900 msnm; La Campana, La Corona y Poaná, en Tacotalpa; Coconá en Teapa, y El Tortuguero en Macuspana.
Hidrografía
editarUna tercer parte de l'agua duce de Méxicu, ta en Tabasco. El sistema fluvial constituyir colos caudales del ríu Usumacinta, que ye'l más grande y caudalosu de la República, y el ríu Grijalva el segundu pol so caudal, con numberosos afluentes que desagüen nel Golfu de Méxicu. Tamién ta'l ríu de la Sierra, que se forma polos caudales de los ríos Amatán y Oxolotán que baxen de la sierra de Chiapas y que se xune al Grijalva poco primero de llegar a la ciudá de Villahermosa. Pol conceyu de Tenosique, entra a Méxicu el ríu San Pedro Mártir, que provién del Petén, Guatemala ya intérnase a territoriu mexicanu moviéndose escontra'l norte escontra'l vecín conceyu de Balancán, onde se xune al ríu Usumacinta. Dempués, dixebrar d'este y conviértese nel ríu San Pedro, que sirve de llende ente los estaos de Tabasco y Campeche y desagua nel golfu de Méxicu.
Solo queden fora d'esti sistema'l ríu Tonalá y el Tancochapa o Pedregal, que sirve de llende ente Tabasco y Veracruz, al oeste d'Huimanguillo; los pequeños ríos de la Chontalpa como'l Blasillo, que s'alimenten d'escesos d'agües d'agües acumulaes nos popales (banzaos) y el ríu González, brazu desprendíu del Mezcalapa a fines del sieglu XIX, que desagua al mar pola barra de Chiltepec.
A los numberosos ríos, regatos y regueros que crucien en tolos sentíos al estáu de Tabasco, añader delles albúferas, y un númberu eleváu de llagunes tremaes nel so territoriu, destacar los sistemes lagunares d'El Carmen, Pajonal, La Machona y Mecoacán.
Los Banzaos de Centla son un conxuntu de tierres baxes y güelgues, declarada como área protexida con categoría de Reserva de la Biosfera; cuenta con una estensión de 302 000 hectárees y ye la güelga más estensa d'América del Norte.
La disponibilidad d'agua basar nes cuenques baxes de los ríos Usumacinta y Grijalva; estes cuenques atropen l'agua d'innumberables corrientes y descárguense al mar en forma conxunta.
El volume medio añal ye de 125 000 millones de metros cúbicos, que representen el 35% de les corrientes del país y formen un ampliu calce qu'anubre grandes árees y anicia nes zones baxes numberoses llagunes de poca fondura. Nos meses de setiembre y payares algama los máximos niveles d'agua causando hinchentes.
Clima
editarL'allugamientu de Tabasco na zona tropical, la so escasa elevación con respectu al nivel del mar y la so cercanía col golfu de Méxicu a lo llargo de 191 km de mariña, determinen el desenvolvimientu de climes templaos con influencia marítima. El clima tropical húmedu ye una carauterística bien singular de la rexón, con temperatures que van de los 15°C nos meses más fríos (xineru y avientu) hasta 44 °C nos más calorosos; la temperatura permediu ye de 26 °C, qu'en razón del escasu altor con rellación al nivel del mar permanez constante.
Fauna y flora
editar
En Tabasco, esisten dellos ecosistemes nos qu'habiten una gran cantidá d'especies ente aves, mamíferos y reptiles. Aína, una descripción resumida de la flora y fauna de cada unu.
Selva lluviosa
editarAllugar al sur del estáu, y nella atópense: tucanes, guacamayas, papagayos, quetzales, colibríes, loros y pavu de monte; inseutos que pertenecen a esta asociación son abeyes, aviespes, caparines y formigues; ente los reptiles tán cocodrilu, iguana y el garrobo, según culiebres: boa, nauyaca y Culiebra de coral coral de delles clases. El númberu de mamíferos menguó debíu principalmente a baltar de montes, anque pueden atopase con dificultá'l xaguar, el monu saraguato y el ocelote.[53]
Acahual
editarNel acahual, qu'apodera la parte central del estáu, habiten: el venado cola blanca, la esguil, el coneyu, la palombu, la chachalaca, el pavu ocelado, el monu gatuña, el mapache, l'armadillu, el xabalín y el puercu espín.[53]
Zona pantanosa
editarNa zona pantanosa, allugada nel centru y norte del estáu, habiten especies de cocodrilu, pejelagarto, tortúa, hicotea, pochitoque, guao, chiquiguao; tamién hai xaronca, sacavera, sapu, y, en concencia, un gran númberu d'especies d'aves y páxaros: el pijije, el coríu, la garza blanca y la garza negra.[53]
Zona costera
editarFinalmente, na zona costera del norte del estáu, habiten la gavilueta, el pelicanu, el cámbaru, el ostión, l'amasuela y diversos pexes: la mojarra, el róbalo y el pámpano.[53]
Selva tropical lluviosa
editarLa selva tropical lluviosa, que cubría orixinalmente gran parte del estáu, foi esaniciada casi por completu, y queden apartaces na zona sur del estáu, onde se topen dellos tipos de vexetación, como: caoba, cedru, macayo, palma real, corozo, jobo, macuilís, ceiba, lloréu de la India, sauce, samán, pitche, tatuán, framboyan, árbol d'hule, tintu, barí, árbol de pan y salacia.[54]
Sabana tropical
editarNa sabana tropical, allugada na parte central del estáu, esisten diversos árboles y arbustos, como: la palma redonda, el guanu llargu, el jahuacte, la caña d'azucre, l'anona, la guanábana, el bambú, el árbol de papel lija, el cocoyol, la palma tasiste, la palma brahea dulcís, el chakté, el nance, estensos pacionales, el tulipán, bejucos y enredaderes.[54]
Selva mediana y baxa
editarTocantes a la selva mediana y baxa, que s'estiende del centru escontra'l norte del estáu y por tola mariña, habiten: el cocoteru, el macuilís, el macayo, el palu mulatu, la palma real, el guácimo, la ceiba, l'acacia, la pimienta Tabasco, el sichi, el tintal, el pitche, el cocohite y el barí.[54]
Sableres
editarA lo llargo de les sableres de Tabasco, esiste una zona angosta d'asociaciones de plantes baxes. Nestes franxes de terrén arenosu, que se construyeron precisamente pola concentración de sal depositáu pol vientu y les foles del mar, ye posible atopar la uva de sablera, el icaco, el amaranto, el don Diego de día, la majahua, el mangle, el sivil, el plátanu d'occidente, la crucetilla y los xuncos.[54]
Árees naturales protexíes
editarTabasco alluga'l 23% permediu de la biodiversidá nacional de vertebraos y el 53% de les güelgues d'agua duce de la nación.[55] Nel estáu, esisten 13 Árees Naturales Protexíes que, poles sos carauterístiques, atopar so proteición en distintes modalidaes,[56] y representen un total de 376 591.61 hectárees protexíes nel estáu.[56] Les árees naturales protexíes de competencia federal son dos, y tomen una superficie de 348 660 hectárees, ente que'l restu, 27 931.61 hectárees, correspuenden a árees naturales protexíes de competencia estatal.
Reserva de la biosfera Banzaos de Centla
editar
Ye'l güelga más estensu de Mesoamérica y unu de los 15 güelgues más importantes del mundu.[57] Ye l'área natural protexida más grande del estáu, tien una estensión de 302 706 hectárees y foi decretada como área natural protexida'l 6 d'agostu de 1992.[56] Abarca parte de los conceyos de Centla, Jonuta y Macuspana. La vexetación ye principalmente hidrófita, selva mediana y manglar.[56] Cuenta cola Estación Tres Brazos y la Casa de l'Agua, na qu'esiste un muséu interactivo. Tamién pueden faese diverses actividaes d'ecoturismo, como: percorríos en lancha, avistamiento d'aves y otros.
La reserva de la biosfera Banzaos de Centla ye abellugu de diverses especies d'aves, mamíferos, peces, reptiles y anfibios consideraes como amenaciaes o en peligru d'estinción y, por cuenta de la so importancia mundial, atópase na llista de llugares que podríen ser nomaos Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO.[57]
Reserva ecolóxica Cañón del Usumacinta
editarAlcontrar nel conceyu de Tenosique, y cuenta con una estensión de 45 954 hectárees. Foi decretada como área natural protexida el 15 de xunu del 2005,[56] y la so vexetación principal ye la selva alta perennifolia. Nel so interior atopen los rápidos del ríu Usumacinta, según diversos sitios arqueolóxicos.[58]
Parque Estatal Sierra de Tabasco
editarToma parte de los conceyos de Teapa y Tacotalpa, cuenta con una estensión de 15 113.2 hectárees y foi decretáu como área protexida'l 24 de febreru de 1988,[56] pa salvaguardar unu de los últimos apartaces de la selva tabasqueña. La vexetación predominante ye la selva alta perennifolia, y nel so interior alcuéntrense diversos covarones y centros ecoturísticos nos que puede practicase l'ecoturismo y el turismu d'aventura.
Reserva Ecolóxica Cascaes de Reforma
editarAlcontrar nel conceyu de Balancán y cuenta con una estensión de 5 748.35 hectárees. Foi decretada como área protexida'l 23 de payares del 2002,[56] y la vexetación principal consiste en selva mediana de puckte, chicozapote y manglar. Nel so interior alcuéntrense'l centru turísticu "Cascaes de Reforma" y dellos cuerpos llacustres permanentes y temporales. Alcontrada a 2 km de les cascaes de Reforma atopa la zona arqueolóxica de Moral-Reforma, onde ye posible almirar cinco magnífiques cercos mayes, amás de cuatro interesantes altares y un xuegu de pelota.
Parque Estatal Agua Blanco
editarAllugar nel conceyu de Macuspana y la so estensión ye de 2 025 hectárees. Foi decretada como área protexida'l 19 d'avientu de 1987,[56] y la so vexetación principal ye selva alta y mediana perennifolia. Nel so interior alcuéntrase'l Centru Turísticu Cascaes Agua Blanco, qu'ufierta al visitante cascaes, banzaos, asadores, restorán, sanitarios y estacionamiento. Tamién pueden percorrese diversos covarones.
Área Natural Protexida Yumka
editar
Conocida como Centru d'Interpretación y Convivencia cola Naturaleza: Yumka', tien una estensión de 1 713.79 hectárees[56] y alcuéntrase a 15 km al oriente de la ciudá de Villahermosa, y ye unu de los centros turísticos más importantes de la capital del estáu. Foi establecíu como monumentu ecolóxicu'l 19 d'avientu de 1987 y darréu como área natural protexida el 5 de xunu de 1993.[56] El Yumká ye un zoolóxicu con especies d'animales de diverses partes del mundu. La so vexetación principal ye selva alta y mediana perennifolia, la sabana y llaguna.
Reserva Ecolóxica Agua Selva
editarEsta reserva ecolóxica tien una estensión de 1 000 hectárees y alcuéntrase na sierra del conceyu d'Huimanguillo. Foi decretada reserva ecolóxica en 1992. Trátase d'un impresionante complexu hidrolóxicu que cunta con más de cien cascaes, unes intermitentes y otres permanentes. Dientro de les cascaes más importantes, atópense: "Les Flores" con más de 125 m d'altor,[59] "Velu de Novia" con 100 m d'altor y "La Pava" con 55 m d'altu. Equí alcuéntrase'l cuetu Monu Peláu que colos sos 1000 m d'altor, ye'l puntu más altu de Tabasco.
Reserva Ecolóxica Río Sablera
editarEsta área natural protexida atopar nel conceyu de Comalcalco, cuenta con una estensión de 711 hectárees y el decretu correspondiente publicóse'l 29 de setiembre del 2004.[56] El tipu de vexetación principal ye la de zona pantanosa, preponderantemente popal y tular.[60]
Monumentu Natural Covarones de Coconá
editarAlcontráu nel conceyu de Teapa, cuenta con una estensión de 442 hectárees y foi decretáu como zona protexida'l 24 de febreru de 1988.[56] La so vexetación principal ye selva alta y mediana perennifolia. Nel so interior alcuéntrase'l centru turísticu Covarones de Coconá.
Reserva Ecolóxica de la Chontalpa
editarAtopar nel conceyu de Cárdenas, y contién unu de los dos últimos apartaces de selva de canacoite (Bravaisia integerrima) en Méxicu. Ocupa una superficie de 277 hai y allúgase na parte oeste del estáu. Nesta reserva contémplense aproximao unes 124 especies d'aves, de les cualos 23 atópase na llista d'especies mexicanes en riesgu.[56]
Tamién esisten otres árees naturales protexíes como: la Reserva Ecolóxica Yu-Balcah (572 hectárees), nel conceyu de Tacotalpa; la Reserva Ecolóxica Llaguna Les Ilusiones (259.27 hectárees) y el Parque Ecolóxicu Llaguna El Camarón (70 hectárees), estes postreres allugaes na ciudá de Villahermosa.[60]
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:120%" align=center bgcolor="green"|Flora y fauna de Tabasco | ||||
|
|
|
_-_male.jpg)
|
_2006-09-19.JPG)
|
| manatí | venado cola blanca | tortúa blanca | hocofaisán | cocodrilu |
|
|
|
|
.jpg)
|
| xaguar | pavu ocelado | pecarí | ocelote | Boa constrictor |
|
|
|
|
|
| ceiba | guanacaste | mangle | cedru | palu mulatu |
Política
editarEl nome oficial de Tabasco ye Estáu Llibre y Soberanu de Tabasco, y constitúi una de les 32 entidaes federatives de los Estaos Xuníos Mexicanos.
Gobiernu
editar La Constitución Política de Tabasco establez la forma de gobiernu republicana, representativa y popular; estremando'l poder público en trés: Executivu, Llexislativu y Xudicial. Establez tamién que nun van poder axuntase dos o más poderes nuna sola persona nin el poder llexislativu depositase nun solu individuu.
- El Poder Executivu deposítase, por votu popular direutu, nun ciudadanu que se denomina Gobernador del Estáu Llibre y Soberanu de Tabasco; anguaño, esti cargu ocupar el Llicenciáu n'Economía Arturo Núñez Jiménez.
- El Poder Llexislativu ta formáu por un Congresu unicameral, integráu por representantes populares electos cada trés años por aciu votación popular direuta.
- El Poder Xudicial depositar nun Tribunal Cimeru de Xusticia, en Xulgaos de primera Instancia y Xulgaos Menores; el Tribunal Cimeru componer de 10 maxistraos numerarios y un númberu indetermináu de supernumerarios dictáu pola necesidá. Los numerarios son designaos pol gobernador del estáu y los supernumerarios, pol plenu del Tribunal.
Organización territorial
editarLa base de la división territorial, de l'alministración pública y de la organización política estatales ye'l Conceyu Llibre, alministráu por un Conceyu d'eleición popular, que'l so primer rexidor ye l'alcalde o presidente municipal; aniciando esti na Cabecera Municipal, llocalidá que tamién alluga a los síndicos y rexidores del cabildru municipal, un secretariu, un tesoreru y dellos servidores públicos más; con una duración nel cargu de 3 años.
Según la Constitución Política de Tabasco, l'estáu integrar por 17 conceyos, partíos en dos rexones mayores y cinco subrexones según les sos carauterístiques xeográfiques. En términos de superficie, Huimanguillo ye'l conceyu más grande y Paraíso, el más pequeñu; ente que según el númberu d'habitantes, el conceyu más pobláu ye Centru y el menos pobláu ye Emiliano Zapata.
10 Jalpa de Méndez | 11 Jonuta | 12 Macuspana | 13 Nacajuca | 14 Paraíso | 15 Tacotalpa | 16 Teapa | 17 Tenosique
Rexones
editarEsisten dos tipos de divisiones rexonales, la división por rexones económiques y la división por rexones granibles o tamién llamaes "sub rexones",[61] que ye la más común y usada.
Rexones económiques
editar
Con oxetu d'identificar les carauterístiques y potencialidaes del estáu, entamar y poner en práutica estratexes de crecedera y desenvuelvo acordes a los requerimientos, estremar al estáu en dos rexones económiques:
- Rexón Grijalva: ye la rexón más poblada del estáu y la de mayor crecedera industrial y comercial, onde s'alcuentren los más importantes centros urbanos del estáu.
- Rexón Usumacinta: inclúi los conceyos más alloñaos de la capital del estáu, eminentemente rurales.
Rexones granibles
editar
L'estáu de Tabasco estremar en cinco rexones granibles, tamién llamaes subrexones,[61] qu'arrexunten a los 17 conceyos que presenten carauterístiques xeográfiques y granibles similares.[61]
Rexón Centro
editarRexón Chontalpa
editarRexón Sierra
editarRegión Pantano
editarRegión Río
editar
Economía
editarNel añu del 2004, la población económicamente activa de Tabasco xubía a 818 143 individuos, de los que'l 70.33% (575 418) son homes y el 29.69% (242 725), muyeres.
Según cifres del Institutu Nacional de Xeografía, Estadística ya Informática, nel 2003, Tabasco tuvo un Productu Internu Brutu de cerca de 77 500 millones de pesos, lo cual representa'l 1.24% del total nacional. El PIB per cápita del estáu ye d'aproximao $40 797 añales o $3 400 mensuales.
L'actividá económica que más apurre al productu internu brutu del estáu ye'l sector de servicios, siguíu pol comerciu; ente dambos, xeneren más del 60% del PIB estatal. Otra actividá importante ye la estracción de petroleu, pos Tabasco ye'l segundu productor nacional de petroleu crudo, dempués de Campeche.
Actividaes primaries
editar
En total, en 2003, el sector primariu produció en Tabasco 3700 millones de pesos, que representen aproximao'l 4.8% del total estatal; esto engloba los sectores agrícola, ganaderu, silvícola y pesqueru y piscícola. L'estáu tamién captó 9500 millones de pesos (12.26% del total) por conceutu d'estracción de petroleu y otres actividaes mineres.
Los principales productos agrícoles son: plátanu, caña d'azucre, cacáu, arroz, maíz y otros cultivos frutales.
Agricultura
editarL'actividá agrícola na entidá desenvuélvese principalmente so condiciones d'envernada, yá que a diferencia d'otres rexones del país, en Tabasco preséntense abondoses precipitaciones, lo que de la mesma representa un problema pa l'agricultura, yá que nun se cunta con abonda infraestructura fayadiza pa drenar l'escesu d'agua.
Con base na superficie semada, los cultivos perennes de mayor importancia son: cacáu, cocu, caña d'azucre y cítricos. Los cultivos cíclicos más importantes son: maíz, arroz, sorgu y frijol.
Tabasco tien una destacada participación tocantes a la producción de cultivos perennes, asitiándose nos primeros llugares nel ámbitu nacional mientres el 2010. En producción de cacáu, Tabasco ocupa'l primer llugar nacional 19 437 tonelaes, collechaes en 41 028 hectárees, con un valor de 510 304 000 pesos.[62] No referente al plátanu, l'estáu allugar na segunda posición nacional, con una producción de 545 387 tonelaes, collechaes en 10 422 hectárees con un valor de 1032 millones de pesos.[62] Tocantes a la copra, Tabasco ta nel cuartu llugar nacional, con una producción de 9504 tonelaes, collechaes nuna superficie de 12 174 hectárees y con un valor de 65 millones de pesos.[62]
No que se refier a productos añales o cíclicos, Tabasco destaca nel contestu nacional, en productos como la piña, que la so producción nel 2010 foi de 42 400 tonelaes, cultivaes en 1287 hectárees, y xeneró ingresos por 126 579 000 pesos, colo que l'estáu quedó na tercer posición nacional.[62] No que se refier al arroz, Tabasco pasó del novenu a la sesta posición nacional, pos se cultivaron un total de 21 038 tonelaes, en 8919 hectárees, con un valor de 77 172 000 pesos.[62] Y en lo que se refier a la sandía, l'estáu allugar na quinta posición nacional.
Tabasco ocupa'l primer llugar nacional na producción de llimón, y el sestu llugar na producción de cítricos, con esportaciones a Estaos Xuníos y Canadá, pos se cultiven un total de 15 000 hectárees, de les cualos más de 96 per cientu prodúcense en conceyu d'Huimanguillo.[63]
Otru de los cultivos en que l'estáu de Tabasco destaca a nivel nacional ye'l del hule, onde l'estáu allugar na cuarta posición nacional, con una producción de 3000 tonelaes, valoraes en 18 605 000 pesos, que se cultiven nuna superficie de 1402 hectárees.[62]
Tocantes a la caña d'azucre, la zafra 2010 rexistró una crecedera del 15% al respeutive de la del 2009 y foi siete veces mayor que'l permediu nacional, ente que pa la zafra 2012 la producción de los trés inxenios qu'operen na entidá foi d'un millón 776 030 tonelaes del productu antes del so industrialización,[64] el cual ye un volume cimero en cerca de 0.4 millones de tonelaes respeuto al 1.39 millones de tonelaes que se collecharon nel 2009.[65] Con esta collecha, llograr nel 2012 una producción de 180 mil 216 tonelaes d'azucre,[64] cantidá cimera a les 140,156 tonelaes llograes de la zafra 2010/2011.[64] Esta producción de caña, correspondiente a 32,374 hectárees semaes nos conceyos de Cárdenas, Huimanguillo y Tenosique, tamién superó la superficie llantada l'añu anterior per alredor de 4 mil hectárees.[64]
Nel estáu, tamién se desenvolvió'l cultivu de la palma d'aceite, con una producción actual de 17 848 tonelaes, nuna superficie de 3686 hectárees, con un valor de 16.29 millones de pesos,[62] ocupando Tabasco el segundu llugar nacional na producción d'esta especie.[66]
| colspan=8
style="background:Olive; color:white; font-size:120%" align=center bgcolor="green"|Tabasco nel panorama agrícola nacional | ||||
|
|
|
|
|
| Primer llugar en producción de cacáu | Primer llugar en producción de llimón | Segundu llugar en producción de plátanu | Palma d'aceite Segundo llugar en producción de palma d'aceite | Tercer llugar en producción de piña |
|
|
|
|
|
| Cuartu llugar en producción de copra | Cuartu llugar en producción d'hule | Quintu llugar en producción de sandía | Sesto llugar en producción d'arroz | Caña d'azucre Décimo llugar en producción de caña d'azucre |
Ganadería
editar
L'estáu de Tabasco cunta con una gran estensión de camperes naturales, lo que favorez la esplotación de ganáu bovín por aciu el sistema de llibre llendo o ganadería estensiva. Pol so rusticidad y tolerancia a temperatures elevaes, el ganáu de raza cebú (bovín domésticu orixinariu de asia) ye'l que meyor s'afai al clima tropical de la entidá, la so esplotación diríxese principalmente al llogru de carne, anque tamién esiste una importante producción llechera nel estáu.
Destaquen tamién les esistencies de guajolotes y de ganáu porcín, una y bones l'estáu ocupa'l séptimu y el decimoquintu llugar nel ámbitu nacional, respeutivamente. Tamién l'estáu ye productor anque en menor cantidá, de güevu y miel.
La especie qu'apurre'l mayor volume de producción de carne en canal, ye'l ganáu bovín, col 74.0% del total estatal. Síguen-y n'orde d'importancia les aves col 13.9% y los porcinos col 9.8%.
L'estáu de Tabasco, ye'l principal abastecedor a nivel nacional de carne bovino, y unu de los principales esportadores,[67] produció en 2010 un total de 55 000 tonelaes de carne de res,[68] lo que lo allugó como unu de los principales productores a nivel nacional. No que se refier a la producción llechera, l'estáu produció 100.27 millones de llitros.[68]
Los distritos de desenvolvimientu rural que más contribúin na producción pecuaria son: Villahermosa, Cárdenas y Emiliano Zapata.
Pesca
editarTabasco cuenta con una mariña de 191 km ente les desaguaes de los ríos Tonalá y San Pedro; amás, tien 29 800 hectárees d'esteros, llagunes y albuferes ya innumberables ríos y regueros, tolos cualos suponen grandes posibilidaes pa la esplotación pesquera tantu d'agua salao como d'agua duce. La producción pesquera en Tabasco representa'l 1.76% del total nacional.
Anguaño calcúlense nel estáu alredor de 55 especies distintes, d'ente les cualos destaquen por orde d'importancia les siguientes: ostión, mojarra, camarón, bandera, róbalo, tiburón, sierra, cazón, bobu, petu, langostino, xurel y pejelagarto.
La flota pesquera tabasqueña cuenta con 71 embarcaciones mayores, y l'infraestructura estatal componer d'un muelle fiscal nel puertu de Frontera, y trés atracaderos nos puertos de Sánchez Magallanes, Chiltepec y el puertu d'altor de Dos Bocas. Na actualidá, la piscicultura ta recibiendo un notable impulsu na entidá.[ensin referencies]
Actividaes secundaries
editarLa industria manufacturera apurrió 4200 millones de pesos (5.42% del total) en 2003; esto engloba los sectores d'alimentos procesaos, testil, papelero, petroquímico, ente otros. Les industries de la construcción y la xeneración d'enerxía producieron, en xunto, 7400 millones de pesos, apurriendo'l 9.55% del PIB estatal.
Pal establecimientu d'industries, na actualidá, Tabasco cuenta cola ciudá industrial de Villahermosa que consta de dos etapes, y los parques industriales de Colina Aeropuertu nel conceyu de Centru y Tabasco Business Center nel conceyu de Cunduacán, según el Parque Industrial Dos Bocas qu'anguaño se constrúi en dichu puertu petroleru. Tamién esisten na entidá, dos parques industriales privaos, que alcuéntrense na Zona Metropolitana de Villahermosa.
Industria
editar
La pequeña y mediana industria representa casi'l 90 per cientu de los establecimientos industriales que s'especialicen nel tresformamientu y procesamientu d'alimentos y materies primes agropecuaries, asina mesma cuenta con empreses comerciales na zona industrial de Villahermosa.
Ente les industries más importantes esistentes nel estáu figuren: envasadores de lleche y de zusmiu de naranxa, procesadores de cítricos, fábriques d'aceite de cocu y aceite de palma, industrializadora de copra, fábriques de xabón, envasadores de pexes y mariscos, fábriques de quesos, mantegues y derivaos lácteos, fábriques de chocolate, industrializadoras de cacáu, envasadores d'alimentos pa ganáu, fábriques y empacadores de pan y frituras, embotelladoras de refrescos y agua purificao, industries metal-mecániques, fábriques de fibrocemento, cementeres, graveres y fábriques d'asfaltu.
Industria petrolera
editarL'estáu de Tabasco convirtióse nel líder de reserves d'hidrocarburos nel país; hasta'l 2013 cuenta con 3 500 millones de barriles,[69] y ye'l segundu productor nacional de petroleu en Méxicu. El volume diario de producción de petroleu crudo nel estáu ye de 747 400 barriles, lo que representa'l 25.5% de la producción nacional. Un volume de producción diaria de gas natural ye de 1363 millones de pies cúbicos, y la producción añal ye de 497.46 millones de pies cúbicos de gas natural, lo que representa'l 31.9% de la producción nacional, convierte a Tabasco na octava potencia petrolera d'América, penriba de países como Ecuador y Perú.[70][71]
Pemex anunció'l descubrimientos de dos nuevos xacimientos d'hidrocarburos, de los llamaos "xigantes", el primeru descubiertu a 10 quilómetros de la ciudá de Comalcalco, llamáu "Pareto", podría tener nes sos reserves más de 130 mil barriles; ente que'l segundu llamáu "Navegante" cuenta con reserves de más de 500 mil barriles.[69][70]
Dientro de les grandes empreses, Pemex destaca con dos complexos procesadores de gas, unu'l Complexu Procesador de Gas Ciudad Pemex allugáu en Ciudá Pemex nel conceyu de Macuspana, y l'otru el Complexu Procesador de Gas Nuevo Pemex, allugáu nel conceyu de Centru, cuenta tamién cola Unidá Petroquímica La Venta alcontrada na villa La Venta, nel conceyu d'Huimanguillo, cuenta asina mesmu con diverses plantes deshidratadoras, plantes d'inyección, estaciones de compresión, bateríes de separación y axencies de ventes; amás de cuntar con cerca de 1000 pozos n'esplotación en 14 de los 17 conceyos onde s'estrayen petroleu crudo y gas natural.
Na actualidá, Pemex realiza trabayos de desenvolvimientu del so nuevu proyeutu denomináu Mariña de Tabasco, nel que s'alcuentren los nuevos activos descubiertos apocayá y denominaos Tsimin, Tecoalli, Xnab y Yaxche, per mediu de los cualos van esplotase importantes xacimientos petrolíferos marinos allugaos frente a les mariñes tabasqueñas. En xunto, estos nuevos xacimientos, tienen reserves calculaes en 740 millones de barriles de petroleu y 1910 millones de pies cúbicos de gas natural.[72]
Petróleos Mexicanos (Pemex) cuenta, en Tabasco, col puertu petroleru de Dos Bocas, allugáu nel conceyu de Paraíso, al traviés del cual, espórtense hidrocarburos a munchos países del mundu. Pemex tien tamién na ciudá de Villahermosa a dos de los sos principales subsidiarias: Pemex Esploración y Producción y Pemex Gas y Petroquímica Básica, según el Centru Alministrativu de la Rexón Sur, ente que nel conceyu de Paraíso alcuéntrase'l Centru Alministrativu de la Rexón Marina Suroeste.
Actividaes terciaries
editar
En xunto, el sector terciariu constitúi'l principal motor de la economía tabasqueña; apurre un total de 53 200 millones de pesos, que representa'l 68.64% del PIB estatal. Les principales actividaes tán entendíes nes cañes de servicios personales, bancarios y financieros, comunicaciones y tresporte y comerciu.
Comerciu
editarNel rubro comercial, la capital tabasqueña destacar por ser un importante centru comercial y de servicios pa una amplia rexón del sureste del país. La gran cantidá de places comerciales, supermercaos, almacenes y centros comerciales, ente les que destaca la Plaza Altabrisa, la más grande del sureste y la sesta más grande del país, con tiendes como El Palaciu de Fierro, Liverpool, Sears, Sanborns, restoranes como TGI Friday's, Chili's, Boston's y Fuddruckers dan cuenta del intensu movimientu comercial que se vive en Tabasco.[ensin referencies]
Mención estreme merecen los centros de distribución rexonales d'importantes cadenes de supermercaos como: Soriana, Chedraui y Walmart, alcontraos en Tabasco y que son los encargaos de distribuyir les mercancíes d'estos establecimientos a los seis estaos del sureste.[ensin referencies]
Turismu
editar
L'estáu de Tabasco cunta con diversos curiosos naturales, arqueolóxicos, sableres, turismu ecolóxicu y d'aventura, centros recreativos, museos y curiosos culturales.
Turismu arqueolóxicu y históricu
editarNo referente a los curiosos arqueolóxicos, nel estáu esisten, según l'Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia (INAH), cerca de mil xacimientos arqueolóxicos, y la gran mayoría atopar ensin esplorar. Anguaño Tabasco cuenta con delles zones arqueolóxiques abiertes al públicu:
- Zona Arqueolóxica de Comalcalco
- Zona Arqueolóxica de Pomoná
- Zona arqueolóxica de Moral-Reforma
- Zona arqueolóxica de San Cloyo
- Zona arqueolóxica de Santa Elena
- Sitiu arqueolóxicu de Tortuguero
- Mirador maya de Panhalé
Tamién esisten museos qu'exhiben pieces arqueolóxiques de les cultures precolombines qu'esistieron na rexón, como:
- en Villahermosa:
- el Muséu Rexonal d'Antropoloxía y Historia Carlos Pellicer Cámara
- en Jonuta:
- los museos de sitiu de les diverses zones arqueolóxiques.
Anque, por cuenta de los ataques pirates, les guerres civiles y asonadas militares qu'hubo nel estáu, según a les guerres d'intervención estauxunidense y francesa, esisten bien pocos muertes coloniales na entidá. Sicasí, en dellos conceyos del estáu, según na capital, inda pueden apreciase delles edificaciones antigües, como:
- el conventu de Santu Domingu de Guzmán, en Oxolotán, construyíu ente 1572 y 1633;
- la Ilesia de Las Mirandillas, nel conceyu de Cunduacán;
- la Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción, en Tacotalpa, construyida ente 1703 y 1710;
- el Templu de Santiago Apóstol, de Tapijulapa, construyíu nel sieglu XVII;
- la Ilesia de Santiago Apóstol (1725), en Teapa;
- el Santuariu de La nuesa Señora de Guadalupe (1725), en Teapa;
- el Templu del Señor de Esquipulas (1780), en Teapa;
- la Ilesia de la Virxe de Cupilco (sieglu XVIII);
- delles construcciones del sieglu XIX, como'l Palaciu de Gobiernu, la Casa de los Azulexos y el Templu de la Inmaculada Concepción;
- munches otres cases antigües, tremaes peles ciudaes del estáu.
Ecoturismo
editarNo referente al turismu ecolóxicu y d'aventura, Tabasco tien enforma qu'ufiertar al visitante, yá que cunta con formosos sitios como Tapijulapa, el desenvolvimientu turísticu de Kolem-Jaa onde s'atopa'l segundu Canopy (Canopea) más llargu d'América Llatina amás de cabañes, cascaes nes que puede practicase rappel, les Cascaes de Villa Lluz, Cascaes de Reforma, Agua Selva, Llaguna del Rosario, el Parque Olmeca, l'Azufre y los sos ríos d'agües sulfuroses, ente otros.
Tamién en Tabasco esisten delles reserves ecolóxiques como: Reserva de la Biosfera de los Banzaos de Centla, Reserva Ecolóxica Cañón del Usumacinta, la Reserva Ecolóxica Estatal Agua Blanco, la Reserva Ecolóxica Estatal Sierra de Tabasco, el Monumentu Ecolóxicu Covarones del Coconá, nes que pueden realizase diverses actividaes como senderismo, avistamiento, campismo, percorríos empuestos ente otros.
Mención estreme merez el parque ecolóxicu Yumk'a alcontráu a la 15 km de la ciudá de Villahermosa, que ye un zoolóxicu al campu nel que los visitantes pueden reparar animales de diverses partes del mundu.
L'estáu cunta con 191 km de mariñes, polo qu'esisten diverses sableres que pueden ser visitaes polos turistes como son: Miramar, Picu d'Oru, el Monte, Paraíso, Nuevu Paraíso, Sablera Bruxa, Playa Varadero, Sablera Dorada, Sablera Pelícanos, el corredor turísticu Paraíso-Puertu Ceiba-El Bellote y Puertu Chiltepec.
Pueblu Máxicu
editar
Nel estáu de Tabasco alcuéntrase'l Pueblu Máxicu de Tapijulapa, formosa y pintoresca población, enclavada na sierra tabasqueña, qu'algamó esta denominación el 9 de xunu del añu 2010, y tien una peculiar arquiteutura con cases de fachaes blanques y coloraes, y techos de texa de folla, les sos cais angostu y empedriar y los sos talleres artesanales, onde'l visitante puede adquirir formoses artesaníes ellaboraes a base de "mutusay" (blima). Equí alcuéntrase'l Templu de Santiago Apóstol construyíu nel sieglu XVIII sobre un cuetu dende onde se tien una escelente vista de tola población. En Tapijulapa esisten dos hoteles rurales y dellos restoranes, amás de que pueden visitase dellos curiosos cercanos nos que puede practicase el ecoturismo.
Villahermosa
editarLa ciudá de Villahermosa, cuenta con una importante industria turìstica, polos sos diversos curiosos como la Zona Lluz nel Centru Históricu, la Llaguna Les Ilusiones, el Parque-Muséu La Venta, el Parque Tomás Garrido Canabal, el Parque ecolóxicu Yumka´, el desenvolvimientu urbanu Tabasco 2000, la Catedral del Señor de Tabasco, Llaguna de la Pólvora, la Plaza d'Armes, zona hotelera y comercial Topetar, mirador del ríu Grijalva Torre del Caballero, el Centru d'Entretenimientu y Negocios del Malecón, grandes y modernes places comerciales, y restoranes de comida típica, nacional ya internacional, ente otros curiosos. Tou esto acompañáu d'una bona ufierta hotelera de más de 4000 habitaciones,[73] qu'inclúi hoteles de Gran Turismu, 5, 4 y 3 estrelles.
Infraestructura
editar
Comunicaciones
editarL'estáu de Tabasco cunta con una amplia rede de comunicaciones que dexen aportar a él dende cualquier puntu del país, per carretera, avión, ferrocarril o vía fluvial.
Carreteres
editarCuenta con 5686 km de carreteres, de les cualos 607.1 km son carreteres troncales federales pavimentadas; 2111 km de carreteres alimentadores estatales pavimentadas; y 2968 km de caminos rurales (302 km pavimentadas y 2666 quilómetros revistíes).
Les carreteres más importantes con que cunta l'estáu son:
- L'autopista de cuatro carriles 180 Villahermosa – Coatzacoalcos.
- La carretera federal 186 Villahermosa - Chetumal; que cunta con un tramu de 45 km. d'autopista de cuatro carriles hasta la ciudá de Macuspana.
- La carretera federal 180 Villahermosa - Frontera - Cd. del Carmen, que cunta con un tramu de 20 km de autpísta de 4 carriles más otru tramu de 80 km. d'autopista de dos carriles hasta la ponte San Pedro, llende de los estaos de Tabasco y Campeche.
- La carretera federal 195 Villahermosa - Tuxtla Gutiérrez.
- La carretera federal 187 Mal Paso - El Bellote, que comunica a les ciudaes de Huimanguillo, Heroica Cárdenas, Comalcalco y Paraíso, y cunta los tramos d'autopista de 4 carriles: Huimanguillo-Cárdenas (15 km.) y Comalcalco-Paraíso (24 km.).
- La carretera federal 203 Entronque Emiliano Zapata - Tenosique, que comunica a les ciudaes d'Emiliano Zapata y Tenosique de Pino Suárez.
- La autopísta estatal de 4 carriles La Isla - Puerto Dos Bocas, que comunica de forma rápida y segura a la ciudá de Villahermosa, coles ciudaes de Cunduacán, Comalcalco, Paraíso y el puertu de Dos Bocas.
Caminos y Pontes Federales d'Ingresu y SC (CAPUFE), tien so la so operación nel estáu 72 km de la autopísta Villahermosa - Coatzacoalcos (tramu Heroica Cárdenas - entronque La Venta), un tramu de 22 km que va de Villahermosa a la caseta de peaxe de la ponte Grijalva I, según les pontes Grijalva I y Usumacinta, dambos na carretera federal 186 Villahermosa - Chetumal.
Aeropuertos
editar
L'estáu de Tabasco, cuenta con serviciu aereu dende 1929. L'Aeropuertu Internacional Carlos Rovirosa Pérez allugáu na ciudá de Villahermosa, enllaza al estáu, coles ciudaes de Méxicu, Toluca, Mérida, Cancún, Guadalaxara, Monterrey, Reynosa, Poza Rica y Veracruz. Asina mesmu, l'aeropuertu, recibe dos vuelos diarios internacionales con destín a la ciudá de Houston, EUA. Esti aeropuertu, tresportó nel 2013 a 1'014,445 094 pasaxeros, lo que lo asitia nel llugar 12 a nivel nacional dientro de los aeropuertos más importantes de Méxicu y el terceru más importante del sureste de Méxicu, solo detrás de los aeropuertos de Mérida y Cancún.[74]
Tamién esisten nel estáu un campu aéreo allugáu na ciudá de Tenosique de Pino Suárez operáu anguaño pola Secretaría de la Defensa Nacional, que tien capacidá pa recibir aviones tipo Boeing 727, y una aeropista, alcontrada en Ciudá Pemex.
Víes ferriales
editarTabasco cuenta con 315 km de llargor de víes ferriales, lo que facilita'l treslláu de mercancíes ente les rexones del estáu y el restu del país. La rede ferroviaria estatal ta constituyida de 84.5% de víes troncales y ramales, 9.5% de tipu secundariu y solo 6.0% de particulares.
Per esti mediu tresportáronse 523 468 tonelaes de carga, de les cualos el 61.2% correspondió a productos industriales.
El Ferrocarríl del Sureste, quien ye'l operario de la rede ferroviaria del estáu, cuenta con estaciones nos conceyos d'Huimanguillo, Teapa, Tacotalpa, Macuspana, Tenosique y Balancán. Les estaciones más importantes pol so movimientu son: Villa Chontalpa, Teapa, Macuspana, Tenosique de Pino Suárez y Villa El Trunfu.
Anguaño constrúyese la vía ferrial Villa Chontalpa - Dos Bocas que va tener un llargor de 96.5 km[75] y va enllazar a esti puertu petroleru cola rede ferroviaria del sureste y del país.
Víes fluviales
editar
Per vía fluvial al traviés de los ríos Grijalva y Usumacinta puede llegase hasta los conceyos de Tenosique, Balancán, Emiliano Zapata, Jonuta y Centla.
Puertos
editarL'estáu de Tabasco cunta colos puertos de Dos Bocas y Frontera. El puertu d'altor de Dos Bocas ye'l más importante del estáu, y unu de los puertos petroleros más importante del país, yá que pequí esportar a grandes candidades de petroleu provenientes del Mariña de Tabasco y la Sonda de Campeche. Tamién por esti puertu, espórtense productos agrícoles ya industriales producíos en Tabasco.
El puertu de Dos Bocas tuvo en 2009 un total de 1145 entraes de barcos,[76] asitiándose en tercer llugar nacional, ente que por volumes de carga, rexistráronse un total de 23 437 tonelaes métriques,[76] lo qu'allugó al puertu, nel segundu llugar nacional, solo detrás de Pajaritos, Veracruz.
Como parte del desenvolvimientu turísticu, dende l'añu 2009 el puertu cunta con una terminal comercial y turística que recibe cruceros, y per segundu añu consecutivu'l puertu de Dos Bocas foi nomáu líder de la Ruta del Golfu.[77] qu'arrexunta a los puertos de Veracruz, Tabasco, Campeche y Yucatán.
El puertu de Frontera ye'l puertu históricu del estáu. Cuenta cola primer aduana marítima del país inaugurada en 1859 pol presidente Benito Juárez. Anguaño ye'l polu pesqueru más importante del estáu y tamién una importante base naval de Petroleos Mexicanos al tener nes sos cercaníes más de 30 plataformes petroleres nel Mariña de Tabasco.
Coles mesmes, l'estáu cunta tamién colos puertos pesqueros y d'abrigu de Sánchez Magallanes, Chiltepec y San Pedro.
Puertu fronterizu
editarTabasco cuenta col puertu fronterizu d'El Ceibo, alcontráu nel conceyu de Tenosique na frontera cola República de Guatemala y foi inauguráu'l 27 d'ochobre de 2009. El Puertu fronterizu El Ceibo cunta con aduana, oficines de migración, estación cuarentenaria, según destacamentos de la Policía Federal, Axencia Federal d'Investigación y l'Exércitu Mexicanu.
Tiense proyeutáu que por esti puntu, crucien una gran cantidá d'automóviles y autobuses, que se dirixan a la zona aqueológica de Tikal del llau guatemalianu, según a les ciudaes de Villahermosa. Tenosique de Pino Suárez y les diverses zones aqueológicas allugaes del llau mexicanu. De fechu nel 2011 según datos del Institutu Nacional de Migración cruciaron por esti puertu fronterizu un total de 154.067 estranxeros convirtiendo a esti llugar nel más importante puntu d'apuerto d'estranxeros al estáu de Tabasco.[78]
Tresporte
editarL'organismu encargáu del tresporte nel estáu ye la Secretaría de Comunicaciones y Tresportes. La ciudá de Villahermosa, cuenta con dos terminales d'autobuses, la Terminal d'Autobuses de primer Clase, que la so propietaria ye la empresa Autobuses d'Oriente y nella operen les empreses: ADO, ADO GL y ADO Platino que dan serviciu de tresporte a les principales ciudaes del estáu, comunicándoles cola Ciudá de Méxicu y les principales ciudaes del país. Tamién esta la Terminal d'Autobuses de Tabasco o de segunda clase, qu'arrexunta a les rutes de tresporte TRT, TPV, SUR, Somellera, Tresportes Villahermosa-Teapa, Permisionarios de la Sierra, Autobuses de Jalapa, Tresportes de Macuspana y Tresportes de Centla, que dan serviciu a los conceyos del estáu y delles poblaciones del sureste del país.
Amás d'estos dos terminales, nel interior del estáu, esisten terminales d'autobuses nes ciudaes de: Heroica Cárdenas, Comalcalco, Cunduacán, Emiliano Zapata, Frontera, Huimanguillo, Jalpa de Méndez, Macuspana y Teapa.
Medios de comunicación
editarTelevisión
editarLa infraestructura de televisión en Tabasco inclúi una canal local:
- Canal 9: con repetidores en Tenosique, Coatzacoalcos, Tuxtla Gutiérrez y Palenque.
Esisten tamién repetidores de les canales nacionales de Televisa y Televisión Azteca tantu na ciudá de Villahermosa, como nes principales ciudaes del estáu.
Nel estáu, esisten amás tres sistemes de televisión per cable nes ciudaes de Villahermosa, Comalcalco, Macuspana y Ciudá Pemex, según cuatro cadenes de televisión satelital (Sky, VeTV, MasTV y Dish) que cubren tol estáu.
Estaciones de radio
editarEsisten nel estáu 31 estaciones de frecuencia modulada (FM), 2 estaciones d'amplitú modulada (AM) y 1 estación en combu (FM/AM).
Periódicos
editar- Mileniu Tabasco
- Novedaes de Tabasco
- Diariu Presente
- Tabasco Güei
- L'Heraldu de Tabasco
- Meyora Tabasco
- El Sol del Sureste
- Aldu Nuevu
- Diariu de la Tarde
- El Correo de la Tarde
- La Verdá del Sureste
- Diariu Olmeca
- La Voz de Tabasco
- Diariu de Tabasco
- Vespertín Olmeca
Amás, esisten nel estáu 22 medios impresos de circulación diaria, vespertina, selmanal, quincienal o mensual, tantu na capital del estáu como nos conceyos.
Demografía
editar
Dinámica poblacional
editarSegún los datos que refundió'l II Censu de Población y Vivienda realizáu pol Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) con fecha censal del 12 de xunu de 2010, l'estáu de Tabasco cuntaba hasta esi añu con un total de 2 238 603 habitantes, de dicha cantidá, 1 100 758 yeren homes y 1 137 845 yeren muyeres.[79] La tasa de crecedera añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 2.4%.[80]
Acordies con el XII Censu Xeneral de Población y Vivienda 2000; lleváu a cabu pol INEGI; l'estáu de Tabasco cuntaba con una población de 2 100 000 habitantes; de los cualos el 50.6% (1 157 314) son muyeres y el 49.4% restante (1 130 515) son hombre. Y según el II Conteo de Población y Vivienda en 2005, hasta anguaño, la población del estáu yera de 1 989 969 habitantes; de los cualos 977 785 yern'hombre y 1 012 184 yeren muyeres.[79] Dambes cifres representen aproximao'l 1.9% del total nacional, y asitien a Tabasco nel ventenu llugar nacional según la so población.[81]
En 1980, la población del estáu xubía a 1 169 179 habitantes, de los cualos 587 332 (51%) yeren homes y 582 447 (49%) muyeres; ente qu'en 1990 yera de 1 501 744 habitantes, siendo 751 762 (50.05%) muyeres y 749 982 (49.95%) homes; en 1995, la población aumentó a 1 748 769 habitantes; finalmente, nel 2000 la población llegó a 1 891 829 habitantes, siendo 934 515 homes y 957 314 muyeres.
Esto indica una crecedera añal permediu del 3.3% nel periodu 1980-2000. El mayor crecedera demográfica dar a partir de la década de los 1960's, debíu a la crecedera de la industria petrolera na rexón y el desenvolvimientu de grandes proyeutos agrícoles, como'l Plan Chontalpa.
La densidá de población del estáu ye d'aproximao 81 habitantes per km², lo qu'asitia a Tabasco nel llugar 12 a nivel nacional. Villahermosa ye la mayor aglomeración urbana, con una población de 614 308 habitantes nel 2005; pero la Chontalpa ye la zona cola mayor densidá de población, con llocalidaes importantes como Comalcalco, Cunduacán y Heroica Cárdenas, ente que los conceyos más densamente poblaos son Cárdenas y Centru, con más de 200 habitantes per quilómetru cuadráu. L'oriente del estáu ye la rexón que presenta la menor densidá de población, la mayoría de los asentamientos d'esa rexón allúguense sobre les márxenes del Usumacinta.
Indicadores sociodemográficos
editar
Esisten 52 139 falantes de dalguna llingua indíxena nel estáu. D'esta cifra, sábese que'l 0.5% d'ellos nun apodera'l español, ente que el 96.6% sí lo fai; el 2.9% restante nun ta especificáu. Les llingües más importantes, según el númberu de falantes nel estáu, son el chontal de Tabasco (32 367 falantes), el chol (11 125 hab.) y el tzeltal (1900 hab.); el restu de les llingües falaes en Tabasco nun algamar los mil falantes.
La tasa de natalidá ye de 19.3 nacencies per cada mil habitantes al añu, llixeramente cimeru a la tasa nacional; asitiándose Tabasco nel novenu llugar nacional nesti rubro. La esperanza de vida nel estáu ye de 82.5 años, ente que la tasa de mortalidá ye de 4 muertes per millar al añu, inferior a la tasa nacional; l'estáu allugar nel 26º llugar nacional en dambes categoríes.
El alfabetismo n'habitantes de más de 15 años ye del 91.3%; n'homes xube a 93.1% y en muyeres ye de 89.6%. Tabasco ocupa'l primer llugar nacional tocantes a cobertoria de la demanda d'educación preescolar; col 87.8% cubiertu. El 87.6% de la población mayor de 15 años tien estudios posteriores a la escuela primaria, el 16.1% cuenta tan solo con esta postrera; ente que el 4.7% de la población nun terminó la primaria o nun recibió instrucción dalguna (7.5% y 17.2% respeutivamente).
El 70.4% de los tabasqueños ye católicu; esto ye, aproximao 1 172 469 habitantes; ente que el 13.6%, o 226 683 habitantes, son protestantes. El 5.0% profesa dalguna relixón bíblica non evanxélica y el 5.0% de los habitantes considérense ateos o ensin creencia escontra dalguna relixón.
Árees urbanes
editarNel estudiu más recién sobre zones metropolitanes (ZM), publicáu en 2005, pol Conseyu Nacional de Población (CONAPO), l'Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) y la Secretaría de Desenvolvimientu Social (SEDESOL), establecióse que nel Estáu de Tabasco esiste solo una zona Metropolitana: la Zona Metropolitana de Villahermosa, que apigura a los conceyos de Centru (onde s'alluga la ciudá de Villahermosa) y Nacajuca, siendo esta conurbación la segunda más poblada del sureste y la ventena segunda más poblada de Méxicu.
Tamién esiste una conurbación importante na ciudá de Heroica Cárdenas, yá que por cuenta de la so crecedera demográfica, el mancha urbana absorbió comunidaes que güei son colonies de la ciudá y que s'asientan en territoriu del conceyu d'Huimanguillo
Principales ciudaes
editar| Principales ciudaes del estáu de Tabasco | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Num. | Ciudá | Población | Categoría | Num. | Ciudá | Población | Categoría | |||
| 1 | Villahermosa | 756.065 | Capital Estatal | 12 | Cunduacán | 19 923 | Cabecera Mpal. | |||
| 2 | Heroica Cárdenas | 111 956 | Cabecera Mpal. | 13 | Emiliano Zapata | 19 796 | Cabecera Mpal. | |||
| 3 | Comalcalco | 51 117 | Cabecera Mpal. | 14 | Benito Juárez | 18 451 | Villa | |||
| 4 | Macuspana | 46 841 | Cabecera Mpal. | 15 | Jalpa de Méndez | 15 696 | Cabecera Mpal. | |||
| 5 | Tenosique de Pino Suárez | 31 392 | Cabecera Mpal. | 16 | Balancán de Domínguez | 13 032 | Cabecera Mpal. | |||
| 6 | Huimanguillo | 27 402 | Cabecera Mpal. | 17 | Ciudá Pemex | 12 915 | Ciudá | |||
| 7 | Teapa | 26 140 | Cabecera Mpal. | 18 | Nacajuca | 11 283 | Cabecera Mpal. | |||
| 8 | Paraíso | 25 473 | Cabecera Mpal. | 19 | La Venta | 8 821 | Ciudá | |||
| 9 | Ocuiltzapotlán | 22 987 | Villa | 20 | Tacotalpa | 8 071 | Cabecera Mpal. | |||
| 10 | Frontera | 22 810 | Cabecera Mpal. | 21 | Jonuta | 6 899 | Cabecera Mpal. | |||
| 11 | Sableres del Rosario | 21 893 | Villa | 22 | Jalapa | 4 999 | Cabecera Mpal. | |||
| Fonte:[82] | ||||||||||
Otres comunidaes con población importante nel estáu de Tabasco son:
- Tecolutilla 10,637
- Tamulté de les Sabanes 8,871
- Montes de Saloya (Nacajuca) 8,600 hab
- Vicente Guerrero (Tabasco) 8,188 hab.
- Villa Chontalpa (Huimanguillo) 7,500 hab.
- Sánchez Magallanes (Cárdenas) 6,913 hab.
- Luis Gil Pérez (Centru) 6,080 hab.
- Ayapa 5,640
- El Trunfu (Balancán de Domínguez) 5,627
Cultura
editar.jpg)
Tabasco cunta con una gran variedá de manifestaciones culturales d'interés y la so producción artística recibió recién atención per parte de les instancies gubernamentales.
Nel Centru Históricu de Villahermosa, atopamos unu de los edificios más representativos yá que alluga cientos d'alcordances de munchos Tabasqueños y de la so historia mesma. Lo que dalguna vegada foi'l Palaciu Municipal y una de les biblioteques más recordaes convirtióse nel Centru Cultural Villahermosa onde podemos atopar diverses esposiciones plástiques y fotográfiques, talleres, servicios educativos, conferencies ya infinidá d'eventos qu'oldeen en definitiva cola arquiteutura estraordinaria y en renovación d'esti edificiu únicu nel so tipu na rexón sureste de Méxicu.
Museos
editarEn Tabasco esisten en total 21 museos de distintos rubros, 8 alcontrar na capital del estáu, y los restantes en distintos conceyos.
| Nome | Tipu | Llocalidá | Conceyu |
|---|---|---|---|
| Parque-Muséu La Venta | Cultura olmeca | Villahermosa | Centru |
| Muséu Rexonal de Antropología Carlos Pellicer Cámara | Antropoloxía | Villahermosa | Centru |
| Muséu d'Historia de Tabasco | Historia | Villahermosa | Centru |
| Muséu de Cultura Popular | Cultura y artesaníes | Villahermosa | Centru |
| Casa Museo Carlos Pellicer Cámara | Historia | Villahermosa | Centru |
| Muséu d'Historia Natural José Narciso Rovirosa | Natural | Villahermosa | Centru |
| Muséu Interactivo Papagayu | Infantil | Villahermosa | Centru |
| Muséu d'Eleváu de Villahermosa | Arte contemporáneo | Villahermosa | Centru |
| Muséu de sitiu de La Venta | Cultura olmeca | La Venta | Huimanguillo |
| Muséu de sitiu de Comalcalco | Cultura maya | Comalcalco | Comalcalco |
| Muséu Comuñal de la Virxe de Cupilco | Historia oral | Cupilco | Comalcalco |
| Muséu de sitiu de Pomoná | Cultura maya | Zona arqueolóxica | Tenosique |
| Muséu Dr. José Gómez Panaco | Cultura maya | Balancán de Domínguez | Balancán |
| Muséu Arqueolóxicu de Jonuta | Cultura maya | Jonuta | Jonuta |
| Casa Muséu del Coronel Gregorio Méndez Magaña | Historia | Jalpa de Méndez | Jalpa de Méndez |
| Muséu de la Sierra | Dómina colonial | Oxolotán | Tacotalpa |
| Muséu de la ciudá Ventura Marín Azcuaga | Cultura maya y fotografíes | Emiliano Zapata | Emiliano Zapata |
| Muséu "José Natividá Correa Toca" | Cultura maya y dómina colonial | Teapa | Teapa |
| Muséu d'Historia de Tenosique | Cultura maya | Tenosique de Pino Suárez | Tenosique |
| Muséu d'Historia Natural de Tenosique | Natural | Tenosique de Pino Suárez | Tenosique |
| Casa Muséu de Tomás Garrido Canabal | Arqueoloxía y historia | Tapijulapa | Tacotalpa |
Festividaes
editar
Feria Tabasco
editarLa fiesta más importante del estáu ye la Feria Tabasco que se realiza ente los meses d'abril y mayu; y que los sos primeros antecedentes daten de 1786 y yá más en forma dende 1880, siendo instituyida oficialmente en 1928 pol exgobernador Tomás Garrido Canabal. Esta festividá ye de tipu comercial, turística, artística ya industrial.
Dende 1953 realízase tamién, en xunto coles esposiciones, el Baille d'Embaxadores; nel cual 17 rapaces (les embaxadores) representen a dos talos conceyos nuna competencia pol títulu de la Flor más Bella de Tabasco. Mientres la feria, celébrase un desfile de carros alegóricos peles cais de Villahermosa, cada carru afatar con motivos alusivos a los conceyos y nellos, los embaxadores pasien pela ciudá afatiaes con traxes típicos. Lo mesmo asocedía sobre les agües del Grijalva, onde se realiza'l desfile de los barcos alegóricos igualmente afataes frente al malecón de Villahermosa.
La Feria Tabasco, tien una duración de 10 díes y recibió nel 2016 en total más de dos millones de visitantes, lo que la asitia ente les trés más importantes del país pol númberu de visitantes, espositores y atraiciones.[83]
Festival Cultural Ceiba
editarEn 2003 se instituyó el Festival Cultural Ceiba, que tien como propósitu l'espardimientu de la cultura y les Belles Artes dientro del estáu, según la promoción de la producción artística local escontra'l restu del país.
El festival, realízase cada añu ente los meses d'ochobre y payares y cuenta cola presencia d'artistes y grupos teatrales tantu de Méxicu como d'otros países invitaos. Dientro del eventu, el Gobiernu del Estáu apurre la presea Cazumbre del Edén a personalidaes destacaes nel ámbitu cultural nacional ya internacional.
Antroxu de Villahermosa
editarEn Villahermosa celébrase añu tres d'añu antes del miércoles de ceniza l'Antroxu Villahermosa, nel que se realicen desfiles infatiles y d'adultos, onde atopamos comparses de fantasía y de disfraz, carros alegóricos y un ensin fin d'actividaes, y que cunta cola participación de comparses provenientes de dellos estaos de la rexón como Veracruz, Campeche y Yucatán..
Antroxu de Tenosique
editarEl mayor curiosu de la ciudá de Tenosique de Pino Suárez constituyir el so Antroxu, al que los sos habitantes consideren «el más raru del mundu» yá que tien raigaños prehispánicos, y ye el más famosu del estáu. Realizar dende finales de xineru hasta'l Miércoles de Ceniza. Mientres la festividá, los habitantes se avientan farina y dempués guarden la famosa danza del Pochó. El Antroxu de Tenosique, atrai non solo a turistes de la capital del estáu y conceyos cercanos, sinón tamién a persones d'estaos vecinos, quien atarraquiten los cuartos de los hoteles esistentes na ciudá.
Festival de la ciudá de Villahermosa
editarEl 24 de xunu Villahermosa celebra l'aniversariu de la so fundación, yá que d'antiguo yera conocida como San Juan Bautista, y por esti motivu, llevar a cabu mientres el mes de xunu, unu de los eventos cultural y artísticu más destacaos dende l'añu 2001 Festival de la Ciudá Villahermosa, qu'inclúi esposiciones fotográfiques, conferencies, meses redondes, eventos musicales y artísticos con talentu rexonal como internacional y desenvuélvese en distintes cortiles de la ciudá.
Fiestes populares
editar
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Indumentaria típica
editar- El traxe rexonal femenín: consta d'una blusa blanca de pescuezu ovaláu hasta los costazos, lleva nos cantos d'escote y mangues una tira bordada en puntu de cruz con motivos florales, sobremanera tulipanes (hibiscus rosa-sinensis) (flor representativa del estáu) y colores allegres sobre fondu escuru. La falda ye amplia y terminada en olán bien plegáu; afatada con motivos florales (traxe típicu casual), de pies de falda del traxe de gala que puede ser blanca o azul destáquense o noten cuatro cintes de colores (colloráu, verde, mariellu y azul) que'l so significáu fai tributu a les cuatro rexones qu'estremen al estáu; azul: rexón de los ríos, colloráu: rexón del centru, verde: rexón de la sierra, y mariellu: rexón de la chontalpa. Úsense, como accesorios del vestuariu, un paliacate o pañuelu coloráu colgáu de la cintura; un rebozo de color vivu en combinación col de la falda; zapatos negros, zarraos, de tacón baxu. El peñáu ye recoyíu escontra tras nun moñu afatáu per un sitiu con dos flores de tulipán una colorada y la otra en color mariellu, y pol otru, con cuatro peinetes de los colores de les rexones.
- El traxe rexonal masculín: senciellu, componer de camisa y pantalón blancos, botinos y petrina negros y un sombreru chontal, de paya con cuatro picos. Lleva un pañuelu o paliacate coloráu al pescuezu. Adicionalmente, inclúyense un morral, un machete al cintu y una cantimplora (o bush) llena de pozol (bébora típico a base de maíz y cacáu); los cualos utilícense nes xeres diaries nel campu.
| colspan=5
style="background:Peru; color:white; font-size:120%" align=center|Traxes rexonales del estáu de Tabasco | ||
|
|
|
| Traxi rexonal ordinariu |style="background:#e5ebf2;" align=center|Traxi rexonal de media gala |style="background:#e5ebf2;" align=center|Traxi rexonal de gala |
Artesaníes
editarLa espresión creadora de los artesanos tabasqueños de güei provién de la cultura olmeca y de la cultura maya, quien s'establecieron nesta rexón.
Esta llarga tradición de cerámica, escultura, texíu y llabráu desenvolvióse con muncha intensidá, calteniendo la memoria histórica del arte decorativo tabasqueño.
Destaquen na ellaboración d'artesaníes los siguientes conceyos:
Nacajuca.- Les artesaníes ellabórense principalmente nes comunidaes chontales de Tapotzingo, Regueru, Tecoluta, Tucta, Mazateupa y Taxco; un ensame d'artículos d'usu y ornatu, como petates, sombreros, abanicos, escobes, canastros, cortines, gorres, bolsos de mano, tires bordaes, adornos diversos de guanu y joloche pintáu, mázcares de madera, cayucos en miniatura, según tamién oxetos de cerámica y folla, flautes y tambores de diversos tamaños.
Centla y Tenosique.- Nestos conceyos ellabórense diversos artículos con pieles exótiques de manatí, llagartu, pez víbora, tiburón, monu, iguana y ganáu vacuno. Los artículos más producíos son petrines, bolsos de mano, billeteres, etc.
Jalpa de Méndez.- Estremar pol llabráu a mano de jícaras y la ellaboración de diversos oxetos d'alfarería.
Tacotalpa.- Desenvuelve la ellaboración de muebles y numberosos oxetos de blima (matusay) y canastros de bejuco.
Jalapa.- Principalmente tállense cayucos en miniatura.
Centru.- Trabayar el talláu de madera y güesu, los pirograbados y numberosos oxetos d'alfarería, cerámica rústica, utilitaria y decorativa, pintada a mano; llabráu de güesu de pexe y de toru; trabayar la piel de pexe. Ellabórense tamién bushes y coladores.
Tenosique.- Tállense mázcares de madera y realícense figures de joloche (fueya del elote).
En casi tol estáu utiliza la madera pa fabricar cayucos, batees y canaletes; en cerámica: apastes, comales, olles, tinajas, cajetes, sahumerios, incenciarios y juguetería. Con fibres naturales de guanu, jolotzín, cañita, carrizu, xuncu y bejuco ellabórense bolsos de mano, sombreros, petates, coxinos, mecapales, llámpares, canastros y abanicos; estos trabayos ponen de manifiestu lo variao y pervalible de l'artesanía tabasqueña.
|
|
|
|
|
| Jícaras llabraes, Jalpa de Méndez | Coxinos de fibra de xacintu, Nacajuca | Cerámica y figures, Paraíso | Muebles de Blima, Tacotalpa | Chocolates, Comalcalco |
|
|
|
|
|
| Figures en madera y productos de talabartería, Centla | Mázcara, Nacajuca | Figures de concha, Paraíso | Figures tallaes, Jonuta | Figures en madera, Macuspana |
Gastronomía
editar
La cocina rexonal tabasqueña ye variada y estensa gracies a les antigües recetes mayes y chontales, a la gran cantidá de vexetales, frutes y animales esistentes na entidá, según a les plantes o yerbes (achiote, chaya, muste, perexil, epazote, cilantro, chipilín, chile amashito, fueya de plátanu o de tó) que-y dan deliciosu y singular golor, color y sabor a los guisos típicos de la rexón.
Carauterízase pol usu d'ingredientes y especies propios del estáu y que son difíciles d'atopar nes meses d'otros estaos del país, inclusive nes rexones colindantes. Nel mancomún culinariu tabasqueño destaquen recetes como les de tortúa en sangre, tortúa en verde, iguana al chirmol, pejelagarto rustíu, tamales de chipilín y la bébora popular más conocida: el pozol, fechu a base de masa de maíz y cacáu; el cual ye, a pesar de ser una bébora, la base de l'alimentación de los tabasqueños. Pozol con cacáu, chorote, pozol blancu, esto ye ensin cacáu, puede bebese frescu (acabante moler) o agriu (dexar l'amiestu de cacáu y masa unos 8 díes por que se llelde), esta bébora ye la que caracteriza a los tabasqueños.
Al emblemáticu pejelagarto xúnense-y otres especies locales, como la hicotea y el pochitoque, dambes tortúes; l'armadillu y la iguana; cada unu de los cualos sirve pa preparar un platillo típicu.
Sicasí na actualidá la caza, pesca, venta y consumu d'especies como la hicotea, pochitoque, iguana y armadillu, ta prohibida pola llei yá que s'atopen na llista d'especies en peligru d'estinción.
De la mesma, añader al maíz, frijol y cacáu, omnipresentes na gastronomía mexicana, ingredientes como'l chipilín (una fueya que s'utiliza na preparación de tamales), el achiote (una pasta colorao que sirve como colorante) y una gran variedá de chiles ente los que destaca'l tradicional chile amashito, y frutes polo xeneral. Los platillos de les zones costeres presenten tamién gran variedá de pexes y mariscos, como'l róbalo, el huachinango, la mojarra, la jaiba, el ostión y el camarón.
Tabasqueños pernomaos
editar| Beneméritos de Tabasco | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Tabasqueños pernomaos | ||||
|---|---|---|---|---|
|
Poetes y escritores
Científicos
Periodistes
Militares
Artistes
Políticos
| ||||
Artistes tabasqueños
editar| Artistes tabasqueños | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
Políticos tabasqueños destacaos
editar| Políticos tabasqueños | ||||
|---|---|---|---|---|
Everardo Arias Bolon (n. 1981)
| ||||
Estaos Hermanos
editar
Ver tamién
editar- Historia de Tabasco
- Mayes de Tabasco
- Conquista de Tabasco
- Gobernantes de Tabasco
- Intervención Francesa en Tabasco
- Intervención estauxunidense en Tabasco
- Revolución mexicana en Tabasco
- Rexones de Tabasco
- Feria Tabasco
- Villahermosa
- Conceyos de Tabasco
- Turismu en Tabasco
- Cultura de Tabasco
- Gastronomía de Tabasco
- Organización territorial de Méxicu
Referencies
editar- ↑ SEGOB. «Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 12 d'agostu de 2010.
- ↑ cuentame.inegi.org.mx. «Superficie de Tabasco». Consultáu'l 27 d'abril de 2010.
- ↑ INALI (13 de marzu de 2003). «Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas». Consultáu'l 6 de mayu de 2010.
- ↑ cuentame.inegi.org.mx. «Diversidá na población de Tabasco». Consultáu'l 6 de mayu de 2010.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Tabasco: Nomenclatura, en Enciclopedia de los estaos de Méxicu. Gobiernu del Estáu de Tabasco, 2005. Consultáu'l 20 d'ochobre del 2010.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 [1] en Enciclopedia de los conceyos de Méxicu. Secretaría de Gobernación, 2010. Consultáu'l 15 de febreru del 2012.
- ↑ Tabasco Güei (15 de mayu de 2007). «Alluga La Venta la pirámide más antigua de Mesoamérica». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 19 d'avientu de 2011.
- ↑ Silva, 2006, p. 57.
- ↑ 9,0 9,1 Silva, 2006, p. 60
- ↑ 10,0 10,1 Gobierno del Estáu de Tabasco. «Periodu Prehispánicu de Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 27 d'abril de 2010.
- ↑ Silva, 2006, p. 48.
- ↑ 12,0 12,1 Silva, 2006, p. 99
- ↑ Ruiz Abreu, 2001, p. 45.
- ↑ Ruiz Abreu, 2001, p. 46
- ↑ Flores López, 2006, p. 5.
- ↑ Ochoa Salaz, 1985, p. 73-92.
- ↑ Casares G. Cantón, Raúl; Duch Colell, Juan; Antochiw Kolpa, Michel; Zavala Vallado, Silvio et ál (1998). Yucatán nel tiempu, páx. 238-39, Tomu V. ISBN 970 9071 04 1.
- ↑ Vázquez Chamorro, 2003, p. 37-57
- ↑ Cabrera Bernat, 1987, p. 32.
- ↑ Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu. «Historia de Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 6 de mayu de 2010.
- ↑ Cabrera Bernat, 1987, p. 41.
- ↑ Gil y Saenz, 1979, p. 87.
- ↑ Gil y Saenz, 1979, p. 91.
- ↑ Torruco Saravia, 1987, p. 27.
- ↑ Ruz, 2005, p. 62.
- ↑ Ruz, 1991, p. 29.
- ↑ Ruz, 1991, p. 30.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 [Villahermosa: la nuesa ciudá. Geney Torruco Saravia "H. Conceyu de Centru"], Méxicu (1979)
- ↑ [Tabasco: antigües lletres, nueves voces. Mario Humberto Ruz "UNAM"]/Santa Maria de la Victoria, primer asentamientu español del sieglu XVI en Tabasco. Flora Leticia I. Salazar, Méxicu (1985)
- ↑ Tabasco:Antigües lletres, nueves voces. Ruz Mario Humberto. UNAM. 2005.ISBN 970-32-2319-2.P=119
- ↑ Tabasco:Antigües lletres, nueves voces. Ruz Mario Humberto. UNAM. 2005. ISBN 970-32-2319-2.P=136
- ↑ Les Estatues de la Reforma, Francisco Sosa, Editorial Porrua. DDF, Secretaría d'Obres y Servicios (Méxicu) 1974
- ↑ Secretaría d'Educación del Gobiernu de Tabasco, 2010, p. 257.
- ↑ Martínez Assad, 2006, p. 60
- ↑ 35,0 35,1 Torruco Saravia, 1987, p. 48
- ↑ Torruco Saravia, 1987, p. 49
- ↑ Muséu Nacional d'Historia. Castiellu de Chapultepec, Méxicu, D.F.
- ↑ Manuel Crescencio Rejón, Discursos parllamentarios (1822-1847). Méxicu, 1943, páxs. 72-73.
- ↑ Gaceta del Gobiernu Supremu de Méxicu, a 3 de xunetu de 1823; Manuel Mestre Chiliassa: Documentos y datos pa la historia de Tabasco, I, 124, páxs. 134-135. Méxicu, 1916.
- ↑ Torruco Saravia, 1987, p. 51.
- ↑ Cámara de Diputaos LXI Llexislatura. Documentos pa la Historia del Méxicu Independiente 1808-1938. Llei eleutoral bien detallada pa los comicios de diputaos al Segundu Congresu Constituyente de la Nación. Ed. Porrúa. Méxicu, D.F. 2010. ISBN 978-607-401-313-9 p=231
- ↑ Miguel Ángel Porrúa (Compilador). Documentos pa la historia del Méxicu independiente 1808-1938. H. Cámara de Diputaos LXI Llexislatura. Capítulu 1:Insurxencia y República Federal. Ernesto Lemoine. Acta Constitutiva de la Federación Mexicana, Soberanu Congresu Constituyente Mexicanu. Méxicu. 2010. ISBN 978-607-401-313-9. p= 247
- ↑ Lee Benson, 1994, p. 227.
- ↑ Martínez Assad Carlos. Curtia historia de Tabasco. 2006. Fondu de Cultura Económica. Méxicu, D.F..p.70
- ↑ 45,0 45,1 Arias, 1987, p. 107.
- ↑ Gil y Sánez., 1979, p. 192
- ↑ [Villahermosa Nuesa Ciudá. Geney Torruco Saravia "H. Conceyu de Centru"], Méxicu (1979)
- ↑ Torruco Saravia, 1987, p. 86
- ↑ [Compendiu Históricu, Xeográficu y Estadísticu de Tabasco. Manuel Gil y Saenz: Gobiernu del Estáu de Tabasco",] Méxicu, 1979.
- ↑ 50,0 50,1 Neftalí Ortiz. Tabasco Güei. «Una historia nel olvidu». Consultáu'l 21 de febreru de 2013.
- ↑ Martínez Assad, 2006, p. 166
- ↑ 52,0 52,1 Gobierno del Estáu de Tabasco. «El Garridismo rellumanza y fin». Consultáu'l 5 de payares de 2011.
- ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Gobierno del Estáu de Tabasco. «Tipu de fauna». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 12 d'agostu de 2010.
- ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Gobierno del Estáu de Tabasco. «Tipu de flora». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 12 d'agostu de 2010.
- ↑ Secretaría d'Asentamientos y Obra Pública.Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Programa Añal de Desenvolvimientu Urbanu 2007». Consultáu'l 19 de xunetu de 2016.
- ↑ 56,00 56,01 56,02 56,03 56,04 56,05 56,06 56,07 56,08 56,09 56,10 56,11 56,12 Secretaría de Recursos Naturales y Proteición Ambiental. Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Árees Naturales Protexíes de Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 11 d'agostu de 2010.
- ↑ 57,0 57,1 UNESCO. «Wetlands of Centla and Término». Consultáu'l 13 d'abril de 2012.
- ↑ Secretaría de Recursos Naturales y Proteición Ambiental.Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Árees Naturales Protexíes de Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 11 d'agostu de 2010.
- ↑ Camarín Alejandro Montiel (UADY). «Tropical and Subtropical Agroecosystems / Cambeos na cubierta vexetal del Área Ecoturística de la Reserva Ecolóxica d'Agua Selva, Méxicu. Páx. 605-617». Consultáu'l 2 de xunetu de 2016.
- ↑ 60,0 60,1 Secretaría de Recursos Naturales y Proteición Ambiental. Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Árees Naturales Protexíes de Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 11 d'agostu de 2010.
- ↑ 61,0 61,1 61,2 Gobierno del Estáu de Tabasco. «Rexones del Estáu». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-01-05. Consultáu'l 10 d'agostu de 2010.
- ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 62,6 SAGARPA. Gobiernu Federal. «Destaca Tabasco en producción d'alimentos a nivel nacional: SIAP». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-14. Consultáu'l 20 de xineru de 2011.
- ↑ SEDAFOP. Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Aguiyen capacidá granible de citricultores de Huimanguillo». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-14. Consultáu'l 20 de xineru de 2011.
- ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 L'Heraldu de Tabasco. «Tabasco: Aumenta producción de Azucar». Consultáu'l 19 de xineru de 2013.
- ↑ Arias Saturnino. Tabasco Güei. «Crez producción d'azucre 15%». Consultáu'l 20 de xineru de 2011.
- ↑ L'Heraldu de Tabasco. «Tabasco, segundu llugar en producción de palma d'aceite». Consultáu'l 19 de xineru de 2013.
- ↑ La Rexón. «La industria ganadero bovina». Archiváu dende l'orixinal, el 2011-06-08. Consultáu'l 20 de xineru de 2011.
- ↑ 68,0 68,1 Arias Saturnino. Tabasco Güei. «Cai producción de carne y leche». Consultáu'l 20 de xineru de 2011.
- ↑ 69,0 69,1 Arias Saturnino. Tabasco Güei. «Va Españar pozu Navegante 1 nuevu boom petroleru». Consultáu'l 10 d'abril de 2013.
- ↑ 70,0 70,1 Pemex:Anuariu Estadísticu 2012
- ↑ Revista "Negocios". Izquierdo Freddy. "Tabasco compite con países d'América en hidtocarburos". p.24
- ↑ Suplementu Activu|2010|Edición: 9 de payares de 2010|p13
- ↑ Oficina de Congresos y Visitantes de Tabasco. Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Visite Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 20 de payares de 2010.
- ↑ Grupu Aeroportuario del Sureste. «Aeropuertu de Villahermosa». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 14 de payares de 2010.
- ↑ Secretaría de Comunicaciones y Tresportes. Gobiernu del Estáu de Tabasco. «Llancen convocatoria pa Proyeutu Executivu de Ferrocarril Estación Chontalpa Dos Bocas». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 11 d'agostu de 2010.
- ↑ 76,0 76,1 Kalipedia. «Los 20 principales puertos mexicanos». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 12 d'agostu de 2010.
- ↑ Alministración Porturaria Integral de Dos Bocas. SCT Gobiernu Federal. «Actividaes portuaries». Consultáu'l 12 d'agostu de 2010.
- ↑ Tabasco Güei. «Disparar hasta 348 per cientu apuerto d'inmigrantes». Consultáu'l 1 d'avientu de 2012.
- ↑ 79,0 79,1 Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Principales resultancies por llocalidá 2005 (ITER) - Tabasco». Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015. Consultáu'l 25 de febreru de 2010.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010». Consultáu'l 5 de marzu de 2011.
- ↑ Datos correspondientes a les Proyeiciones de la población de Méxicu 2005-2050 Archiváu 2011-05-27 en Wayback Machine de CONAPO, pal añu 2009, y al II Conteo de Población y Vivienda, con fecha 17 d'ochobre de 2005.
- ↑ «Consulta de datos del Conteo 2005». Conteo 2005. INEGI (2005). Archiváu dende l'orixinal, el 3 d'avientu de 2015.
- ↑ Secretaría de Turismu del Gobiernu del Estáu de Tabasco. Informe de Feria Tabasco 2016
- ↑ http://www.noventagrados.com.mx/politica/llama-silvano-aureoles-a-recuperar-enfotu-de-los mexicanos.htm
Bibliografía
editar- SEGOB (2005). Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu.
- Cabrera Bernat, Cipriano Aurelio (1987). Institutu de Cultura de Tabasco: Viaxeros en Tabasco: Texto, 1ra., Villahermosa, Tabasco.: Gobirno del Estáu de Tabasco, Biblioteca Básica Tabasqueña. ISBN 968-889-107-x.
- Gil y Sáenz, Manuel (1979). Conseyu Editorial del Gobiernu del Estáu de Tabasco: Compendio Históricu, Xeográficu y Estadísticu del Estáu de Tabasco, 2da., Naucalpan, Edo de Méxicu: EDIMEX, S.A..
- Torruco Saravia, Geney (1987). H. Conceyu Constitucional del Conceyu de Centru editorial=Editorial Usumacinta: Villahermosa Nuesa Ciudá, 1ra..
- Flores López, José Manuel (2006). Chontales de Tabasco. Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes. ISBN 970-753-050-2.
- Lee Benson, Nettie (1994). La diputación provincial y el federalismu mexicanu, 2da, Ciudá de Méxicu, Méxicu: UNAM. ISBN 9681205863. Consultáu'l 21 d'abril de 2010.
- Martínez Assad, Carlos (2006). Curtiu historia de Tabasco. Méxicu, D.F.: Fondu de Cultura Económica. ISBN 9681645626.
- Ochoa Salaz, Lorenzo (1985). Olmeques y mayes en Tabasco: 5 acercamiento. Villahermosa, Tabasco: Gobiernu del Estáu de Tabasco. ISBN 9688890022.
- Ruiz Abreu, Carlos (2001). Univ. J. Autónoma de Tabasco: Tabasco na dómina de los Borbones: comerciu y mercaos, 1777-1811, 1ra.. ISBN 9687991208.
- Silva, Oswaldo (2006). Editor Universitariu: Civilizaciones prehispániques d'América, 8va.. ISBN 9561118572.
Enllaces esternos
editar- Tabasco n'otros proyeutos de Wikimedia
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Tabasco.
Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Tabasco.
- Tabasco n'Internet
- Gobierno del Estáu de Tabasco
- Visite Tabasco (Secretaría de Turismu del Estáu de Tabasco)
- Secretaría de Salú de Tabasco
- Congresu del Estáu de Tabasco
- Procuradoría Xeneral de Xusticia del Estáu de Tabasco
