Idioma protoxermánicu

Protoxermánicu
Faláu en	Europa del Norte
Falantes	Llingua muerta dende ca. sieglu II e. C.
Familia	Indoeuropéu   Xermánicu     Protoxermánicu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	gem
ISO 639-3
Mapa de la Edá del Fierro prerromana asociada col protoxermánicu, ca. 500 e. C.—50 e. C..      Área de precedencia, n'Escandinavia, mientres la Edá del Bronce nórdico      Cultura de Jastorf

El protoxermánicu (o xermánicu común) ye l'ancestru común hipotéticu (protollingua) de toles llingües xermániques, qu'inclúin ente otres, l'inglés modernu, l'holandés y l'alemán. La llingua protogermánica nun ye direutamente confirmada por nengún testu pero foi reconstruyida per mediu de métodos comparativos. Namái s'atoparon unes poques inscripciones rúniques en Escandinavia dataes de ca. 200 e. C. que se piensen que representen una etapa del protonórdicu darréu posterior al protoxermánicu. Delles pallabres tomaes emprestaes del xermánicu tempranu qu'esistíen en llingües non xermániques vecines créese que fueron tomaes del protoxermánicu; un exemplu ye en finés y estoniu la pallabra kuningas "rei", que ye similar a la pallabra reconstruyida del protoxermánicu *kuningaz.

El protoxermánicu ye una llingua descendiente del protoindoeuropéu. Tenía solamente dos tiempos verbales (pasáu y presente), en comparanza colos seis o siete tiempos del griegu, llatín y sánscritu. Parte d'esta diferencia ye debida a la deflexión carauterizada pola perda de tiempos del presente nel protoindoeuropéu, por casu el pretéritu perfectu. Sicasí, munchos de los tiempos verbales d'otres llingües paecen ser innovaciones separaes en caúna d'elles.

Descripción llingüística

Fonoloxía

D. Ringe (1997) recueye'l siguiente inventariu consonánticu pal protoxermánicu:

		Llabial	Dental	Alveolar	Palatal	Velar	Llabiu- velar
oclusiva	sorda	*p	*t			*k	*kʷ
	sonora	*b	*d			*g	*gʷ
fricativa		*f		*s, *z		*h	*hʷ
nasal		*m	*n
sonorante			*l	*r	*j		*w

Tocantes a les vocales esistiríen cuatro vocales curtios /*i, *y, *a, *o/, cinco vocales llargues /*ī, *ē, *ā, *ō, *ū/ y dos vocales extralargas o trimoraicas /*ê, *ô/. La diferencia ente /*ē, *ê/ ye la mesma qu'ente lo qu'otru autores reconstrúin como /*ē¹, *ē²/. Dellos autores trescriben /*h, *hʷ/ como /*x, *xʷ/, yá qu'en munches posiciones esos fonemes tendríen alófonos velares (más que glotales).

Evolución del protoxermánicu

La evidencia arqueolóxica suxer que primero que la llingua estremar en cañes individuales, los pueblos xermánicos habitaben nel sur d'Escandinavia y a lo llargo de les sos mariñes, dende Holanda nel oeste, hasta'l ríu Vístula nel este, ca. 750 e. C.

El protoxermánicu pertenez a la familia de llingües indoeuropees que se desenvolvió escontra'l final de la cultura neolítica de la Europa Occidental, incluyendo la cultura de los vasos d'embudu y la cultura de cerámiques cordaes nel sur d'Escandinavia y Xutlandia.

Dalgunos suxeren que'l protoxermánicu evolucionó nel tiempu de manera relativamente aisllada. La so evidencia básase principalmente nel vocabulariu, onde afirmen qu'un terciu del vocabulariu básicu ye d'un orixe non indoeuropéu. Otros eruditos apuesten sobre esti aspeutu y suxirieron etimoloxíes del protoindoeuropéu a la mayoría de les pallabres cuestionaes.

El protoxermánicu toma la etapa de la llingua que constitúi l'antepasáu común más recién de les llingües xermániques, datáu como de la última metá del I mileniu e.C. Los dialeutos falaos mientres la Edá del Bronce nórdico, alredor del 2500–500 e. C., entá cuando nun tienen nengún descendiente atestiguáu con esceición de les llingües xermániques, llámase-yos "pre-protoxermánicos". El fechu de qu'un terciu del vocabulariu protoxermánicu tenga una etimoloxía indoeuropea ambigua nun ye estrañu pa una llingua de ca. 500 e. C.; n'otres cañes del indoeuropéu asocedió lo mesmo.

Pel añu 250 e. C., el protoxermánicu estremar en cinco grupos distintos de llingües xermániques (dos escontra l'oeste y norte y unu escontra l'este).

Gramática

El protoxermánicu yera una llingua flexiva como'l restu de llingües indoeuropees antigües atestiguaes. El nome y l'axetivu estremaben tres clases de númberu gramatical(singular, dual y plural) y trés xéneros gramaticales (masculín, femenín y neutru) y seis casos (nominativu, vocativu, acusativu, xenitivu, dativu-ablativu y instrumental).

El verbu incluyía dos voces (activa y pasiva), trés maneres (indicativu, suxuntivu, imperativu) y trés tiempos gramaticales (presente, pasáu y futuru).

Los pronomes personales reconstruyíos del protoxermánicu son:

	Singular					Dual		Plural
	1ª	2ª	3ª			1ª	2ª	1ª	2ª	3ª
			masc.	fem.	neut.
Nominativu	*ik/*ek	*þū	*iz	*si	*ita	*wit	*jut	*wīz	*juwiz>*jūz	*ijoz
Acusativu	*mik	*þik	*ina	*ija	*ita	*unk	*inkw	*uns	*iz?	*ijoz
Dativu	*miz	*þiz	*imma	*izai	*imma	*unkiz	*inkwiz	*unsiz	*izwiz
Xenitivu	*mīnaz	*þīna	*iz	*izos	*iz	*unkeraz	*inkweraz	*unseraz	*izweraz

Léxicu

Una gran parte del léxicu del protoxermánicu deriva por evolución direuta del protoindoeuropéu. Xunto con esi léxicu direutamente heredáu esisten unos pocos préstamos d'otres llingües indoueuropeas non heredaos direutamente pol protoxermánicu. Ente estos préstamos son especialmente numberosos los préstamos del protocelta, como por casu: *rīk- 'rei', *īsarną 'fierro', *ambahtaz 'esclavu', *brunjōn- 'cota de malla', *lēkijaz (*lêkijaz?) 'médicu', *gīslaz 'rehén', *Rīnaz 'Rin' y *walhaz 'estranxeru' (que ye una adautación del nome de la tribu llamada polos romanos Volcae). El términu *rīk- ye identificable como préstamos celta por cuenta del so primer vocal, siendo cognáu del llatín, rēx, rēg- 'rei'; la vocal del protoxermánicu sería *ē si'l términu fuera heredáu direutamente del protoindoeuropéu. Sicasí, en protocelta esi soníu evolucionó a *ī. El mesmu argumentu aplicar al términu pa 'fierro' deriváu del protoindoeuropéu *ésH₂r 'sangre'.

En comparanza colos préstamos celtes, los procedentes del llatín son abondo menos numberosos en protoxermánicu. Amás de *rūmōnīz < rōmānī 'romanos', atópense los préstamos *pundą < pondus 'llibra', *katilaz 'tetera' y una familia de pallabres a partir del raigañu *kaup- < caupō 'comerciante'. Estes pallabres amuesen que son claramente préstamos, yá que nun fueron afeutaes pola llei de Grimm. Amás ye bultable que toes estes pallabres tengan que ver col comerciu. Darréu, los préstamos llatinos fixéronse más frecuentes nes llingües xermániques más meridionales, especialmente en góticu y altu alemán antiguu.

Finalmente'l protoxermánicu exhibe amás unos pocos préstamos de llingües orientales. El bálico y l'eslavu paecen haber tomáu préstamos del protoxermánicu más qu'en sentíu inversu. Ente les pallabres comunes que nun podríen ser préstamos tán los términos pa 'once', 'dolce' y 'mil'. Un préstamu obviu del iraniu ye *paþaz 'camín', claramente tomáu dempués de que la llei de Grimm dexara d'actuar y de ende presenta *p- inicial. Otru exemplu ye'l términu pa 'trabayu' *wurstwą (inglés > work), que la so *-s- nun podría ser esplicable en términos de vocabulariu heredáu; de fechu reflexa'l soníu *š del protoiranio (comparar l'avéstico vərəštuua-). Otros dos términos emprestaos antes del final de la llei de Grimm son *hanapiz 'cannabis' (inglés > hemp) o *paidō 'capa', dambos tomaos de dalguna llingua oriental non especificada.

De siguío danse dellos términos reonstruidos comparaos colos sos descendientes atestiguaos en llingües xermániques antigües:

PROTO- XERMÁNICU	anglosaxón antiguu	altu alemán antiguu	antiguu nórdicu	góticu	GLOSA
*hunhruz	hungor	hungar	hungr	hūhrus	'fame'
*fanhaną *fanganaz	fōn fangen	fāhan gifangan	fá fenginn	fāhan fāhans	'tomar, moteyase' 'tomáu, caputado'
*bringaną *branhtē	bringan brōhte	bringan brāhta		briggan brāhta	'traer' '[ella] trai'
*sitjaną	sittan	sizzen	sitja		'sentar[se]'
*etaną	etan	yʒʒan	eta		'comer'

Referencies

Bibliografía

• Ringe, Don (2006): From proto-indo-european to proto-germanic. Oxford (Reinu Xuníu): Oxford University Press, 2006. ISBN 978-0-19-928413-9.

• Datos: Q669623