Gĭ-dók-gáu

Gĭ-dók-gáu găk Háng-ngṳ̄ diē-sié kō̤-nèng sê bī guōng-ngiê gì, bău-guák sū-iū ciĕ-puái gì Gĭ-dók-gáu, iâ kō̤-nèng sê bī hiĕk-ngiê gì Ià-sŭ-gáu (Sĭng-gáu). Buōng ùng gōng gì sê guōng-ngiê gì Gĭ-dók-gáu.

Gĭ-dók-gáu (基督教) sê siŏh cṳ̄ng ék-sìng-gáu, ī Nā-sák-lĕk-nè̤ng Ià-sŭ gì sĕng-uăk gâe̤ng gōng-gáu ùi dṳ̆ng-sĭng. Hóng Gĭ-dók-gáu gì nè̤ng siŏng-séng Ià-sŭ sê Siông-dá̤ gì Giāng (Séng-cṳ̄), iâ sê «Gô-iók» diē-sié gì Géu-cuō, ĭ-că̤ iâ nêng-ùi «Sĭng-iók» gé-cái gì gū-sê̤ṳ sê Ià-sŭ ê̤ṳ-giéng gì Hók-ĭng. Gĭ-dók-gáu sê sié-gái dék duâi gì cŭng-gáu, iâ sê Ĕu-ciŭ, Mī-ciŭ, Nàng-hĭ, Hĭ-lĭ-pĭng gâe̤ng Dâi-iòng-ciŭ dék cuō-iéu gì cŭng-gáu.

Sĕk-cê-gá sê Gĭ-dók-gáu gì dâi-biēu hù-hô̤.

Gĭ-dók-gáu buōng-dā̤ sê Iù-tái-gáu gì ciĕ-puái, Gĭ-dók-gáu gì Gô-iók cêu sê Hĭ-báik-lài Séng-gĭng.

Ĭng-ngṳ̄ gì sṳ̀ Christian sê téng Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì Χριστιανός lì gì, é-sé̤ṳ sê „sṳ̆k diŏh Gĭ-dók“.

Séng-ngiōng

Chŭi-iòng Gĭ-dók-gáu ô cĭng sâ̤ ciĕ-puái, dáng-sê sū-iū Gĭ-dók-dù dŭ cà̤-cà̤ siŏng-séng siŏh piĕ gáu-dèu, có̤-ùi ĭ-gáuk-nè̤ng séng-ngiōng gì dṳ̆ng-sĭng, bău-guák:

Ià-sŭ Gĭ-dók

Cuō dèu-mĕ̤k: Ià-sŭ

Téng „Gĭ-dók-gáu“ ciā mìng-chĭng (名稱) cêu â̤ káng chók, Gĭ-dók sìng-hŏk cêu sê siŏng-séng Ià-sŭ sê Géu-cuō hĕ̤k-ciā Gĭ-dók. „Géu-cuō“ (Ĭng-ngṳ̄: Messiah) sê téng Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ gì מָשִׁיחַ (māšiáħ) lì gì, é-sé̤ṳ sê "ciék-sêu máe̤k-iù-lā̤ gì nè̤ng" hĕ̤k-ciā sê "Guók-uòng". Ciā sṳ̀ gì Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ huăng-ĭk sê „Χριστός“ (Christos), cêu sê Ĭng-ngṳ̄ „Christ“ gì nguòng-tàu, céng siŏh buô huăng-ĭk siàng Háng-ngṳ̄ gì „基督“ (Gĭ-dók).

Gĭ-dók-dù siŏng-séng Ià-sŭ sê sié-găng gì Géu-cuō. Dó̤i Ià-sŭ gì séng-ngiōng sê Gĭ-dók-gáu gâe̤ng Iù-tái-gáu dék duâi gì kṳ̆-biék cĭ-ék. Gĭ-dók sṳ̆-siōng gì hŏk-sĭng sê, tŭng-guó Ià-sŭ gì sī-uòng gâe̤ng bô-uăk, Siông-dá̤ siâ-miēng sié-găng-nè̤ng gì cô̤i, ìng-lôi ciáh dáik diŏh cīng-géu ī-gĭk īng-sĕng.

Cīng-géu

Cuō dèu-mĕ̤k: Cô̤i
Cuō dèu-mĕ̤k: Cīng-géu

Gĭ-dók-dù siŏng-séng, gīng-géu sê Siông-dá̤ sé̤ṳ ké̤ṳk ìng-găng gì ŏng-diēng. Gé̤ṳ-suók, Ià-sŭ sê Siông-dá̤ chă̤-kiēng lì ìng-găng gì Géu-cuō. Gĭ-dók-dù siŏng-séng, tŭng-guó dó̤i Ià-sŭ gì séng-ngiōng, nè̤ng gì cô̤i cêu â̤ ké̤ṳk siâ-miēng, nè̤ng gì lìng-hùng iâ īng-uōng dŭ mâ̤ sī.

Săng-ôi-ék-tā̤

Săng-ôi-ék-tā̤ gì hù-hô̤ (Pū-tŭng-uâ), gà̤-dēng ùng-cê sê: Séng-hô ng-sê Séng-cṳ̄, Séng-cṳ̄ ng-sê Séng-sìng, Séng-sìng ng-sê Séng-hô (ngiê-sāu); Séng-hô sê Siông-dá̤, Séng-cṳ̄ sê Siông-dá̤, Séng-sìng sê Siông-dá̤ (diē-sié).

Cuō dèu-mĕ̤k: Săng-ôi-ék-tā̤

Săng-ôi-ék-tā̤ sê bī Gĭ-dók-gáu gì Siông-dá̤, cêu sê gōng, Séng-hô, Séng-cṳ̄ gâe̤ng Séng-sìng gì buōng-cék sê dùng-ék gì. Ciā sié-gái nâ ô siŏh ciáh Siông-dá̤: Séng-hô sê Siông-dá̤, Séng-cṳ̄ sê Siông-dá̤, Séng-lìng iâ sê Siông-dá̤.

Gĭng-ùng

Cuō dèu-mĕ̤k: Séng-gĭng

Gĭ-dók-gáu nêng-ùi Séng-gĭng (bău-guák Gô-iók gâe̤ng Sĭng-iók) sê guòng-ŭi gì, sê găk Séng-lìng gì īng-dô̤ â-dā̤ siā siàng gì, ciŏk-dó̤i mò̤ dâng-nguô. Sĭng-gáu gáu-dù siŏng-séng, Séng-gĭng gì gĭng-ùng bău-hàng sū-iū dó̤i sĭk-hiêng cīng-géu sū bék-iéu gì mĕk-sê.

Gĭ-dók-gáu gì sĕng-uăk

Gĭ-dók-dù siŏng-séng giĕng-dṳ̆k nè̤ng dŭ găi-dŏng cŏng-hèng Gĭ-dók gì gáu-ngiê lì sĕng-uăk. Dó̤i cêng sâ̤ nè̤ng lì gōng, cêu sê siū Sĕk Gái. Ià-sŭ gáu-ṳ̆k séng-dù gōng, dâ̤ ék duâi gâe̤ng dâ̤ nê duâi gì gái sê "diŏh cêng sĭng, cêng séng, cêng é, tiáng Cuō nṳ̄ gì Siông-dá̤", ī-gĭk "diŏh tiáng bĕk-nè̤ng chiông tiáng buōng-sĭng siŏh-iông" («Mā-tái Hók-ĭng» 22:37-40). Gì-tă hèng-ùi iâ bău-guák gì-dō̤ gâe̤ng tĕ̤k «Séng-gĭng».

Gĭ-dók-gáu gì géng-bái

Ái

Săng-siông gì gá-hóng

Gĭ-dók-gáu gì ái hô̤ lō̤ "agapē" (sê Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì αγάπη). Ciā sṳ̀ buōng-dā̤ sê Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "ái", ké̤ṳk có̤i-chĕ̤ gì Gĭ-dók-dù dò̤ lì huăng-ĭk Gĭ-dók-gáu gì ái: cêu sê Siông-dá̤ dó̤i ìng-lôi gì ái, siŏh cṳ̄ng sìng-séng gì, mò̤ dèu-giông gì, hĭ-sĕng cê̤ṳ-ngō̤ gì, cuō-dông gì, hâ é-sék gì, ô sṳ̆-siōng gì ái. Ī-hâiu gì Gì-dŏk-gáu cáuk-gă cĭng sèu īng-ê̤ṳng "agapē" lì bī ìng-ái (charity), sêng-cé sê Siông-dá̤ buōng-sĭng.

Găk Săng-siông gì Gáu-hóng («Mā-tái Hók-ĭng» dâ̤ 5 ciŏng), Ià-sŭ ô gōng:

43 Nṳ̄ ô tiăng-giéng gōng, "Nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ có̤ bèng-iù, cêu tiáng (agapē) ĭ, nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ giék siù, cêu hièng ĭ." 44 Nâ Nguāi gâe̤ng nṳ̄ gōng: Nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ giék siù, diŏh tiáng ĭ, nè̤ng có nṳ̄, diŏh tá̤ ĭ giù hók, nè̤ng hâung nṳ̄, diŏh hō̤-hō̤ káng-dâi ĭ, nè̤ng hâi nṳ̄, dṳ̆k nṳ̄, diŏh tá̤ ĭ gì-dō̤. 45 Ŏ̤h-ciŏng-uâng, cêu â̤ có̤ nṳ̄ Tiĕng-hô gì giāng, ĭng Tiĕng-hô chók ciā nĭk-tàu, ciéu hō̤ gì nè̤ng, iâ ciéu ng hō̤ gì nè̤ng, hâ ciā ṳ̄, ké̤ṳk ngiê gì nè̤ng. 46 Nṳ̄ nâ tiáng ciā tiáng nṳ̄ gì, ô miéh-nó̤h siōng-sé̤ṳ nĭ? Suói-lê ng iâ ô ciŏng-uâng mŏ̤? 47 Nṳ̄ dŭk-dŭk chiāng-ăng nṳ̄ hiăng-diê, ô miéh-nó̤h chók cé̤ṳng nĭ? É-băng-ìng ng iâ ô ciŏng-uâng mŏ̤? 48 Gó-chṳ̄ nṳ̄ diŏh sùng-ciòng, ŏ̤h nṳ̄ Tiĕng-hô sùng-ciòng siŏh-iông.

Gĭ-dók-gáu gì cáik-nĭk

• Gáung-lìng-cáik
• Séng-dáng-cáik
• Cuō-hiēng-cáik
• Dâi-că̤-cáik
• Bô-uăk-cáik
• Sĕng-tiĕng-cáik
• Ngū-sùng-cáik
• Săng-ék-cáik

Lĭk-sṳ̄

Gŭng-nguòng 1 sié-gī, Gĭ-dók-gáu găk Ià-lô-sák-lēng huák-nguòng, dŏng-sì ĭng-nguòng sê Iù-tái-gáu gì siŏh ciéh ciĕ-puái. Gĭ-dók-gáu séng-ngiōng gì dṳ̆ng-sĭng sê séng Gĭ-dók, gó-chṳ̄ gâe̤ng Iù-tái Lŭk-huák dŭ hié lâi. Tuák-liê Iù-tái-gáu hâiu, Gĭ-dók-gáu găk iā dōi gì sì-găng diē-sié hióng gó̤-lòng ciéh Lò̤-mā Dá̤-guók iòng-duòng.

Có̤i chĕ̤, Gĭ-dók-gáu ké̤ṳk Lò̤-mā guăng-huŏng gì géng cī, páe̤k-hâi Gĭ-dók-dù gì ông-dông tié-láu gáu gŭng-nguòng 4 sié-gī chĕ̤ ciáh láe̤k. Lò̤-mā Huòng-dá̤ Kŏng-sê̤ṳ-tāng-tĭng Ék-sié (Constantine I) gŭi-séng Gĭ-dók, biĕu-cé Gĭ-dók-gáu siàng có̤ Lò̤-mā Dá̤-guók gì Guók-gáu.

Dṳ̆ng-sié-gī sèng-hâiu, Gĭ-dók-gáu gì huák-diēng iā mâ̤ găk. 5 sié-gī, Lò̤-mā Dá̤-guók ké̤ṳk Ĕu-ciŭ báe̤k-sié gì màng-cŭk ciéng-liāng, Gĭ-dók-gáu ké̤ṳk páe̤k gĭng-lĭk dṳ̀ng-giông. 7 sié-gī, puâng lā̤ Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì hĭng kī gâe̤ng Ā-lá-báik-nè̤ng gì ĭk-chĭng, Gĭ-dók-gáu páh-mò̤ ĭ găk Dṳ̆ng-dĕ̤ng (bău-guák Séng-siàng Ià-lô-sák-lēng) gâe̤ng Báe̤k-hĭ gì dê-buàng. 1054 nièng, Gáu-huôi liék có̤ Dĕ̤ng Să̤ lâng puái hŭng-ciĕ: Dĕ̤ng biĕng gì hô̤ lō̤ Dĕ̤ng-céng-gáu, gōng Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄, ī Kŏng-sê̤ṳ-tāng-tĭng-bō̤ có̤ dṳ̆ng-sĭng, Să̤ biĕng gì hô̤ lō̤ Tiĕng-cuō-gáu, gōng Lá-dĭng-ngṳ̄, ī Lò̤-mā có̤ dṳ̆ng-sĭng. 1095 - 1204 nièng, ôi lāu dŏk duōng Séng-dê, Gĭ-dók-gáu dó̤i Ā-lá-báik sié-gái huák-dông Sĕk-cê-gŭng Dĕ̤ng-cĭng. 1453 nièng, Ó̤-sṳ̆-mâng Dá̤-guók gŭng puái Bái-câng-tìng Dá̤-guók, Gĭ-dók-gáu sêu diŏh Ĭ-sṳ̆-làng-gáu cêng duâi gì ŭi-hiĕk.

Puâng lā̤ Ĕu-ciŭ gì Ā-lá-báik sié-lĭk ké̤ṳk dṳ̆k kó̤, ī-gĭk Ùng-ngiê Hók-hĭng sṳ̆-siōng gì gāi-huóng, Gĭ-dók-gáu găk Să̤-ĕu kăi-sṳ̄ hók-hĭng. 16 sié-gī, Mā-dĭng Lô-dáik (Martin Luther), Iók-hâng Kā-ī-ùng (John Calvin) dēng nè̤ng dái-liāng Ĕu-ciŭ kŭi-diēng siŏh diòng é-ngiê chĭng-uōng gì Cŭng-gáu Gāi-gáik, ng-nié sāng-sĕng Sĭng-gáu, sêng-cé lièng duòng-tūng gì Tiĕng-cuō-gáu dŭ dáik diŏh huăng-sĭng.

Gê̤ṳng-dâi Dê-lī Duâi-huák-hiêng gâe̤ng Ĕu-ciŭ Mī-guók gì sĭk-mìng-cuō-ngiê gáing-gáing gâe̤ng Gĭ-dók-gáu iòng-duòng gáu sié-gái gáuk dó̤i. Gĭng-dáng-nĭk gì Gĭ-dók-gáu ī-gĭng sê cuòng giù dék duâi gì cŭng-gáu.

Ciĕ-puái

Gĭ-dók-gáu gì ciĕ-puái