Yuqoslaviya

Yuqoslaviya — 1918-ci ildən 2003-cü ilə qədər Balkan yarımadasında mövcud olan və Adriatik dənizinə çıxışı olan Avropa dövləti.

Unitar dövlət (1918—1941) Federativ dövlət (1945—2003)
Yuqoslaviya
serbxorv. kir. / maked. Југославија serbxorv. lat. / sloven. Jugoslavija
Bayraq Gerb
1 dekabr 1918 — 27 aprel 1992
Paytaxt	Belqrad
Dilləri	Serb-xorvat dili
Rəsmi dilləri	Serb-xorvat dili (1944–)
Valyuta	yuqoslav dinarı
Ərazisi	255.804 km²
Əhalisi	23.271.000 nəf. (1991)
İdarəetmə forması	monarxiya (1945-ci ilə qədər) respublika
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Böyük Yuqoslaviya - 1947-ci ilə qədər unitar dövlət (Yuqoslaviya krallığı), 1947-ci ildən federativ dövlət (YSFR) kimi tərkibinə 6 respublika daxil idi: Serbiya, Xorvatiya, Sloveniya, Makedoniya, Monteneqro və Bosniya və Herseqovina. Hazırda bu dövlətlərin hamısı müstəqildir. Kiçik Yuqoslaviya - (Yuqoslaviya İttifaq Respublikası) - indiki müstəqil Monteneqro və Serbiya dövlətləri daxil idi.

Cənubi slavyan etnoslarının dövlət-siyasi birliyi ideyası XVII əsrdə Sloveniya və Xorvatiya ərazisində yaranıb. Yuqoslaviya XX əsrin əvvəllərində Birinci Dünya müharibəsindən və Avstriya-Macarıstan imperiyasının dağılmasından sonra (Serblər, Xorvatlar və Slovenlar Krallığı kimi) formalaşmışdır. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində ölkə bir neçə dövlətə parçalandı.

Serb və xorvat dilçiləri arasındakı əməkdaşlıq nəticəsində rəsmi dil serb-xorvat dili olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsindən sonra müttəfiq respublikaların dilləri bərabərhüquqlu dövlət dilləri elan edildi. Əsas əhali — cənub slavyanlardır: bosniyalılar, serblər, xorvatlar, sloveniyalılar, makedoniyalılar, çernoqoriyalılar, eləcə də qeyri — slavyan xalqları-albanlar və macarlardır. Kiçik icmalar türklərə, ruslara, slovaklara, romalılara, bolqarlara, italyanlara, çexlərə, qaraçılara təqdim edildi.

Tarixi

Yuqoslaviya Krallığı (1918-1945)

1929-1939-cu illərdə Yuqoslaviyanın inzibati-ərazi bölgüsü.

Avstriya-Macarıstan dağıldıqdan sonra 1918-ci ildə Xorvatiyanın, Sloveniyanın, Bosniya və Herseqovinanın, Dalmasiyanın, Serbiyanın və Monteneqronun Yuqoslaviya torpaqları Serblər, Xorvatlar və Slovenlar Krallığının adını almış bir dövlət olaraq birləşdi. 1929-cu ildə dövlət çevrilişindən sonra adı Yuqoslaviya krallığı adlandırıldı.

İkinci Dünya Müharibəsi

İkinci dünya müharibəsi zamani Yuqoslaviya Antihitler koalisiyası tərəfində olmuşdur və nasist almaniya tərəfindən Aprel döyüşləri zamani ələ keçirilmişdir. İxtişaş, demək olar ki, müdafiəsiz Belqradın kütləvi şəkildə bombalanması ilə 6 aprel 1941-ci ildə başlamışdır. Yuqoslaviya və NATO-nun Yuqoslaviyaya qarşı müharibəsi aviasiyası ilk reydlər zamanı məhv edilib, Belqradın xeyli hissəsi xarabalığa çevrilmiş, mülki əhalinin itkiləri minlərlə ölçülürdü. Ali hərbi komandanlıq və cəbhədəki birləşmələr arasında əlaqə qırıldı ki, bu da ixtişaşların nəticəsini əvvəlcədən müəyyənləşdirdi: krallığın milyonuncu ordusu dağıldı, ən azı 250 min döyüşçü əsir götürüldü.

Avropada Yuqoslaviyanın əsas müttəfiqi hesab etdiyi Fransa hitler Almaniyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Yuqoslaviya Almaniya ilə SSRİ arasında tərəfdaş seçmək dilemması qarşısında qalmışdır. 1941-ci il martın 25-də Üçlər paktına daxil olmaq haqqında protokola imza atdılar. Bu, Yuqoslaviyada hökumətin hitlerçi siyasətinə qarşı kütləvi nümayişlərə təkan verdi. İngiltərə və ABŞ-dən kömək alan ordunun ali zabit heyətinin bir hissəsi xalqın kəskin etiraz çıxışlarından istifadə edərək çevriliş təşki etdilər və Duşan Simoviçin başçılığı altında yeni hökumət yaratdılar. 1941-ci il martın 27-də baş verən hadisələrdən xəbər tutan Hitler Yuqoslaviyanı işğal etməyə qərar verdi.

1941-ci il aprelin 5-də Yuqoslaviya ilə SSRİ arasında dostluq və hücum etməmək haqqında müqavilə imzalandı. 1941-ci il aprelin 6-da Üçlər paktının qoşunları Yuqoslaviyaya hücuma keçərək şəhəri bombaladılar.

Uğursuz "Böyük Yuqoslaviya"

Müharibədən sonra İosip Broz Tito Balkan Federasiyasının yaradılması planlarının reallaşdırılması çərçivəsində Böyük Yuqoslaviyanın yaradılmasını nəzərdə tuturdu. İosip Broz Tito Belqradın mərkəzi hakimiyyəti ilə birinci Yuqoslaviya, həmçinin Bolqarıstan və Albaniya ərazisindən federal respublikalar kimi Sosialist Federasiyası formalaşdırmağı planlaşdırırdı. Əvvəlcə Alban iqtisadiyyatının Yuqoslaviyaya inteqrasiyası ilə Yuqoslaviya-Alban və Yuqoslaviya-Bolqarıstan iqtisadi-gömrük ittifaqları yaradıldı, lakin sonra nə böyük Yuqoslaviya, nə də Albaniyanın Yuqoslaviyaya qoşulması, Albaniya və Bolqarıstan rəhbərliyi ilə fikir ayrılıqları nəticəsində reallaşmamışdır.

Sosialist Yuqoslaviya (1945—1991)

Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü

Yuqoslaviya altı sosialist respublikanın adları altında bir federasiya idi: Demokratik Federativ Yuqoslaviya (1945-ci ildən), Yuqoslaviya Federativ Xalq Respublikası (1946-cı ildən), Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikası (1963-cü ildən).

Sosialist Yuqoslaviyada milli quruluş modeli kimi federalizm seçildi. 1974-cü ildə qəbul edilmiş YSFR Konstitusiyasına əsasən, federasiyanın subyektləri altı sosialist respublika və iki muxtar sosialist bölgə idi. Yuqoslaviyanın bütün xalqları bərabərhüquqlu xalqlar kimi tanınmışdır. Titonun milli-dövlət islahatı müəyyən uğurlara səbəb oldu: müharibə illərində etnik təmizlənmə tədricən unudulmağa başladı, ölkədəki millətlərarası münasibətlərin gərginliyi azaldı. Ölkə rəhbərliyi yeni fövqəllmilli bir etnik icmanın - Yuqoslaviya xalqının meydana çıxdığını elan etdi.

Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının lideri İosip Broz Tito ilə Stalin arasındakı fikir ayrılıqları SSRİ ilə münasibətlərin qırılmasına gətirib çıxardı, 1948-ci ildə Yuqoslaviya Kommunist Partiyası informasiya bürosundan çıxarıldı. 1949-cu ildə Sovet rəhbərliyi Yuqoslaviya ilə dostluq, qarşılıqlı yardım və müharibədən sonrakı əməkdaşlıq müqaviləsini pozdu. Yuqoslaviya rəhbərliyinin nüfuzdan salınmasına yönəlmiş təbliğat kampaniyası başladı. Stalinin ölümündən sonra o, Yuqoslaviya əvvəlki fəallığını itirsə də, Varşava Təşkilatına üzv olmayıb, əksinə, həm ona, həm də NATO-ya qarşı əsasən, müstəmləkələşdirilmiş ölkələri əhatə edən qoşulmamama hərəkatını yaradıb.

Yuqoslaviyada mərkəzsizləşmə prosesləri

Müharibədən sonra Yuqoslaviyanın iqtisadi və siyasi sistemi sovet nümunəsi ilə qurulmağa başlayırdı, lakin 1949-cu ildə baş verən informasiya bürosu ilə münaqişə yaranmış həyat tərzinin transformasiyasına zəmin idi. Bu münaqişədən sonra Yuqoslaviya Cəmiyyətinin onilliklər bundan sonra da inkişafına meyl göstərən qanun — "dövlət təsərrüfat müəssisələrinin və Ali Təsərrüfat birliklərinin əmək kollektivləri tərəfindən idarə edilməsi haqqında əsas qanun qəbul edilmişdir» Formal olaraq, bu qanun yalnız işçi kollektivlərinə müəssisədə tam hakimiyyətə malik olan iş şurasını seçmək hüququnu verirdi, lakin digər tərəfdən, Yuqoslaviyanın mərkəzsizləşdirilməsinə yol açmışdı.

Bu yolda növbəti addım “Yuqoslaviya Federal Xalq Respublikasının ictimai və siyasi quruluşunun əsasları və federal hökumət haqqında” özünüidarəetmə prinsiplərini özündə cəmləşdirən və qismən siyasi sahəyə yayan qanun idi. Müəyyən edilmiş yol 1952-ci ildə Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının VI qurultayının işçilərin özünüidarəetmə prinsiplərinə əsaslanan yeni bir ictimai-siyasi sistem şəraitində partiyanın əsas vəzifəsinin kütlələri maarifləndirmək üçün ideoloji və siyasi iş olduğunu müəyyənləşdirən qətnamələri ilə möhkəmləndirmişdir. Bu formul yeni qurultayda qəbul edilərək yeni nizamnaməsi ilə təsdiqləndi.

İctimai şüurda dövlətin mərkəzsizləşdirilməsinə gedən yol, görkəmli siyasi xadim Milovan Cilas 1953-54-cü illərin qışında çıxan "Borba" qəzetində bir sıra məqalələri il gücləndirildi, burada müəllif ölkənin demokratikləşdirilməsini davam etdirməyi tələb edir. Bu məqalələr ictimai rəyi partlatdı və ölkənin ali rəhbərliyindəki bəzi şübhələrə baxmayaraq, bəlkə də qismən davam etdirilən kursun davam etdirilməsinə səbəb oldu.

1963-cü ildə yeni bir konstitusiyanın qəbulu ilə dövlət Yuqoslaviya Sosialist Federal Respublikası adını alır. Respublikaların və ərazilərin hüquqları genişləndirildi, daha böyük iqtisadi müstəqillik əldə etdilər.

1974-cü ildə qəbul edilən Yuqoslaviya Sosialist Federal Respublikası yeni Konstitusiyası müttəfiq respublikaların səlahiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi və Serbiyanın Muxtar bölgələrinə eyni hüquqları verdi.

1980-ci ildə Titonun ölümündən sonra 1981-ci ildə iqtisadi çətinliklər şəraitində Kosovoda münaqişə başladı.

Yuqoslaviyanın dağılması

Yuqoslaviyanın dağılması

Yuqoslaviya Federasiyasının dağılmasında əsas faktorlar Tito və onun varisləri tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi və milli siyasətin fiaskosu, dünya sosialist sisteminin süqutu, Avropada millətçiliyin artması idi. 1990-cı ildə Yuqoslaviya Sosialist Federal Respublikasının bütün altı respublikasında yerli seçkilər keçirildi. Milliyyətçi qüvvələr hər yerdə qələbə qazandı.

Ölümündən sonra Titonun vəsiyyəti ilə əlaqədar artan milli fikir ayrılıqlarını nəzərə alaraq, ölkənin prezidenti vəzifəsi ləğv edildi və bununlada Rəyasət Heyəti üzvləri (müttəfiq respublikaların və muxtar vilayətlərin rəhbərləri) növbə ilə bir-birini əvəz edərək ölkənin başçısı oldu. 1980-ci illərin ortalarında qısamüddətli iqtisadi möcüzə sürətli inflyasiya və iqtisadiyyatın çöküşü ilə nəticələndi ki, bu da iqtisadi cəhətdən daha inkişaf etmiş Serbiya, Xorvatiya və Sloveniya ilə digər respublikalar arasında münasibətlərin gərginləşməsinə gətirib çıxardı.

1991-da siyasi böhran zamanı altı respublikadan dördü ayrıldı: Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya və Herseqovina, Makedoniya. BMT-nin sülhməramlı qüvvələri əvvəlcə Bosniya və Herseqovina ərazisinə, daha sonra isə Kosovo muxtar vilayətinə yeridildi.

BMT-nin qərarına əsasən, Kosovonun serb və alban əhalisi arasında etniklərarası münaqişənin həlli üçün bölgə BMT protektoratı nəzarəti altına verildi (NATO-nun Yuqoslaviyaya qarşı müharibəsi (1999). Bu arada XXI əsrin əvvəllərində tərkibində iki respublikanın qaldığı Yuqoslaviya 2003-cü ildə Serbiya və Monteneqroya çevrildi. Yekun tənəzzül 2006-cı ildə baş verdi.

Həmçinin bax

• Yuqoslaviya Federativ Respublikası

Ədəbiyyat

• Югославия в XX веке: очерки политической истории Arxivləşdirilib 2019-08-24 at the Wayback Machine / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011.
• Allcock, John B.: Explaining Yugoslavia. New York: Columbia University Press, 2000
• Anne Marie du Preez Bezdrob: Sarajevo Roses: War Memoirs of a Peacekeeper. Oshun, 2002. ISBN 1-77007-031-1
• Chan, Adrian: Free to Choose: A Teacher’s Resource and Activity Guide to Revolution and Reform in Eastern Europe. Stanford, CA: SPICE, 1991. ED 351 248
• Cigar, Norman, : Genocide in Bosnia: The Policy of Ethnic-Cleansing. College Station: Texas A&M University Press, 1995
• Cohen, Lenard J.: Broken Bonds: The Disintegration of Yugoslavia. Boulder, CO: Westview Press, 1993
• Conversi, Daniele: German -Bashing and the Breakup of Yugoslavia, The Donald W. Treadgold Papers in Russian, East European and Central Asian Studies, no. 16, March 1998 (University of Washington: HMJ School of International Studies)
• Djilas, Milovan: Land without Justice, with introd. and notes by William Jovanovich. New York: Harcourt, Brace and Co., 1958.
• Dragnich, Alex N.: Serbs and Croats. The Struggle in Yugoslavia. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1992
• Fisher, Sharon: Political Change in Post-Communist Slovakia and Croatia: From Nationalist to Europeanist. New York: Palgrave Macmillan, 2006 ISBN 1-4039-7286-9
• Misha Glenny: The Balkans: Nationalism, War and the Great Powers, 1804—1999 (London: Penguin Books Ltd, 2000)
• Misha Glenny: The fall of Yugoslavia: The Third Balkan War, ISBN 0-14-026101-X
• Gutman, Roy.: A Witness to Genocide. The 1993 Pulitzer Prize-winning Dispatches on the «Ethnic Cleansing» of Bosnia. New York: Macmillan, 1993
• Hall, Brian: The Impossible Country: A Journey Through the Last Days of Yugoslavia. Penguin Books. New York, 1994
• Harris, Judy J.: Yugoslavia Today. Southern Social Studies Journal 16 (Fall 1990): 78—101. EJ 430 520
• Hayden, Robert M.: Blueprints for a House Divided: The Constitutional Logic of the Yugoslav Conflicts. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2000
• Hoare, Marko A., A History of Bosnia: From the Middle Ages to the Present Day. London: Saqi Books, 2007
• Hornyak, Arpad. Hungarian-Yugoslav Diplomatic Relations, 1918—1927 (East European Monographs, distributed by Columbia University Press; 2013) 426 pages
• Barbara Jelavich: History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries, Volume 1. New York: American Council of Learned Societies, 1983 ED 236 093
• Barbara Jelavich: History of the Balkans: Twentieth Century, Volume 2. New York: American Council of Learned Societies, 1983. ED 236 094
• Kohlmann, Evan F.: Al-Qaida’s Jihad in Europe: The Afghan-Bosnian Network Berg, New York 2004, ISBN 1-85973-802-8; ISBN 1-85973-807-9
• Lampe, John R: Yugoslavia As History: Twice There Was a Country Great Britain, Cambridge, 1996, ISBN 0-521-46705-5
• Malesevic, Sinisa: Ideology, Legitimacy and the New State: Yugoslavia, Serbia and Croatia. London: Routledge, 2002.
• Owen, David. Balkan Odyssey Harcourt (Harvest Book), 1997
• Pavlowitch, Steven. Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia (2008) excerpt and text search Arxivləşdirilib 2017-01-13 at the Wayback Machine
• Walter Roberts (writer): Tito, Mihailovic, and the Allies: 1941—1945. Duke University Press, 1987; ISBN 0-8223-0773-1
• Sacco, Joe: Safe Area Gorazde: The War in Eastern Bosnia 1992—1995. Fantagraphics Books, January 2002
• Silber, Laura and Allan Little:Yugoslavia: Death of a Nation. New York: Penguin Books, 1997
• Rebecca West: Black Lamb and Gray Falcon: A Journey Through Yugoslavia. Viking, 1941
• White, T.: Another fool in the Balkans — in the footsteps of Rebbecca West. Cadogan Guides, London, 2006
• Time homepage: New Power Arxivləşdirilib 2008-05-07 at the Wayback Machine
• The First Yugoslavia: Search for a Viable Political System, by Alex N. Dragnich Arxivləşdirilib 2022-04-11 at the Wayback Machine