Рэдагаваньне: Саюдзіс

'''«Саю́дзіс»''' ({{Мова-lt|Sąjūdis}} — Рух) — летувіскі грамадзка-палітычны рух, які ў [[1988]]—[[1990]] узначаліў працэс аднаўленьня незалежнасьці [[Летува|Летувы]]. Першапачатковая назва «Летувіскі рух за перабудову» ({{Мова-lt|Lietuvos Persitvarkymo Sąjūdis}}), пасьля — «Летувіскі рух» ({{Мова-lt|Lietuvos Sąjūdis}}).

Ва ўмовах абвешчанай у [[СССР]] [[Перабудова|перабудовы]] і галоснасьці ў [[ЛетССР]] у [[1987]] сталі ўзьнікаць першыя незалежныя ад уладаў аб’яднаньні — дыскусійныя клюбы, экалягічныя арганізацыі, таварыствы аховы помнікаў гісторыі і культуры. Значную ролю ў актывізацыі грамадзкіх настрояў адыграў Летувіскі фонд культуры, створаны як рэспубліканскае аддзяленьне Савецкага фонду культуры (травень [[1987]]), і створаныя пад яго эгідай нацыянальна-культурныя аб’яднаньні. Дадатковым штуршком паслужыла таксама ўзьнікненьне ў [[Эстонія|Эстоніі]] Народнага фронту (красавік [[1988]]).

== Утварэньне і мэты ==
[[Файл:Sajudis plaque.JPG|міні|Мэмарыяльная шыльда на будынку [[Акадэмія навук Летувы|Акадэміі навук Летувы]] на [[Праспэкт Гедзіміна (Вільня)|праспэкце Гедзіміна]] ({{Мова-lt|Gedimino g. 3}}), у якім, паводле надпісу, [[3 чэрвеня]] [[1988]] была выбраная Ініцыятыўная група «Летувіскага руху за перабудову» і ў [[1988]]—[[1990]] праводзіліся паседжаньні яго Сойму.]][[Файл:1989 08 20Joniškis5.jpg|міні|Мітынг з асуджэньнем [[пакт Молатава-Рыбэнтропа|пакту Молатава-Рыбэнтропа]] ў [[Янішкі (горад)|Янішках]]. 20 жніўня 1989]]
Гісторыя Саюдзіса пачалася з утварэньня ([[3 чэрвеня]] [[1988]]) ініцыятыўнай групы Летувіскага руху за перабудову (ЛРП) (''Lietuvos Persitvarkymo Sąjūdžio Iniciatyvinė grupė''; ''LPS'') на сходзе каля 500 прадстаўнікоў тэхнічнай і гуманітарнай інтэлігенцыі ў вялікай залі Акадэміі навук Летувы. У ініцыятыўную групу ўвайшлі 35 вядомых дзеячоў культуры, мастацтва, навукі, журналістыкі (у т.л. [[Казімірас Антанавічус]], [[Зігмас Вайшвіла]], філёзаф [[Бронюс Гензяліс]], музыказнавец [[Вітаўтас Ландсбергіс]], паэт [[Юсьцінас Марцінкявічус]], [[Рамуальдас Озалас]], пісьменьнік [[Вітаўтас Пяткявічус]], [[Казімера Прунскене]], пісьменьнік і перакладнік [[Віргіліюс Чэпайціс]], кінарэжысэр [[Арунас Жэбрунас]], архітэктар [[Альгімантас Насьвіціс]] і інш.), 17 зь іх былі сябрамі КПСС.

На прадпрыемствах і ва ўстановах арганізоўваліся групы падтрымкі ЛРП. У Саюдзісе ўдзельнічала каля 180 тыс. чалавек. Устаноўчы сход ЛРП адбыўся ў [[Вільня|Вільні]] ([[22 кастрычніка|22]]—[[23 кастрычніка]] [[1988]]). На сход групамі падтрымкі ЛРП было абрана 1027 дэлегатаў ад усіх раёнаў ЛетССР. Дэлегаты сходу былі прадстаўнікамі каля 1000 групаў падтрымкі. У сходзе ўдзельнічаў 1021 зарэгістраваны дэлегат; у якасьці гасьцей і ганаровых гасьцей прысутнічалі вядомыя рэфарматарскімі поглядамі сябры ЦК [[Камуністычная партыя Летувіскай ССР|КПЛ]], грамадзяне Вільні і інш. гарадоў СССР. На сходзе былі зачытаныя праграмныя даклады па найістотнейшых кірунках дзейнасьці ЛРП, прынятыя праграма і статут, сфармаваныя кіроўныя органы — Сойм ЛРП, які, у сваю чаргу, сфармаваў Раду Сойма ЛРП з 35 чалавек, куды ўвайшла большасьць сябраў першапачатковай ініцыятыўнай групы.

Афіцыйна арганізацыя была зарэгістраваная [[16 сакавіка]] [[1989]]. ЛРП выпускала самвыдатаўскі інфармацыйны бюлетэнь «Саюджыа жыніос» ({{Мова-lt|«Sąjūdžio žinios»}} — «Весткі руху»), які множыўся капіравальнымі апаратамі, і легальную газэту «Атгімімас» ({{Мова-lt|«Atgimimas»}} — «Адраджэньне»). Пасьля некалькіх нумароў на летувіскай мове газэта «Атгімімас» пачала выходзіць таксама і па-расейску («Адраджэньне»), затым стала выходзіць самастойная газэта ЛРП на расейскай «Согласие». Саюдзіс шырока выкарыстоўваў у эмблематыцы арганізацыі, ейных выданьняў і ў агітацыйных матэрыялах нацыянальную сымболіку — колеры нацыянальнага сьцяга, герб Віціс, знак Калюмнаў.

Саюдзіс сваімі мэтамі абвяшчаў культурнае адраджэньне, дэмакратызацыю, эканамічную самастойнасьць рэспублікі, клопат аб ахове навакольнага асяродзьдзя. Саюдзіс супрацоўнічаў з рэфарматарскім крылом КПЛ на чале з [[Альгірдасам Бразаўскасам]].

Ад лістапада [[1988]] ЛРП пачаў займаць усё больш самастойную палітычную пазыцыю, [[16 лютага]] [[1989]] кіраўніцтва ЛРП абвясьціла, што асноўнай мэтай руху зьяўляецца аднаўленьне дзяржаўнай незалежнасьці Летувы. ЛРП перайшоў да апазыцыі і канфрантацыі з ЛКП, кіраўніцтва якой па-ранейшаму дэкляравала прыхільнасьць да ідэі паступовага рэфармаваньня і абнаўленьня [[СССР]]. На выбарах народных дэпутатаў СССР ([[26 сакавіка]] [[1989]]) з 42 квотавых мандатаў ЛетССР кандыдаты Саюдзіса атрымалі 36. Зьезд народных дэпутатаў СССР яны выкарысталі, каб пазначыць імкненьне Летувы да незалежнасьці (адначасова па іхняй ініцыятыве была створаная камісія па высьвятленьні існаваньня сакрэтных пратаколаў да Дагавору аб ненападзе паміж СССР і Нямеччынай ад [[23 жніўня]] [[1939]], г. зв. [[пакт Молатава-Рыбэнтропа|пакту Молатава — Рыбэнтропа]]).

На выбарах у ВС ЛетССР ([[24 лютага]] [[1990]]; дадатковыя галасаваньні ў асобных акругах [[4 сакавіка|4]] і [[10 сакавіка]]) кандыдаты Саюдзіса атрымалі 101 мандат з 141. На першым жа паседжаньні новаабранага ВС ([[11 сакавіка]] [[1990]]) быў прыняты Акт аднаўленьня незалежнасьці Летувы.

== Структура ==
[[Файл:Stamps of Lithuania, 2008-19.Jpg|міні|Паштовая марка Летувы да 20-годзьдзя «Саюдзіса»]]
Вялікая частка групаў падтрымкі Саюдзіса на месцах паўстала яшчэ да ўстаноўчага сходу. Падобна партыйным арганізацыям, частка зь іх дзейнічала як тэрытарыяльныя першасныя арганізацыі, частка — як першасныя арганізацыі на прадпрыемствах і ўстановах.

На ўстаноўчым сходзе Саюдзіса былі створаныя органы кіраваньня — Сойм ЛРП ({{Мова-lt|LPS Seimas}}; 220 сябраў) і Рада Сойму ({{Мова-lt|LPS Seimo taryba}}; 35 сябраў). Ва ўмовах разьмежаваньня з КПЛ патрабавалася ўмацаваньне арганізацыйнай структуры, таму першапачаткова калегіяльныя органы ініцыятыўная група і Сойм ЛРП, сябры якіх мелі роўныя правы, былі пераўтвораныя — [[25 лістапада]] [[1989]] на паседжаньні Рады Сойму быў абраны старшыня [[Вітаўтас Ляндсбэргіс]] і створаны пастаянны сакратарыят.

Апроч Рады Сойму ЛРП вялікі ўплыў мелі Віленская кардынацыйная рада ЛРП і Ковенская рада ЛРП. На эвалюцыю палітычнай праграмы Саюдзіса ўплывала іх канкурэнцыя: ковенцы былі настроеныя больш радыкальна, ледзь ці ня зь першых дзён патрабуючы заняць бескампрамісную пазыцыю безумоўнага і неадкладнага аднаўленьня незалежнасьці.

== «Саюдзіс» сёньня ==
З Саюдзіса маюць вытокі некаторыя з сучасных палітычных партыяў Літвы. Па меры іх фармаваньня, узаемнай кампрамятацыі праз СМІ і судовых справаў з удзелам колішніх лідэраў Саюдзіса (абвінавачваньні ў супрацоўніцтве з савецкай дзяржбясьпекай В. Чапайціса, К. Прунскене, В. Ляндсбэргіса), сыходу актыўных удзельнікаў у іншыя сфэры дзейнасьці роля Саюдзіса зьніжалася. З [[1993]] Саюдзіс — адна са шматлікіх грамадзкіх арганізацыяў.

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар          = Alfred Erich Senn.
|частка         = 
|загаловак      = Lithuania Awakening
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = Berkeley
|выдавецтва     = University of California Press
|год            = 1990
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
}}
* {{Кніга
|аўтар          = Георгий Ефремов.
|частка         = 
|загаловак      = Мы люди друг другу (Литва: будни свободы. 1988-90)
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = Москва
|выдавецтва     = Прогресс
|год            = 1992
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commonscat|Sąjūdis}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]]
[[Катэгорыя:Летувіская палітыка]]
[[Катэгорыя:Перабудова]]
[[Катэгорыя:Народныя франты]]