Fizika
Fizika (yun. Physis, köhn. azərb. Hikməti-Təbiiyyə[1]) – maddi aləmin obyektiv xassələrini öyrənən təbiət elmlərindən biridir. Fizika yunanca təbiət deməkdir.Fizika sözünü elmə ilk dəfə qədim yunan filosofu Aristotel gətirmişdir. O, əsərlərində qədim şərq və yunan elmlərinin bütün naliyyətlərini toplayıb, sistemləşdirmişdir. Fizika ilə yanaşı, Mexanika, Meteroloji məsələlər haqqında əsərləri də olmuşdur. Daha sonra fizika anlayışını Azərbaycan dilində XI əsrdə yaşamış dahi Azərbaycan filosofu Bəhmənyar əl-Azərbaycani işlətmişdir. Fizika bütün təbiət hadisələrinin baş verməsinin ümumi qanunlarını, bizi əhatə edən maddi aləmin quruluş və xassələrini öyrənir.rasimus_mc2 şirkətləri
| Fizika | |||||
| Elm sahəsi → öyrənir | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Yarımbölmə → öyrənir | |||||
| |||||
Fizika nəyi öyrənir
Fizika təbiəti öyrənən elmlərin ən mühümüdür. O, bizi əhatə edən aləmin quruluşunu, xassələrini və orada baş verən hadisələrin ümumi qanunlarını öyrənir. Təbiətdəki bütün canlı və cansız varlıqlar (obyektlər) fiziki cisim və ya cisim adlanır. Fiziki cisimlərin daxilində və ya onların iştirakı ilə baş verən təbiət hadisələri isə fiziki hadisələr adlanır.
Təbiətşünas alimlər hadisələri müəyyən metodlarla araşdırırlar. Həmin tədqiqat metodları elmi metodlar adlanır. Bütün təbiət elmlərində olduğu kimi, fizikada da hadisələrin öyrənilmə metodu aşağıdakı ardıcıllıq üzrə aparılır:
- Müşahidə
- Problem-sual
- Fərziyyə
- Eksperiment
- Fiziki nəzəriyyə
- Müşahidə – hadisələrin gedişinə müdaxilə etmədən onlar barədə duyğu üzvləri vasitəsilə informasiyanın toplanmasıdır. Alimlər müşahidə apardıqları hadisələri izah edir və müəyyən nəticələrə gəlirlər. Lakin hadisələrdə ziddiyyətlər aşkar olunduqda onları izah etmək üçün qarşıya yeni suallar qoyurlar. Belə suallar problem suallar adlanır. Sonra onlar həmin suallara cavab axtarmağa başlayırlar. Suallara cavab axtarışı prosesində fərziyyə (hipotez) irəli sürülür.
- Fərziyyə – problem sualın ehtimal olunan cavabıdır. Fərziyyələrin doğruluğunu yoxlamaq üçün eksperimentlər (təcrübələr) aparılır. Eksperimentlər fərziyyəni ya təsdiqləyir, ya da inkar edir.
- Eksperimentlər əsasında fiziki qanunlar formalaşdırılır. Məsələn, yağış damcılarının və əlinizdən buraxdığınız daşın necə düşdüyünü müşahidə edin. Onlar həmişə Yer səthinə düşür. Müşahidələrdən belə bir fiziki qanun formalaşdırmaq olar: yağış damcıları və daş Yer tərəfindən cəzb olunduğuna görə həmişə Yer səthinə düşür. İndi belə bir fərziyyə irəli sürmək olar: əgər yağış damcıları və daş Yerin cazibəsi nəticəsində həmişə Yer səthinə düşürsə, digər fiziki cisimlər də Yerə düşməlidir. Bu fərziyyəni yoxlamaq üçün eksperiment qoyulur. Siz bu eksperimenti artıq xətkeşlə etdiniz və irəli sürdüyünüz fərziyyə təsdiq olundu: xətkeş də yağış damcıları və əlinizdən buraxdığınız daş kimi Yerin cazibəsi nəticəsində aşağı Yer səthinə düşdü. Beləliklə, siz bütün cisimlərin Yer tərəfindən cəzb olunması qanununu “kəşf” etdiniz. Eksperimentdə təsdiq olunmuş fərziyyə fiziki qanuna çevrilir. Alimlər müşahidələr, fərziyyələr, eksperimentlər, fiziki qanunlar və bu qanunların ümumiləşdirilməsi nəticəsində fiziki nəzəriyyələr yaratmışlar.
Fizikada eksperimental tədqiqat metodunu ilk dəfə italyan alimi Qalileo Qaliley tətbiq etmişdir. O, Piza şəhərindəki əyilmiş qüllədən cisimləri sərbəst buraxmaqla onların hərəkətini öyrənmişdir. Qaliley bu eksperimentlə sübut edir ki, Aristotelin 2000 il əvvəl irəli sürdüyü “ağır cisimlər yüngül cisimlərdən daha sürətli düşür” fərziyyəsi doğru deyil.
İlk fiziki nəzəriyyə ingilis fiziki İsaak Nyutonun müəyyən etdiyi “Klassik mexanika” adlanır. Bu nəzəriyyə cisimlərin hərəkət və qarşılıqlı təsir qanunlarını öyrənir. İngilis fiziki Ceyms Maksvellin formalaşdırdığı “Elektromaqnit sahə” nəzəriyyəsi klassik mexanikanın tətbiqolunma sərhədlərini müəyyən etdi. Müasir fiziki nəzəriyyələrin banisi, Amerika fiziki Albert Eynşteyn isə “Xüsusi nisbilik” və “Kvant fizikası” nəzəriyyələri ilə elmi daha da inkişaf etdirdi.
Maddə və cisim
Alimlər təbiət hadisələrinin öyrənilməsini sadələşdirmək üçün canlı və cansız cisimlərin oxşarlarını – modellərini yaradır, laboratoriya şəraitində araşdırmalar aparırlar. Maddələrin quruluş və xassələrini öyrənmək məqsədilə bəzən onların müəyyən forma verilmiş təsəvvürlərindən istifadə edilir.
Bütün varlıqları fiziki cisim və ya sadəcə, cisim adlandırırlar. Cisim maddələrin müəyyən şəkil verilmiş halıdır, məsələn, kitab rəfi cisimdir, onun hazırlandığı alüminium, plastik və ağac materialları maddədir. Saat cisimdir, lakin onun hazırlandığı qızıl maddədir və s. Deməli, cisimlər maddədən təşkil olunmuşdur. Maddələrin özünəməxsus adları var: qızıl, gümüş, dəmir, qurğuşun, alüminium... Oxşar maddələr də müəyyən adla qruplaşdırılır; məsələn, yuxarıda sadalanan maddələr metal adlanır. Cismin təsəvvür olunan sadələşdirilmiş forması isə modeldir. Modelə cismin elə xassələri verilir ki, araşdırma aparmaq üçün yararlı olsun. Məsələn, qlobus Yer kürəsinin modelidir. Qlobus zahirən Yer kürəsinə bənzəyir. Lakin Yer kürəsi bir çox xüsusiyyətlərinə görə qlobusdan tamamilə fərqlənir.
Əlaqəli sistemlər
Atom nüvəsi
2500 il əvvəl qədim yunan filosofu Demokrit hesab edirdi ki, bütün maddələr çox kiçik, bölünməz zərrəciklərdən – atomlardan təşkil olunmuşdur. Yalnız XX əsrdə müəyyən edildi ki, atomlar bölünəndir və daha kiçik zərrəciklərdən təşkil olunmuşdur. Atomun ən sadə modeli onun kürəcik formasında təsəvvür olunmasıdır. Çox zaman təsvirlərdə atomlar müxtəlif rənglərdə göstərilməsinə baxmayaraq, əslində atomların rəngi olmur. Atom 3 elementar hissəcikdən-proton, neytron və elektrondan ibarətdir. Bu zərrəciklərin hər biri digərindən yükləri ilə fərqlənir. Proton müsbət (+), elektron mənfi (-) və neytron yüksüz (0) hissəcikdir. Proton və neytron birlikdə nüvə əmələ gətirir, elektron isə nüvənin ətrafında dövr edir.
İon. Elektron ayırmış və ya özünə yeni elektron birləşdirmiş atom növü ion adlanır. Elektronların sayı daha çox olan ion müsbət, daha az olan ion isə mənfi ion adlanır. Atomlarda isə protonların, elektronların və neytronların sayı bərabər olmalıdır. Ona görə də deyilir ki, atom elektroneytral, yəni elektrik cəhətdən neytral hissəcikdir.
Molekul. Atomlar birləşib molekullar əmələ gətirir. Bir molekulda iki, üç, onlarla, yüzlərlə, hətta minlərcə atom ola bilir. Maddələrin aqreqat halları da molekulların düzülüşündən asılıdır. Məsələn, bərk cisimlərdə molekullar çox sıx, maye və qazlarda isə dağınıq yerləşmişdi.
Temperatur və onun ölçülməsi
Ən sadə termometri XVI əsrdə italyan alimi Q.Qaliley ixtira etmişdir. O, şüşə kürənin dəliyini dar şüşə boruya lehimləyib içərisinə yarısından aşağı su tökür. Borunu çevirərək açıq tərəfini içərisində su olan qaba, məsələn, çaydana daxil edir. Çaydan qızdırılır. Onun içərisindəki su isindikcə borudakı suyun səviyyəsi dəyişir. Bu səviyyənin dəyişməsinə əsasən maddənin isti və ya soyuq olması təyin edilir.
İsveç alimi. Anders Selsi İlk termometr şkalasını təklif etmişdir.
Cismin qızma (və ya soyuma) dərəcəsini müəyyən edən fiziki kəmiyyət temperaturdur. Temperaturun dəqiq ölçülməsi üçün termometrdən istifadə edilir. Ən çox istifadə olunan termometrlərin iş prinsipi mayelərin istidən genişlənmə xassəsinə əsaslanır. Termometr mayesi olaraq civə və yaxud rənglənmiş spirtdən istifadə edilir. Müasir mayeli termometr ucunda kiçik “maye balonu” olan nazik şüşə borudan ibarətdir. Balona civə (yaxud spirt) doldurulur. Termometr isti mühitə gətirildikdə civə istidən genişlənir və balondan çıxaraq boru daxilində yuxarı qalxır. Soyuq mühitə gətirildikdə isə maye sıxılır və borudakı səviyyəsi aşağı düşür. Mayeli termometr iki istilik hadisəsi – buzun əriməsi və suyun qaynaması əsasında dərəcələnir. Buzun ərimə temperaturu 0° (sıfır dərəcə), suyun qaynama temperaturu 100° (yüz dərəcə) götürülmüşdür. Əvvəlcə termometrin şkalası üzərində bu iki temperatura uyğun nöqtələr qeyd olunur. Sonra həmin nöqtələrarası məsafə 100 bərabər hissəyə bölünür. Hər bir hissə – 1° (bir dərəcə) ilə işarə edilir. Belə termometr şkalasını 1742-ci ildə İsveç alimi Andres Selsi təklif etmişdir. Alimin şərəfinə həmin termometr şkalası Selsi şkalası adlanır. Temperatur t hərfi ilə işarə edilir və ölçü vahidi “°C ” (dərəcə selsi) qəbul olunur. Belə termometrin üzərində onun ölçü vahidi yazılır. Biz temperatur ölçmələrində Selsi şkalası ilə dərəcələnən termometrlərdən istifadə edirik. Termometrdən istifadə edərkən onun maye olan balonu temperaturu ölçülən mühitdə yerləşdirilir, orada bir qədər saxlanılır və sonra göstəricisi qeyd edilir.
İstinadlar
- ↑ https://www.azleks.az/online-dictionary/hikm%C9%99ti-t%C9%99biiyy%C9%99?s=my hikməti-təbiiyyə isim Fizika
Xarici keçidlər
- Bağırov S. M., Nəzirov Q. H. Hərəkət tərkibinin avtomatik əyləcləri (ali təhsilin bаkаlаvr pilləsi üçün dərslik). Bakı: "Elm və təhsil", 2011.
- Həsənov Q. Ə. Yüksək gərginliklər və elektrik izolyasiya texnikası (dərslik). Bakı, 2009.
- Məmmədov N. Ə. Radiofizika (dərs vəsaiti). Bakı: «Bakı Universiteti», 2008, 392 səh.
- Ümumi fizika dərsliyi