Караімская мова

Караі́мская мова (крымскі дыялект: къарай тили, qaray tili; Тракайскі дыялект: karaj tili, таксама вядома назва іўр.: לשון קדר лашон кеда́р — «мова качэўнікаў») — цюркская мова, якая належыць да кыпчацкай групы, з уплывам іўрыту, падобна да ідыш ці юда-іспанскай. На ёй размаўляюць толькі некалькі дзясяткаў крымскіх караімаў (Qrimqaraylar) у Літве, Польшчы, Крыме і Галіцыі ва Украіне. Тры асноўныя дыялекты: крымскі, тракайска-віленскі і луцка-галіцкі, усе яны знаходзяцца пад пагрозай знікнення. На літоўскім караімскім дыялекце размаўляюць у асноўным у горадзе Тракай невялікай супольнасцю, якая жыве там з XIV стагоддзя.

Надпісы на караімскай кірыліцы, лацініцы (крымскі і трокскі дыялекты) разам з традыцыйнымі надпісамі яўрэйскім і лацінскім пісьмом.

Караімская мова
Саманазва	къарай тили karaj tili
Краіны	Крым, Літва, Польшча
Афіцыйны статус	Мова меншасці:  Польшча Украіна Расія
Агульная колькасць носьбітаў	80 (2014)
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Алтайскія мовы Цюркская падгаліна Кыпчацкая група Палавецка-кыпчацкая падгрупа
Пісьменнасць	Кірыліца, Лацініца, Яўрэйскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	каи 270
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	kdr
WALS	krm
Atlas of the World’s Languages in Danger	341, 369 і 379
Ethnologue	kdr
ELCat	2366
IETF	kdr
Glottolog	kara1464

Ёсць шанц захавання мовы ў Троках дзякуючы афіцыйнай падтрымцы і прывабнасці для турыстаў, якія прыязджаюць на Тракайскі востраў, дзе крымскія караімы прадстаўлены як старажытныя абаронцы замка.

Гісторыя

Крымскія караімы ў традыцыйных касцюмах. Ілюстрацыя 1837 г.

Паходжанне караімаў, якія жывуць у Крыме, выклікае шмат спрэчак і супярэчнасцяў. Цяжкасці ў аднаўленні іх гісторыі вынікаюць з недахопу дакументаў, якія адносяцца да гэтага народа. Большая частка вядомай гісторыі сабрана з перапіскі паміж караімамі і іншым насельніцтвам у XVII—XIX стагоддзях. Больш таго, вялікая колькасць дакументаў, якія адносяцца да караімскага насельніцтва Крыма, была спалена падчас расійскага ўварвання ў сталіцу татарскага ханства Бахчысарай у 1736 годзе.

Некаторыя навукоўцы кажуць, што караімы ў Крыме з’яўляюцца нашчадкамі караімскіх купцоў, якія перасяліліся ў Крым з Візантыйскай імперыі. У адным канкрэтным выпадку міграцыя караімаў з Канстанцінопаля ў Крым задакументавана пасля пажару ў яўрэйскім квартале ў 1203 годзе. Пасля цюрка-мангольскіх нашэсцяў пасяленне купцоў у Крым магло быць заахвочана ў XIII і XIV стагоддзях актыўнымі гандлёвымі шляхамі з Крыма ў Кітай і Цэнтральную Азію.

Аўраам Фірковіч.

З іншага боку, некаторыя навукоўцы лічаць караімаў «нашчадкамі хазарскіх, а потым і палавецкіх плямёнаў», якія перайшлі ў караімізм, але даная тэорыя моцна крытыкуецца і лічыцца размытай. Кевін Алан Брук лічыў сувязь з хазарамі гістарычна недакладнай і непраўдападобнай, адначасова сцвярджаючы, што талмудысцкія яўрэі (асабліва ашкеназы) — сапраўдныя захавальнікі хазарскай спадчыны. Абгрунтаванне хазарскай тэорыі ў Расійскай Імперыі можна тлумачыць даволі смелымі выказваннямі караімскага даследчыка А. Фірковіча, якія публікаваліся ў аўтарытэтных крыніцах. У XX стагоддзі яны стварылі моцную базу для развіцця хазарскай тэорыі, якая ўзмацнялася савецкай палітычнай кан’юнктурай і барацьбой за гістарычную самастойнасць караімскага народа. Можна лічыць кансэнсуснай тэорыю аб тым, што аснову караімскага народа склаў ветхазаветны народ караімаў, які адасобіўся ад яўрэйскага і пазней культурна і рэлігійна змяшаўся з цюркскімі народамі, у прыватнасці хазарамі.

Трэцяя гіпотэза абвяшчае, што караімы з’яўляюцца нашчадкамі ізраільскіх плямёнаў з часоў першага выгнання асірыйскім царом Сарганам II (720-я гг. да н.э.). Караімскі вучоны Аўраам Фірковіч сабраў перад рускім царом дакументы на карысць гэтай тэорыі. Ён лічыў, што ізраільцяне з Асірыі пайшлі на Паўночны Каўказ, а адтуль з дазволу асірыйскага цара на Крымскі паўвостраў. Ён таксама сцвярджаў, што знайшоў надмагілле Іцхака ха-Сангары і яго жонкі, якія, як ён сцвярджаў, былі караімамі. Спрэчна, ці сфальсіфікаваў Фірковіч некаторыя з надмагільных надпісаў і рукапісаў.

Наконт паходжання караімаў у Літве таксама пакуль няма поўнага кансэнсусу паміж навукоўцамі. Паводле падання літоўскіх караімаў, яны прыйшлі з Крыма ў 1392 годзе, калі вялікі князь літоўскі Вітаўт аб’яднаўся з Тахтамышам супраць татараў Белай Арды і перасяліў 330 караімскіх сем’яў у Літву. Нягледзячы на лінгвістычную абгрунтаванасць і адпаведнасць з традыцыяй беларускіх татараў, якія сцвярджаюць, што яны паходзяць з разваленай Залатой Арды, некаторыя сучасныя гісторыкі сумняваюцца ў гэтым меркаванні. Тым не менш, караімы сяліліся пераважна ў Вільні і Троках, захоўваючы сваю татарскую мову; існавалі таксама дробныя паселішчы ў Біржах, Пасвалісе, Наўямясцісе і Упыце. Нягледзячы на гісторыю XVI і XVII стагоддзяў, якая ўключала хваробы, голад і пагромы, Літва была крыху менш закранута такімі ўзрушэннямі, чым навакольныя тэрыторыі. У выніку літоўскія караімы адчувалі адносную стабільнасць у тыя гады і заставаліся ў ізаляцыі, захоўваючы цюркскую мову, не адмаўляючыся ад яе на карысць мясцовых.

Назва мовы

Нягледзячы на даволі доўгую гісторыю, караімская мова была дададзена ў класіфікацыйную схему толькі ў XX стагоддзі, а самі караімы называлі сваю мову «татарскай» (лешон татар), маючы на ўвазе роднасць з крымскататарскай мовай. Упершыню ў друку назва «мова Кедар» (мова качэўнікаў, цюркаў) з’явілася ў 1838 годзе ў падручніку старажытнаяўрэйскай мовы, «Агульная граматыка на мове Кедар у пытаннях і адказах», выданым у Еўпаторыі. У 1841 годзе выходзіць пераклад Свяшчэннага Пісання на «татарскую мову». У перыядычным друку XIX — пачатку XX стагоддзя мова караімаў называлася «навязаным ім [караімам] татарскім уладараннем», аднак у 1911 годзе паралельна з гэтым з’яўляюцца сведчанні аб тым, як караімы Літвы пачынаюць называць сваю мову «караімскай».

Ужо ў 1920-х гадах ў навуковай літаратуры замацоўваецца тэрмін «караімская мова», але спачатку ён адносіўся толькі да мовы заходніх караімаў. Адносна крымскіх караімаў упершыню гэты тэрмін выкарыстоўваецца У. А. Гардлеўскім у 1928 годзе, прытым ён адзначыў, што сучасная яму мова крымскіх караімаў мала адрознівалася ад крымскататарскай мовы, і большую зацікаўленасць прыцягвалі старажытныя рукапісы, мова якіх збліжалася з мовай заходніх караімаў.

У пачатку XX стагоддзя сярод караімаў ішлі дыскусіі аб тым, якая мова для караімаў з’яўляецца роднай і ці з’яўляецца іх цюркская мова «навязанай» крымскімі татарамі. Бліжэй да сярэдзіны XX стагоддзя караімскія інтэлектуалы пачынаюць лічыць сваю мову не толькі роднай, але і асобнай. У 1957 годзе савецкі цюрколаг М. А. Баскакаў упершыню мовай караімаў прызнае караімскую, але пытанне аб далучэнні мовы караімаў Крыма заставалася адкрытым. Далучэнне крымскага дыялекту да караімскай мовы адбывалася з канца 1950-х гадоў у Вялікай савецкай энцыклапедыі і паступова падмацоўвалася працамі савецкіх даследчыкаў. У той жа час, статус крымскага дыялекту ўсё яшчэ аспрэчваецца некаторымі сучаснымі даследчыкамі.

Родавая прыналежнасць караімскай мовы

Караімская з’яўляецца часткай цюркскай моўнай сям’і, групы моў Еўразіі, на якіх размаўляюць гістарычна качавыя народы. У межах цюркскай сям’і караімскія мовы ідэнтыфікуюцца як члены кыпчакскай групы моў, якая ў сваю чаргу ўваходзіць у заходнюю галіну цюркскай моўнай сям’і. У заходняй галіне караімы ўваходзяць у панта-каспійскае падсямейства. Да дадзенай моўнай падсям’і адносяцца таксама крымскататарская мова Украіны і Узбекістана, а таксама карачаева-балкарская і кумыцкая мовы Расіі. Блізкае дачыненне караімаў да кыпчакоў і крымскіх татар мае сэнс у святле паходжання літоўскага караімскага народа з Крыма.

Як і ва ўсіх цюркскіх мовах, караімская граматыка характарызуецца аглюцінацыяй і гармоніяй галосных. Генетычныя доказы ўключэння караімскай мовы ў цюркскую моўную сям’ю бясспрэчныя, заснаваныя на агульным слоўнікавым запасе і граматыцы. У караімаў гістарычна склаўся парадак слоў суб’ект — аб’ект — дзеяслоў, шырокая суфіксальная аглюцінацыя, наяўнасць гармоніі галосных і адсутнасць роду ў назоўнікаў. Літоўскія караімы захавалі большасць гэтых цюркскіх асаблівасцей, нягледзячы на сваю больш чым шасцісотгадовую гісторыю ў асяроддзі літоўскай, беларускай, рускай і польскай моў.

Большая частка рэлігійнай тэрміналогіі ў караімскай мове з’яўляецца арабскай па этымалогіі, што сведчыць аб паходжанні культуры з Блізкага Усходу. Арабская і персідская мовы аказалі самы ранні ўплыў на лексікон караімаў, у той час як пазней у сваёй гісторыі мова караімаў атрымала значны лексічны ўклад ад рускай, украінскай і польскай моў, якія атачалі іх у Расіі, Украіне, Польшчы і Літве.

Становішча мовы

Караімскі дом у Троках. Адметнай рысай дома з’яўляюцца 3 акны на першым паверсе: адно для бога, адно для князя і адно для гаспадара.

Распаўсюджанне носьбітаў караімскай мовы

Носьбіты караімскай мовы жывуць у Крыме, Літве, Польшчы, Ізраілі і ЗША. У Літве засталося толькі каля 200 караімаў, і толькі чвэрць з іх добра размаўляюць на караімскай мове.

Караімскую падзяляюць на тры дыялекты. Усходні або крымскі дыялект з’яўляецца адзіным ацалелым прыкладам кыпчацкіх гаворак Крыма. На паўночна-заходнім дыялекце, які таксама называюць тракайскім, размаўляюць у Літве, пераважна ў гарадах Тракай і Вільнюс. Паўднёва-заходні дыялект, таксама вядомы як луцкі або галіцкі дыялект, на якім размаўляюць ва Украіне, амаль вымер: па стане на 2001 год, было толькі шэсць носьбітаў у адным горадзе. Крымскія караімскія гаворкі адносяць да «ўсходняй групы», а тракайскія і луцкія гаворкі — да «заходняй».

Моўныя кантакты

За сваю доўгую і складаную гісторыю караімская мова мела шмат кантактаў. Карані ідыёму, магчыма, знаходзяцца на тэрыторыі цяперашняга Ірака, дзе народ караімаў аформіўся ў асобную рэлігійную групу, адасобленую ад іўдзеяў. Пазней, пасля перасялення, на караімскай мове размаўлялі ў Крыме падчас праўлення Асманскай імперыі, таму, напэўна, мова доўга кантактавала з турэцкай, далёкароднаснай у цюркскай моўнай сям’і. Нарэшце, караімская мова суіснавала з літоўскай, польскай, беларускай, украінскай і рускай мовамі як мова меншасці ў іншых рэгіёнах, дзе караімы жылі і мусілі размаўляць на мовах дамінантнай большасці.

Носьбіты караімскай мовы дэманструюць моцную тэндэнцыю да капіравання моўных кодаў. Капіраванне адрозніваецца ад пераключэння кодаў тым, што носьбіты не проста пераключаюцца з адной мовы на іншую, але фактычна пераносяць лексічныя адзінкі і граматычныя асаблівасці з адной мовы на другую ў працэсах, якія могуць існаваць толькі для асобных выпадкаў, або якія могуць мець нашмат больш працяглы ўплыў на тыпалогію мовы. Шырокае капіраванне кодаў сведчыць як пра пастаяннае змяншэнне носьбітаў караімскай мовы (што прыводзіць да недастатковай колькасці караімскай лексікі і высокай частаты запазычанняў з рускай, польскай і царкоўнаславянскай моў), так і пра высокі ўзровень моўных кантактаў у рэгіёнах, дзе караімская мова знаходзіцца ва ўжытку.

Шматмоўнасць

Праз вельмі малую колькасць носьбітаў караімскай мовы і шматмоўнасць у Літве караімы ў гэтай дзяржаве дужа шматмоўныя. Носьбіты караімскай таксама размаўляюць на дамінуючых мовах сваёй мясцовасці, уключаючы літоўскую, польскую і рускую. Некаторыя таксама валодаюць іўрытам у межах релігійнага абыходку. Шматмоўе з’яўляецца неабходнасцю для носьбітаў караімскай, бо без іншых моў большасць не змагла б нават гутарыць з сваймі сямейнікамі.

Дыялекталогія

Амелян Прыцак у 1959 годзе разгледзеў цюркскія разнавіднасці караімскай супольнасці як дыялекты караімскай мовы і адрозніў:

• паўночна-заходні або тракайскі (літоўскіх або тракайскіх караімаў),
• паўднёва-заходні або галіцка-луцкі (галіцкіх караімаў),
• ўсходні або крымскі (крымскіх караімаў).

Нягледзячы на агульную рэлігійную, гістарычную, культурную традыцыю, і лінгвістычную роднаснасць гаворак, іх карыстальнікі вымушаны прыбягаць у дачыненнях між супольнасцямі да рускай ці польскай мовы. Сучасныя адрозненні часткова звязаны з іх развіццём з розных кыпчацкіх зводаў, а часткова абумоўлены розным моўным асяроддзем, якое паўплывала на іх пазнейшае развіццё.

Існуе меркаванне аб тым, што крымскі дыялект вымер у канцы XVII стагоддзя і ранейшыя караімскія гаворкі з’яўляюцца часткай крымскататарскай мовы. Некаторыя даследчыкі прылічваюць гаворкі крымскіх караімаў, а часамі і крымчацкую мову да агульнага этналекту крымскататарскай. У той жа час, тэрмін «крымскі дыялект караімскай мовы» можна часта сустрэць у сучаснай літаратуры.

Розніца паміж галіцкім і тракайскім дыялектамі

Беларуская мова	Галіцкі дыялект	Тракайскі дыялект
тры	üč	ic
сумны	ačy džanły	acy dzanły
мне	maja	mana
чаму	ńe üč'uń	nege ~ neγe
салдат	javan	javcy

Сістэма пісьма

Старонка з караімскага малітоўніка (Сідур) з Вільні, Літва 1892 г.

Вокладка часопіса «Karaj Awazy» (Голас караіма), які пісаўся польскім алфавітам на луцкім дыялекце, 1938 г.

Традыцыйная пісьменнасць караімаў яўрэйскім пісьмом выкарыстоўвалася да XX стагоддзя. У многіх караімскіх сем’ях захаваліся рукапісныя зборнікі тэкстаў рознага зместу яўрэйскім пісьмом, які называецца miedžuma. Караімская мова таксама была абаронена праз пераклад рэлігійных твораў, такіх як Біблія. На працягу ХХ стагоддзя караімскія супольнасці таксама карысталіся рознымі мадыфікацыямі лацінкі (яналіфскага, літоўскага і польскага алфавітаў) і кірыліцы.

Латынізаваны алфавіт караімаў Крыма (яналіф, 1920-1930-я гады)

A a	B ʙ	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
H h	I i	J j	Q q	Ƣ ƣ	L l	M m	N n
Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	S s	Ş ş	Ь ь	K k
U u	V v	Y y	R r	T t	X x	Z z	Ƶ ƶ

Сучасны алфавіт

У Літве і Польшчы для пісьма на караімскай мове выкарыстоўваецца зменены лацінскі алфавіт, а ў Крыме і ва Украіне — кірыліца. З XVII да XIX стагоддзя выкарыстоўваліся яўрэйскія літары.

Кірылічны алфавіт караімаў Крыма

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Д д	Дж дж	Е е
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Л л	М м
Н н	Нъ нъ	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

• Літары Е, Ю і Я ўжываюцца толькі пасля Л як паказчык мяккасці
• Літары Ж і Ц выкарыстоўваюцца толькі ў рускіх запазычаннях

Лацінізаваны алфавіт караімаў Літвы

A a	B b	C c	Ch ch	Č č	D d	Ď ď	Dž dž
E e	Ė ė	F f	G g	H h	I i	Y y	J j
K k	L l	Ľ ľ	M m	N n	Ń ń	O o	Ö ö
P p	R r	S s	Ś ś	Š š	T t	Ť ť	U u
Ü ü	V v	Z z	Ž ž	Ź ź

Лексіка

Лексіка караімскай мовы складаецца з наступных пластоў:

• сярэдне-кыпчацкі пласт. Прыцак сцвярджаў, што караімская мова захавала некаторую старажытную лексіку, якая паходзіць да старажытнацюркскай мовы і старажытнаўйгурскай мовы, але большасць лексікі — чыста кыпчацкая. Таксама заўважны падабенствы з палавецкай мовай;
• запазычанні з яўрэйскіх літургічных моў, а менавіта — іўрыта і арамейскай. Найбольшы ўплыў іўдаізму заўважаецца на прыкладзе літургічных тэкстаў, у тым ліку перакладзе Бібліі. Часта гэта ўласныя імёны, геаграфічныя назвы, некаторыя тэрміны з вобласці рэлігіі, геаграфіі і астраноміі;
• вялікі ўплыў на мову ў X—XI стагоддзях аказалі арабская і персідская мовы. Большая частка рэлігійнай тэрміналогіі ў мове з’яўляецца арабскай па этымалогіі;
• славянскі элемент: напрыклад, слова cena роднаснае бел.: цана, ƣarbuz роднаснае бел.: гарбуз, а tütün, меркавана, паходзіць ад бел.: тытунь (тутунь)).

Ёсць сведчанні аб моўным пурызме ў XX стагоддзі. Так, Серая Шапшал, заняўшы пост гахама Польшчы, правёў шэраг рэформ, адна з якіх была скіравана на цюркізацыю караімаў і пазбаўленне ад іўдзейскага ўплыву. Некаторыя словы яўрэйскага паходжання былі заменены на цюркскі лад (як, напрыклад перайменаванне пасады «хахам» у «гахам»).

Славянскі ўплыў

Многія даследчыкі кажуць аб тым, што славянскія элементы ў караімскіх дыялектах звычайна маюць рэгіянальны характар:

• уплыў рускай мовы на крымскі дыялект;
• уплыў украінскай, рускай і польскай моў на галіцкі дыялект;
• уплыў беларускай і польскай моў на тракайскі дыялект.

Пры разглядзе моўных кантактаў караімскай са славянскімі мовамі высвятляецца, што яна паказвае вялікую здольнасць да рэлексіфікацыі і рэкалібравання. Так, слова «шахматы» трапіла ў караімскую мову ў адаптаваным выглядзе šachlar з суфіксам -lar для азначэння множнага ліку. Прыкладам рэкалібравання можа быць jérdégi (бульба) ад jér (зямля), якое ўтварылася па польскай мадэлі ад слова польск.: ziemniak, або складанае ўтварэнне jér isi (земляробства) ад jér (зямля) + isi (працаваць).

Фаналогія

Інвентар зычных

		Губныя	Альвеалярныя	Постальвеалярныя	Паднябенныя	Велярныя	Увулярныя
Насавыя		m	n
Выбухныя	глухі	p	t			k
	звонкі	b	d			ɡ
Фрыкатыўныя	глухі	f	s	ʃ ⟨ š ⟩			χ ⟨ ch ⟩
	звонкі	v	z	ʒ ⟨ ž ⟩			ʁ ⟨ ч ⟩
Апраксіманты		w ⟨ ты ⟩	r		j

Інвентар галосных

	Пярэднія		Заднія
	неагубленыя	агубленыя	неагубленыя	агубленыя
Верхнія	i	y ⟨ ü ⟩	ɯ ⟨ y ⟩	u
Сярэднія	e	ø ⟨ ö ⟩		o
Ніжнія			ɑ ⟨ a ⟩

Фанатактыка

У той час як у большасці моў цюркскай сям’і назіраецца палатальная гармонія галосных, у трокскай караімскай мове назіраецца гармонія ў палаталізацыі зычных. Такім чынам, у любым слове можна знайсці толькі палаталізаваныя або толькі непалаталізаваныя зычныя. Палаталізаваныя зычныя ўзнікаюць пры наяўнасці пярэдніх галосных, а непалаталізаваныя зычныя — пры наяўнасці задніх. Як і ў большасці цюркскіх моў, практычна ўсе зычныя ў караімскай мове існуюць як у палаталізаванай, так і ў непалаталізаванай формах, што можа быць яшчэ адным доказам іх генетычнага сваяцтва. Аднак трэба быць асцярожнымі ў такіх меркаваннях, улічваючы, што караімы кантактавалі з ліпкаўскай татарскай мовай у Літве на працягу сотняў гадоў.

Караімская таксама дэманструе гармонію галосных, у выніку якой суфіксальныя галосныя (пярэднія або заднія) гарманіруюць з галоснымі ў аснове слова.

Марфалогія

Караімская марфалогія суфіксальная і моцна аглюцініруючая. У караімскай мове адсутнічаюць прэфіксы, але выкарыстоўваюцца паслялогі. Назоўнікі скланяюцца па сямі склонах (назоўны, родны, давальны, вінавальны, аблятыўны, месны склон і інструментальны, які з’яўляецца рэдкім для іншых цюркскіх моў). Прыкметнай асаблівасцю спражэння дзеясловаў у караімскай мове з’яўляецца магчымасць скарочаных формаў.

дзеяслоў [ał], «браць»:

		Доўгая форма	Кароткая форма
1-я асоба	адз. лік	ał-a-myn	ał-a-m
	мн. лік	ał-a-byz	—
2-я асоба	адз. лік	ał-a-syn	ał-a-s
	мн. лік	ał-a-syz	—
3-я асоба	адз. лік	ał-a-dyr	ał-a-d ~ ał-a-dy
	мн. лік	ał-dyr-łar	ał-d-łar ~ ał-dy-łar

Сінтаксіс

Гістарычна караімы мелі тыпова цюркскі парадак слоў SOV. Тым не менш, здаецца, што караімская мова набыла крыху больш свабодны парадак слоў з-за шырокіх сітуацый моўнага кантакту і ў цяперашні час аддае перавагу канструкцыям SVO. З-за аглюцінатыўнага характару караімскай марфалогіі займеннікавыя дзейнікі часта апускаюцца, паколькі тая ж інфармацыя ўжо прадстаўлена ў флексіі галоўнага дзеяслова. Вяршыня сінтаксічнай структуры ў караімскай звычайна знаходзіцца ў канцы (head-final), а таксама ў ёй выкарыстоўваюцца паслялогі.

Караімскі сінтаксіс дэманструе шматлікія выпадкі капіравання кодаў (code-copying), у выніку чаго караімская насычаецца сінтаксічнымі ўласцівасцямі іншых моў у асобным рэгіёне з-за моцнага моўнага кантакту. Уздзеянне такога моўнага кантакту праяўляецца таксама ў караімскай лексіцы, якая мае шырокія запазычанні. У апошнія часы значныя запазычанні таксама з’яўляюцца рэпрэзентацыяй недахопаў у лексіконе.

Стан мовы

Большасць дыялектаў караімскай мовы цяпер часта апісваюцца як вымершыя. Захаванне караімскай мовы ў Літве цяпер знаходзіцца пад пагрозай з-за рассейвання носьбітаў караімскай мовы падчас савецкага рэжыму пасля Другой сусветнай вайны, вельмі невялікай колькасці носьбітаў і сталага ўзросту тых, хто свабодна размаўляе на мове. Дзеці і ўнукі носьбітаў караімскай мовы размаўляюць па-літоўску, па-польску ці па-руску, і толькі старэйшае пакаленне размаўляе на караімскай мове.

На богаслужэннях у кенасах у Тракаі або ў Вільнюсе чытаюцца малітвы на караімскай мове, але малітвенная мова даволі моцна адрозніваецца ад гутарковай.

Вывучэнне і выкладанне караімскай мовы

У Троках пры падтрымцы Кёльнскага ўніверсітэта і Упсальскага ўніверсітэта з 2003 года праводзіцца летняя школа па вывучэнні тракайскага дыялекту караімскай мовы.. Ева Чато Ёхансан, Дэвід Натан і Карына Фіркавічутэ пры падтрымцы ЮНЕСКА распрацавалі мультымедыйны дапаможнік па вывучэнні мовы — «Spoken Karaim». Аснову гэтага праекта складае корпус высакаякасных лічбавых аўдыёзапісаў, а таксама відэакліпаў з удзелам носьбітаў караімскай мовы. На аснове гэтага корпуса распрацавана транскрыцпія, слоўнік, канкарданс і граматыка.

У 2006 годзе караімская мова была прызнана адной з 16 рэгіянальных моў Украіны, дзе 72 чалавекі пазначылі яе ў якасці роднай.

У Крымскім інжынерна-педагагічным універсітэце на кафедры крымскататарскай літаратуры праводзіліся параўнальныя даследаванні крымскататарскай і караімскай моў. Разглядалася пытанне аб штатным выкладанні караімскай мовы ва ўніверсітэце. Асацыяцыя крымскіх караімаў «Крымкарайлар» арганізавала 3 нядзельныя школы, у якіх 25 вучняў вывучаюць караімскую мову, гісторыю і культуру. З 2011 года факультатыў па вывучэнні караімскай мовы арганізаваны і ў Еўпаторыі. У Мелітопалі Соф’я Геліеўна Ялпачык выкладае дзецям крымскі дыялект караімскай мовы.

У 2011 годзе ў Ягелонскім універсітэце (Кракаў, Польшча) Міхал Немет, сваяк выбітнага караімскага пісьменніка і драматурга Сергіуша Рудкоўскага, абараніў дысертацыю па караімскай літаратуры на луцка-галіцкім дыялекце. Ва ўніверсітэце імя Адама Міцкевіча ў Познані старшы навуковы супрацоўнік Генрык Янкоўскі кіруе вывучэннем караімскай мовы. У 2022 годзе ён жа выкладае караімскую мову слухачам Школы рэдкіх яўрэйскіх моў Оксфарда. Працягваецца рэпублікацыя мастацкіх твораў выдатнага асветніка і філолага Аляксандра Мардковіча на луцкім дыялекце караімскай мовы з даваеннага часопіса Karaj Awazy.

Гл. таксама

• Крымчацкая мова

Літаратура

• Akhiezer, Golda (2003). "The history of the Crimean Karaites during the sixteenth to eighteenth centuries". In Polliack, Meira (рэд.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources. Boston: Brill. pp. 729–757.
• Brook, Kevin Alan (2006). The Jews of Khazaria (2nd ed.). Bowman & Littlefield Publishers. pp. 226–232.
• Astren, Fred (2004). Karaite Judaism and Historical Understanding. Columbia: University of South Carolina Press.
• Csató, Éva Ágnes; Nathan, David; Firkavičiūtė, Karina (2003). Spoken Karaim. London: School of Oriental and African Studies.
• Csató, Éva Ágnes (2002). "Karaim: a high-copying language". In Jones, Mari C.; Esch, Edith (рэд-ры). Language Change: The Interplay of Internal, External and Extra-Linguistic Factors(англ.). Walter de Gruyter. ISBN 9783110892598.
• Csató, Éva Ágnes (2001-12-31). Syntactic code-copying in Karaim. Studies in Language Companion Series(англ.). John Benjamins Publishing Company. doi:10.1075/slcs.54.15csa. ISBN 978-90-272-3057-7.
• Csató, Éva. Lithuanian Karaim (нявызн.). TDD_Csato_Issue1_2012w_Corrections_FINAL (Winter 2012). Архівавана з першакрыніцы 20 кастрычніка 2022. Праверана 26 красавіка 2023.
• Dahl, Östen; Koptjevskaja-Tamm, Maria, рэд-ры (2001). The Circum-Baltic languages. Vol. 1: Past and present. Amsterdam: John Benjamins. ISBN 1588110206. OCLC 302343232.
• Gil, Moshe (2003). "The origins of the Karaites". In Polliack, Meira (рэд.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources. Boston: Brill. pp. 73–118.
• Kizilov, M. (2009). The Karaites of Galicia: An ethnoreligious minority among the Ashkenazim, the Turks, and the Slavs, 1772-1945. Leiden–Boston: Brill. ISBN 978-90-04-16602-8. OCLC 611961832.
• Hansson, Gunnar Ólafur (2007). "On the evolution of consonant harmony: the case of secondary articulation agreement". Phonology. 24: 77–120. doi:10.1017/S0952675707001121. S2CID 57216802.
• Napora, Kamila. Karaim Culture in Trakai (нявызн.). Kami and the Rest of the World (26 лістапада 2018). Архівавана з першакрыніцы 20 кастрычніка 2023.
• Khan, Geoffrey (2000). The Early Karaite Tradition of Hebrew Grammatical Thought. Boston: Brill. doi:10.1163/9789004348516. ISBN 978-90-04-11933-8.
• Kocaoğlu, T.; Firkovičius, M. (2006). Karay: the Trakai dialect. Languages of the world. Vol. 458. München: Lincom Europa. ISBN 3-89586-490-0. Архівавана з арыгінала 2016-03-06. {{cite book}}: Неадпаведнасць часу ў |archive-date= / |archive-url=; прапануецца 2016-03-15 (даведка)
• Kowalski, Tadeusz. Karaimische Texte im Dialekt von Troki. — Krakow: Polish Academy of Sciences, 1929.
• Wexler, Paul (1980). The Byelorussian Impact on Karaite and Yiddish.
• Németh, Michał. Grammatical features (нявызн.). Karaimi. Związek Karaimów Polskich w RP (2003). Архівавана з першакрыніцы 16 ліпеня 2011.
• Nemoy, Leon (1987). "Karaites". In Eliade, Mircea (рэд.). The Encyclopedia of Religion. New York: MacMillan.
• Oesterley, W. O. E.; Box, G. H. (1920). A Short Survey of the Literature of Rabbinical and Mediaeval Judaism. New York: Burt Franklin.
• Schegoleva, Tatiana. Karaites of Crimea: History and Present-Day Situation in Community (нявызн.). Jews of Eurasia (29 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2017.
• Schur, Nathan (1995). "Karaites in Lithuania". The Karaite Encyclopedia. Архівавана з арыгінала 2007-12-28.
• Tsoffar, Ruth (2006). Stains of Culture: an Ethno-Reading of Karaite Jewish Women. Detroit: Wayne State University Press.
• Tütüncü, Mehmet, and Inci Bowman. Karaim Homepage (англ.)(недаступная спасылка) (6 лістапада 1998). Архівавана з першакрыніцы 26 лістапада 2007. Праверана 26 красавіка 2023.
• Zajaczkowski, Ananiasz (1961). Karaims in Poland. Warsaw: Mouton.
• kami. Karaim culture in Trakai (англ.)  (нявызн.) ?. Kami and the Rest of the World (12 снежня 2013). Праверана 18 кастрычніка 2023.
• Прик О. Я. Очерк грамматики караимского языка (крымский диалект) (руск.). — Махачкала: Дагучпедгиз, 1976. — 12 с.
• Ялпачик Г. С. (2004). 21 урок караимского языка (крымский диалект)(руск.). Сімферопаль. ISBN 966-8584-58-9. Архівавана з арыгінала 15 March 2016.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: месца без выдавецтва (спасылка)
• Баскаков Н. А., Зайончковский А., Шапшал С. М. Караимско-русско-польский словарь (руск.). — Москва, 1974. — С. 688. Архівавана 15 сакавіка 2016.
• Мусаев К. М. Краткий грамматический очерк караимского языка (руск.). — Масква, 1977. — 100 с. Архівавана 15 сакавіка 2016.
• Фирковичюс M. Mień Karajče ürianiam / Я учу караимский язык (руск.). — Вільнюс, 1996. — 133 с. — ISBN 9986-442-29-x. Архівавана 14 сакавіка 2016.
• Хафуз М. Э. Русско-караимский словарь: Крымский диалект / Д. Д. Васильев; РАН. Об-во востоковедов. — М.: Изд-во ин-та востоковедения, 1995. — 216 с. — ISBN 5-201-00819-3. Архівавана 14 сакавіка 2016.
• Московская общественная организация «Культурно-просветительское общество караимов». Караимская народная энциклопедия. — Москва, 1997. — Т. 3. Язык и фольклор караимов. — 370 с.

Спасылкі

Wikimedia Incubator

У Інкубатары Wikimedia ёсць тэставы раздзел Вікіпедыі на караімскай мове

• Старонка аб’яднання крымскіх караімаў пра караімскую мову
• Караімская мова (руск.)
• Караімска-рускі анлайн-слоўнік
• Праект гутарковай караімскай мовы
• Пераклад Торы на татарскую (караімскую) мову