Editando Llingües gbe (seición)

== Aspeutos históricos, sociales y culturales ==
=== Historia ===
La mayoría de les persones de fala gbè llegaron dende l'este hasta los sos actuales allugamientos mientres delles migraciones ente los sieglos [[sieglu X|X]] y [[sieglu XV|XV]]. Piénsase sicasí, que dalgunes de les persones de fala fla-ferá son los habitantes orixinales del área, que s'entemecieron colos inmigrantes de fala gbè, y la xente d'habla gen probablemente son inmigrantes d'orixe ga o fante. A finales del [[sieglu XVIII]], munchos de los habitantes de fala gbe fueron esclavizados y llevaos al [[Nuevu Mundu]], polo cual les llingües gbe collaboraron na nacencia de delles [[llingua criolla|llingües criollas]] del [[mar Caribe|Caribe]]. 

Escontra [[1840]], dellos misioneros alemanes empecipiaron la investigación llingüística de les llingües gbè. Na primer parte del [[sieglu XX]], l'africanista [[Diedrich Westermann|Diedrich H. Westermann]] collaboró de forma prolífica na conocencia y estudiu de la llingua gbè. La primer clasificación interna de les llingües gbè foi publicada en 1988 por H.B. Capo, siguida d'una [[fonoloxía]] comparativa en 1991. Les llingües gbè son [[llingua tonal|tonales]] y [[llingua aislante|aislantes]] y l'orde básicu de les pallabres ye [[Suxetu Verbu Oxeto]].

=== Xeografía y demografía ===
L'área de les llingües gbè ta llindáu al oeste pol [[ríu Volta]] en Ghana y al este pol [[ríu Weme]] en Nixeria. El llende norte atopar ente los 6 y 8 graos de [[llatitú]] y el llende sur formar la mariña del [[océanu Atlánticu|Atlánticu]]. Los idiomes falaos nes cercaníes son principalmente otres [[llingües kwa]], sacante pel este y el nordeste, onde se fala la [[idioma yoruba|llingua yorùbá]]. Al oeste, fálense les [[llingües ga-dangme]] y les [[llingües potou-tano]]. Al norte, fálense les llingües [[idioma adele|adele]], aguna, akpafu, lolobi, y yorùbá.

Les estimaciones sobre'l númberu total de falantes d'estes llingües varia considerablemente, Capo (1988) da un envaloráu modestu de cuatro millones, ente que ''[[Ethnologue]]'' de SIL (15ava edición, 2005) da un envaloráu d'ocho millones. Les llingües más falaes son la efe (en [[Ghana]] y [[Togu]]) y fon (en [[Benín]] y l'este de Togu) con tres millones y 1,7 millones de falantes respeutivamente. La llingua efe utilizar nos estudios formales nes escueles secundaries y universidaes en Ghana, y tamién ye una llingua utilizada en non oficialmente n'educación en Togu. En Benín, les llingües folia (740&nbsp;000 falantes) y fon fueron dos de les seis llingües nacionales escoyíes en 1992 pol gobiernu pa la enseñanza d'adultos.

Les cinco llingües o bloques dialeutales más importantes son:<ref>Fuentes: pa la clasificación, Capo (1991) & Aboh (2004); para en númberu de falantes, [http://www.ethnologue.com Ethnologue, 15th edition] & Kluge (2002).</ref>
:{| style="padding:"5px"; text-align:left;"
|----- style="background:#EFEFEF;"
! Nome
!Nomes alternos
! Falantes&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
! Dellos dialeutos
! Rexón
|----- style="text-align:left;"
| [[Idioma efe|Efe]] || Ewe, vhe, ewegbe
| ca. 3&nbsp;000&nbsp;000 || Anlo, kpando, ho, fodome
| Metá inferior de [[Ghana]], al este del [[ríu Volta]]; al suroeste de [[Togu]]
|----- style="text-align:left;"
| [[Idioma xen|Xen]] || gue, mina, gengbe
| ca. 400&nbsp;000
| Glijí, anéxɔ, agɔ́i || [[Lago Togu]], cercaníes d'Anexu |-----
style="text-align:left;"
| [[Idioma folia|Ajá]] || Ajágbè, adja || ca. 1&nbsp;300&nbsp;000
| Dogbó, stádó, hwe, sikpí
| Togu, área de Folia a lo llargo del [[ríu Monu]] y tierra adientro |-----
style="text-align:left;"
| [[Idioma fon|Fon]] || Fongbe, popo || ca. 1&nbsp;700&nbsp;000
| Gungbe, kapsɛ, agbóme, maxí, wéme
| Sureste de Togu, [[Benín]], al oeste del ríu Weme y a lo llargo de la mariña |-----
style="text-align:left;"
| [[Idioma fla-ferá|Fla-ferá]] || Fla, offra
| ca. 400&nbsp;000 || Alada, tɔli, tɔfin, phelá, phla, ayizɔ, tsáphɛ, kotafon
| Togu y Benín a lo llargo de les costar y pela redolada del [[llagu Ahéme]]
|}

=== Denominación ===
El continuu de dialeutos foi llamáu 'ewe' nel so conxuntu por [[Diedrich Westermann|Westermann]], el más influyente escritor sobre esti grupu de llingües, quién utilizó'l términu 'ewe estándar' pa referise a la forma escrita de la llingua. Otros escritores denominaron al grupu como 'Folia', como'l nome del llinguaxe llocal del área Folia-Tado en Benín. Sicasí, l'usu d'esti nome pal grupu de completu de llingües nun ye aceptáu por munchos falantes y tamién produz tracamundiu. Dende l'establecimientu d'un grupu de trabayu nel Congresu de Llingües d'África Occidental en [[Cotonú]], en [[1980]], La propuesta de H. B. Capo sobre'l nome y clasificación de les llingües foi xeneralmente aceptada: '' 'gbe' '', que ye la pallabra que significa 'legua/dialeuto' en caúna de les llingües&nbsp;.<ref>Nel usu diariu, los falantes de les llingües Gbe referénciense individualmente a elles como X-gbe, por casu, ''Ewegbe'' pal Ewe, ''Fongbe'' pal Fon, etc.</ref>