Caerau Rhufeinig Cymru

Codwyd nifer o gaerau yng Nghymru gan y Rhufeiniaid rhwng canol y ganrif gyntaf O.C. a chanol y 4g. Fe'i cysylltid gan rwydwaith o ffyrdd Rhufeinig.

Rhestr yn ôl maint

Map o rai o brif gaerau Cymru

Viroconium (Caerwrygion)

Canwriad o tua 70 OC

Y Gaer (Brycheiniog)

Caer dros-dro ger Fferm Ffynhogion, ger Rhuthun

Caerau mawr

Roedd y rhwydwaith milwrol Rhufeinig yng Nghymru o siâp hirsgawr gyda phedair caer ym mhob congl ohono.

Yn y de-ddwyrain ceir caer Isca Silurum (Caerllion ar Wysg), ger Casnewydd heddiw. Hon oedd pencadlys y Rhufeiniaid yn y de. Yn gyfateb iddi yn y gogledd-ddwyrain dewiswyd safle ger aber Afon Dyfrdwy ar gyfer Deva (dinas Caer heddiw). Yn y ddwy gaer hyn sefydlwyd pencadlysoedd y llengoedd yng Nghymru, sef y Legio II Adiutrix yn Deva hyd 66 ac yna'r Legio XX Valeria Victrix, a'r Legio II Augusta yn Isca Silurum.

Yn ail i'r ddwy gaer roedd caer Segontium yn y gogledd-orllewin (ger Caernarfon) a chaer Maridunum (neu Moridunum) yn y de-orllewin (Caerfyrddin).

Yn ogystal roedd yna gaer yn Viroconium (ger Caerwrygion) i gadw golwg ar ganolbarth y wlad.

Yn ychwanegol i'r caerau hyn roedd yna gyfres o gaerau llai:

Yn y gogledd ceir Caer Gybi ac Aberffraw ar Ynys Môn, Caerhun (Dyffryn Conwy), Bryn-y-Gefeiliau (neu Caer Llugwy, ger Capel Curig), Pen Llystyn (ger Bryncir), Tomen-y-mur, Caer Gai, Y Bala a Pennal ym Meirionnydd. Mae lleoliad Varis yn ansicr, ond credir iddi gael ei chodi ger Llanelwy.

Yn y canolbarth a'r gorllewin ceir Caersŵs, Caer Ffordun a Cae Gaer ym Maldwyn, Trawscoed a Llanio yng Ngheredigion, Caerau, Pen-y-gaer ac Y Gaer ym Mrycheiniog, a chaerau Castell Collen a Clyro ym Maesyfed.

Yn olaf, yn y de-ddwyrain ceir Coelbren Gaer, Castell Nedd, Pen-y-darren, Gelli-gaer a chaer Caerdydd ym Morgannwg, a chaer Y Fenni a Choed y Caerau ym Mynwy.

Caerau llai

Rhwng y caerau mawr ceir caerau llai yn Holt, Brithdir (Meirionnydd), Pen-y-crogbren (Sir Drefaldwyn), Pant Teg Uchaf (Ceredigion), Mynydd Myddfai a Castell Madog ym Mrycheiniog a Hirfynydd ym Morgannwg a Caer Rufeinig Blestiwm yn Sir Fynwy.

Mathau gwahanol

Gwylfeydd

Darganfuwyd olion gwylfeydd Rhufeinig ar Fynydd Twr ger Caergybi, ym Mryn Glas ger Segontium (Arfon) a ger caer Hirfynydd ym Morgannwg. Pwrpas y rhain oedd rhoi rhybudd i'r gaer pe ddeuai ymosodiad.

Gwersylloedd dros dro

Ceir olion caerau dros dro yn: Pen-y-gwryd ger yr Wyddfa, Rhyd Sarn (Meirionnydd), ger Caersws a Chaer Fforden (Trefaldwyn), Cwm-y-cadno ac Arosfa Garreg (Sir Gaerfyrddin), Y Pigwn, Heol-y-gaer ac Ystradfellte (Brycheiniog) a Blaen-cwm-bach, Twyn-y-briddallt a Pen-y-coed Cae ym Morgannwg.

Caerau ymarfer

Gerllaw Tomen-y-mur a Doldinas (Meirionnydd), Caerau (Brycheiniog), ar Gomins Llandrindod ac ar Gomins Stafford, Mynydd Carn Coch a Chomins Gelli-gaer ym Morgannwg.

Rhestrau Cadw

Nodir y caerau a'r gwersylloedd canlynol ar restr Cadw.

Caer

• Caergybi: Caer Gybi (caer): OS SH247826
• Aberhonddu: Y Gaer: OS SO003296
• Treflys: Safle Rufeinig Caerau: OS SN923502
• Llanfihangel Cwm Du gyda Bwlch a Chathedin: Caer Rufeinig Pen y Gaer: OS SO168219
• Trawsgoed: Caer Rufeinig Trawsgoed: OS SN670727
• Lladdewi Brefi: Caer Rufeinig i'r Gorllewin o Gaer Llanio: OS SN642563
• Lladdewi Brefi: Caer Llanio: OS SN643564
• Melindwr: Caer Rufeinig Pen-llwyn: OS SN650806
• Llanymddyfri: Safle Rufeinig Llanymddyfri: OS SN769352
• Myddfai: Caer Rufeinig Mynydd Myddfai: OS SN820310
• Cynwyl Gaeo: Caer Rufeinig Pumsaint: OS SN655405
• Caerfyrddin: Maridunum: OS SN415200
• Llandeilo: Caer Rufeinig Dinefwr: OS SN622224
• Llanfair-ar-y-bryn: Caer Rufeinig Abererbwll: OS SN849415
• Caerhun: Caerhun: OS SH777704
• Caernarfon: Segontium: OS SH485624
• Capel Curig: Bryn-y-Gefeiliau: OS SH746572
• Caernarfon: Hen Waliau: OS SH482623
• Gelligaer: Caer Rufeinig Gelligaer ST133972
• Onllwyn: Caer Rufeinig Coelbren: OS SN859107
• Caerdydd: Caer Rufeinig Caerdydd: OS ST180765
• Castell-nedd: Nidum: OS SS747977
• Pont-y-clun: Caer Rufeinig Meisgyn: OS ST 043 807
• Pennal: Caer Rufeinig Pennal: OS SH705000
• Llanuwchllyn: Caer Gai: OS SH877314
• Maentwrog: Tomen y Mur: OS SH709384
• Brithdir a Llanfachreth: Caer Rufeinig Brithdir: OS SH772188
• Llandderfel: Caer Rufeinig Llanfor: OS SH937361
• Caersws: Safle Rufeinig Caersws: OS SO029921
• Llanfair Caereinion: Caer Rufeinig Llanfair Caereinion: OS SJ105044
• Trelystan: Caer Ffordun: OS SO209990
• Caerswsgw uchodSO029918

Caerswsgw uchodSO028918

• Caerllion: Gwersyll Rhufeinig Penrhos: OS ST342917
• Langstone: Caer Rufeinig Pen-Toppen-Ash: OS ST378915
• Pontllanfraith: Caer Rufeinig Pen-Llwyn-Fawr: OS ST174953
• Brynbuga: Caer Rufeinig Brynbuga: OS SO379006
• Y Fenni: Caer Rufeinig y Fenni: OS SO298140
• Caerllion: Caer Rufeinig Caerllion: OS ST338906

Cadarnle lleng

(Saesneg: Legionary fortress)
Mae'r unig gadarnle lleng y gwyddys amdano yng Nghaerllion.

Gwersylloedd dros dro

(Saesneg: marching camp)

• Tonna, Castell-nedd: Gwersyll Rhufeinig Blaen-Cwmbach: OS SS798988
• Onllwyn: Gwersyll Rhufeinig Onllwyn: OS SN862102
• Y Clun: Gwersyll Rhufeinig y Clun: OS SN836000
• Llywel: Gwersyll Rhufeinig y Pigwn, Mynydd Myddfai: OS SN828312
• Ystradfellte: Gwersyll Rhufeinig Maen Madog: OS SN923163
• Llangurig: Cae Gaer: OS SN823818
• Rhaeadr Gwy: Gwersyll Rhufeinig Esgairperfedd: OS SN924698
• Sant Harmon: Gwersyll Rhufeinig Sant Harmon: OS SN985716
• Pencraig: Tri gwersyll Rhufeinig Pencraig: OS SO253599
• Aberaman: Gwersyll Rhufeinig Twyn y Bridallt: OS ST001982
• Pontypridd: Gwersyll Rhufeinig Pen y Coedcae: OS ST069880
• Llanddeusant: Gwersyll Rhufeinig Arhosfa Garreg Lwyd: OS SN802262
• Ceiriog Ucha: Gwersyll Rhufeinig Pen Plaenau: OS SJ110363

Gwersylloedd ymarfer

• Abertawe: Gwersyll Rhufeinig Mynydd Garn-goch: OS SS608971
• Abertawe: Gwersyll Rhufeinig Stafford: OS SS591973
• Caerffili: Gwersyll Rhufeinig Bargoed: OS ST138991
• Caerffili: Gwersyll Rhufeinig Fforest Gwladys: OS ST131990
• Gwynedd: Gwersyll Rhufeinig Dôl-ddinas: OS SH734379
• Powys: Gwersyll Rhufeinig Llandrindod: OS SO542600
• Sir Gaerfyrddin: Gwersyll Rhufeinig Hafod Fawr: OS SN 812 315

Ffynonellau

• I. Ll. Foster a Glyn Daniel (gol.), Prehistoric and Early Wales (Llundain, 1965)
• Christopher Houlder, Wales: an Archaeological Guide (Llundain, 1978)