Avar xanlığı

Avar xanlığı
	Xanlıq
Avar xanlığı
	Авар Нуцаллъи
Bayraq	Gerb
	; 19-cu əsrin əvvəllərində Avariya(Avaristan)
← → XII əsr — 1864 ;
Paytaxt	Xunzax
Rəsmi dilləri	Avar dili
Dövlət dini	İslam
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Avar xanlığı (avar. Авар нуцаллъи) — bugünkü Dağıstan ərazisində XII əsrdən XIX əsrə kimi mövcud olmuş feodal dövlət.

Tarixi

XII əsrin əvvəllərində xristian Sərir krallığının süqutundan sonra avarlar müsəlmanlaşmağa başladı. Bölgə Sabutay Bahadurun başçılığı ilə monqollar tərəfindən işğal edildikdən sonra, 1222-ci ildə bölgədə hərbi münaqişələr artdı. Ardından avarlar, Xarəzmşahlar hökmdarı II Məhəmmədə monqollara qarşı aparılacaq savaşda onlara dəstək olacaqlarını söz vermişdi, lakin avarların monqollarla müharibəsi haqqında heç bir bir məlumat, heç bir sənəd yoxdur.

Qızıl Ordanın süqutunun ardından Qazi-Kumuxda şamxallığın yüksəlişi, Avar xanının gücünün XV və XVI əsrlərdə azalacağına bir nişanə idi. Bu illərdə xanlıq quruluş baxımından iradəsiz bir dövlət halına gəldi. Xanlıqdakı əhalinin bir çoxu xandan olduqca böyük muxtariyyət əldə etməsi səbəbindən bəzən o, güclü düşmənlərə qarşı Çarın himayəsini istəmək məcburiyyətində qaldı.

1740-cı ilin yayında Avşarlar sülaləsi hökmdarı Nadir şah, Qazi-Kumuxa gəldi. Kumık şamaxalı Xaspulat xan, Qaytak usmisi Əhməd xan və Akuşa qazisi sədaqətlərini subut etmək üçün müxtəlif hədiyyələr təqdim etdilər. Avqust 1740-cı ildə də Avar torpaqlarına girmiş, 80 min nəfərlik ordusu Andidə Avarlar və Dağıstanlı müttəffiqlər tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmışdı.^[1]

Ənvər Çingizoğlu yazır: "Avarıstan Dağıstanın bir bölgəsidir. Bu diyarda Məhəmməd Nutsal xan hökmranlıq edirdi. 1774-cü ildə onun ölümündən sonra oğlu Ümmə xan (Ömər xan) başçı oldu. Ümmə xan bacısı Bikə ağanı İbrahimxəlil xana verib, qohumlaşdı. İbrahimxəlil xan bu qohumluqdan dəfələrlə istifadə etmişdi. Tarixçi Rzaqulu bəy Vəzirov yazır: "Lazım olan zaman Dağıstan və ləzgi vilayətlərindən qoşun istəyirdi. İbrahim xan Ümmə xanın və başqa sərkərdələrin başçılığı ilə Qarabağa gələn qoşunu öz övladları və Qarabağ qoşunu ilə birlikdə lazım olan yerlərə göndərir, istədiyi adamı tənbeh edir və öz itaəti altına çəkirdi".

Tarixçi Mirzə Yusif Qarabaği yazır: "Eyni zamanda qohumluq münasibətinə görə avar hakimi Ümmə xan və Dağıstan əmirləri də İbrahim xana sadiq və dost idilər, əgər aralarında bir narazılıq üz versəydi, dərhal İbrahim xanın işarəsi ilə Dağıstan əmirləri bütün qoşunlarıyla Gürcüstan üzərinə hücum edərək oranı çapıb dağıdırdılar, necə ki, 1205-ci (1790) ildə Gürcüstan valisi ilə İbrahim xanın arasında olan narazılıq üz vermişdi.

Bu səbəbdən Ümmə xan çoxlu qoşunla Gürcüstan tərəfinə gedib bacardığı qədər Gürcüstan torpağını qarət edərək Sığnaq və Gümüşxananı zəbt etdi, camaatın çoxunu öldürdü. Bir qədərini əsir və digərlərini dustaq edib, təcili surətdə Axalsixə, Süleyman paşanın yanına getdi. Qışı orada keçirib, bahar fəslində geri qayıdaraq, yenə də Gürcüstan torpağına daxil oldu. Ümmə xan yolun üstündə knyaz Abaşidzenin arvad-uşağı ilə yaşadığı möhkəm qalanı mühasirə edib zor ilə zəbt etdi. Oranın əhalisini qılıncdan keçirdərək, bəzilərini də əsir etdi. Knyaz Abaşidzenin qızlarından Cavahir xanımı İbrahim xan üçün göndərdi, bir qızına da Ümmə xan özü evləndi".^[2]

1801-ci il tarixində Ümmə xanın ölümündən sonra Avar xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu . Avar xanlığı dağılmasına baxmayaraq 1828-ci ilə Qafqaz imamlığının himayəsini daxil oldu. 1859-cu ildə Rusların zəbtilə Avar xanlığının varlığı sona çatmış oldu.

Hakimlərin siyahısı

Birinci hakim — Avar (VI əsr) adlı şəxs
Naməlum nutsallar
I Səratan
I Surakat (XII əsr), Səratanın oğlu
Şeyx Əhməd Dağıstani, uzurpator (taxtı zorla ələ keçirib) (XII əsr)
Şeyx Əbumüslüm Dağıstani, Şeyx Əhməd Dağıstaninin oğlu, uzurpator (XII əsr)
I Bayar ((XII–XIII əsrlər)), I Surakatın oğlu
Məsum bəy (XII əsr)
Sultan ibn Məsum bəy (XII əsr)
Çoban ibn Sultan (XIII əsr)
Əmir Əhməd ibn Çoban (XIII əsr)
I Əmir Sultan (XIII əsrin ortalarına qədər), I Bayarın oğlu
I Məlik Səratan (XIII əsrin ikinci yarısınadək), I Əmir Sultanın oğlu
naməlum nutsallar
Surakat (1353/1354)
II Səratan
I Dügri xan, II Səratanın oğlu
I İbrahim
Mirzə Məhəmməd, I Dügri xanın oğlu, I İbrahimin kürəkəni
I Andunik xan (1460–1485), I İbrahimin oğlu
Bulaç xan (1485–1510) Mirzə Məhəmmədin oğlu
Əmir Həmzə (1510–1540), ibn Ümmə xan ibn Bulaç xan
Nutsal xan I (1540–1546), ola bilsin əvvəlkinin oğlu
Andunik xan II (1546 — dekabr 1569), əvvəlkinin oğlu
Əhməd (1569–1577), əvvəlkinin oğlu
Tunay-Calav (1577–1578), Çoban amxalın qardaşı
Məhəmməd Şamxal (1578–1589), Turaravın oğlu, I Nutsal xanın oğlu
I Qanbulaq xan (1589–1595), əvvəlkinin oğlu
I Şamxal xan (1595–1596), əvvəlkinin oğlu
II İbrahim (1596–1605)
I Mehdi xan (1605–1614), Məhəmməd Şamxalın oğlu
Barti-Kihiləv (1614–1620), Məhəmməd xanın oğlu, Kuşkanti-Kihiləvin oğlu, Bartinin oğlu, II Andunik xan oğlu
I Ümmə Ədalətli (1620–1634), Şamxal xan oğlu
I Əmir Həmzə (təhm. 1634–1646), Barti-Kihiləv oğlu
I Maldar-mirzə (1646–1650)
I Məhəmməd xan (1650–1656), Barti-Kihiləv oğlu
II Duqri xan (1656–1668), I Ümmə xanın oğlu
II Məhəmməd xan (1668–1688), II Duqri xanın oğlu
Ümma xan II (1688–1699), əvvəlki oğlu
Andunik xan III (1699–1706), əvvəlki oğlu
Düqri xan III, əvvəlki qardaşı
Ümma xan III (1706–1707), Baş Bulaç kimi tanınan [[Düqri-Xan III (avar Xan)] Düqri-Xan III]
Məhəmməd xan III (1707–1722), əvvəlki qardaşı
Umma xan IV (1722–1735), Turrovanın oğlu Turloyev ailəsindən.
Аnkal xan I (1735–1740)
Nuçal xan II (1740–1744), Umma Xan IV-ün oğlu
Мahmud xan I (1744–1765)
IV Məhəmməd nutsal (1765–1774), III Ümmə xan Bulaçın oğlu
IV Ümmə xan (1774 — aprel 1801), IV Məhəmməd nutsal xanın oğlu
Qebek xan I (1801 — yanvar 1802), əvvəlki qardaşı
Sultan Əhməd xan I (1802–1823), Əli-Sultan Mextulinin oğlu
Surxay xan I (1818–1834), Qebek-xanın oğlu. Xan yalnız Rusiya rəhbərliyini tanıyırdı. Hökumət [Sultan Əhməd Xan I (Sultan Əhməd Xan)] 1802–1823)
Аrslan xan I (1827–1828). Xan yalnız Rusiya rəhbərliyini tanıyırdı. [Əbu Sultan Xan I (avar xanı)] Əbu Sultan Xan [1823] — 1834), oğlu Sultan Əhməd Xan I (avar xanı) Sultan Əhməd Xan I
Əbu Sultan xan I (1828–1834), oğlu Sultan Əhməd Xan I
Baxu-bikə I (1834–1834), qızı Umma xan IV
Мəhəmməd-mirzə I (1834–1837)

Ədəbiyyat

Шапи Казиев. Имам Шамиль. ЖЗЛ. М., Молодая гвардия, 2010. ISBN 5-235-02677-2
История Дагестана: Учебное пособие; 8 кл|место=Махачкала|издательство=Изд-во НИИ педагогики|год=2002|ref=Магомедов Р. М.
Айтберов Т. М. материалы по хронологии и генеалогии правителей Аварии — в книге Источниковедение средневекового Дагестана, Махачкала, 1986.

İstinadlar

↑ M. Sadık Bilge, "Osmanlı dövləti ve Kafkasya" sf.121, Eren Yayıncılık (2005).
↑ M. İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H. İ. Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

[Avar_Hanlığı-2-1] M. Sadık Bilge, "Osmanlı dövləti ve Kafkasya" sf.121, Eren Yayıncılık (2005).

[2] M. İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H. İ. Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.

[1]

[2]