Siarlymaen: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Siarlymaen
Siarlymaen
Ganwyd	Karlus ; 740s ; Francia, Liège, Aachen
Bu farw	28 Ionawr 814 ; Aachen
Dinasyddiaeth	Francia
Galwedigaeth	teyrn, brenin neu frenhines
Swydd	dug Bafaria, brenin y Ffranciaid, brenin y Lombardiaid, Ymerawdwr Glân Rhufeinig
Dydd gŵyl	18 Ionawr
Taldra	1.84 metr
Tad	Pepin Fychan
Mam	Bertrada o Laon
Priod	Desiderata o Lombardia, Hildegard, Fastrada, Luitgard, Himiltrude
Partner	Regina, Himiltrude, Madelgard, Gersuinda, Ethelind
Plant	Pepin Cefngrwm, Siarl yr Ieuengaf, Rotrude, Bertha, Pepin o'r Eidal, Louis Dduwiol, Gisela, Theodrada, Drogo, Hugh, Alpais, Adelaide, Lothair, Hildegard, Chrotais, Hiltrude, Ruodhaid, Theodoric, Adaltrude
Llinach	Y Carolingiaid
llofnod

Pori'r hanes yn rhyngweithiol

← Cymharer â'r fersiwn gynt

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

GweledolCystrawen wici

Mewn-lein

Golygiad diweddaraf yn ôl 20:37, 9 Hydref 2024

Roedd Siarlymaen (748^[1] neu 742 neu 747 – 28 Ionawr 814) yn frenin y Ffranciaid o 768 ymlaen ac yn ymerawdwr 25 Rhagfyr, 800 pan y coronwyd ef gan Bab Leo III yn Rhufain. Carolus Magnus oedd ei enw ef yn Lladin, a Charlemagne yn Ffrangeg. Ei deitl lawn o 800 ymlaen oedd: Karolus serenissimus augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum imperium gubernans qui et per misericordiam dei rex Francorum atque Langobardorum (Cyfieithiad rydd: Siarl rheolwr araul urddasol, coronwyd gan Dduw, rheolwr sydd yn rheoli'r Ymerodraeth Rufeinig ac yn creu hedd mawr, gyda chaniatâd Duw yn frenin y Francaid a'r Langobardaid). Ystyrir mai ef oedd yr Ymerawdwr Glân Rhufeinig cyntaf.^[2]

Bywyd

Roedd Siarlymaen yn fab hynaf Pippin III, y brenin Carolingaidd cyntaf. Ar ôl i Pippin farw roedd Siarlymaen yn rheoli un rhan o'r deyrnas a'i frawd, Carloman, y llall. Wedi marwolaeth Carloman ym 771 daeth Siarlymaen yn rheolwr ar y deyrnas gyfan.

Fideo byr ar blasty'r Siarlymaen yn Aachen

Oherwydd i Siarlymaen gytuno i'w dad Pippin y byddai'n rhoi tir i'r eglwys, roedd y berthynas rhwng Siarlymaen a'r Pab yn dda iawn. Daeth Irene yn ymerodres yr Ymerodraeth Fysantaidd yn 797, ond nid oedd yn cael ei chydnabod gan y Pab, nad oedd yn barod i dderbyn merch fel rheolwr. Coronodd Pab Leo III Siarlymaen i fod yn ymerawdwr tra y bu'n aros yn Rhufain ar ddydd Nadolig y flwyddyn 800. Siarlymaen oedd y rheolwr cyntaf yng ngorllewin Ewrop i ddefnyddio'r teitl yma ers cwymp Romulus Augustulus ym 476. Wrth gwrs, nid oedd yr yn croesawu'r ymerawdwr gorllewinol newydd.

Roedd 350 o siroedd, a reolid gan ieirll, yn Ymerodraeth Siarlymaen, ac roedd yr ieirll hynny'n gwasanethu fel barnwyr a gweinyddwyr. Bu hefyd i Siarlymaen gyflwyno'r system Missi Dominici ("Negesyddion Duw"). O dan y system hon roedd cynrychiolydd yr eglwys a chynrychiolydd yr Ymerawdwr yn rheoli'r siroedd ac yn rhoi adroddiad ar gyfer y sir i Siarlymaen bob blwyddyn.

Claddwyd Siarlymaen yn ei eglwys gadeiriol ei hun yn ninas Aachen pan fu farw ym 814. Daeth Louis y Duwiol, yr unig fab a goroesodd ef, yn frenin dros yr holl ymerodraeth, ond ar ôl hynny rhannwyd yr ymerodraeth rhwng meibion Louis, yn ôl y traddodiad Ffrancaidd. Roedd y tair teyrnas a ffurfiwyd o ganlyniad i hynny yn ragflaenyddion teyrnas Ffrainc a'r Ymerodraeth Lân Rufeinig.

Llenyddiaeth

Cafwyd nifer o chwedlau am Siarlymaen a oedd yn cynnig tir ffrwythlon i feirdd a llenorion yr Oesoedd Canol. Efallai'r gerdd enwocaf am gylch Siarlymaen yw'r gerdd Ffrangeg Canol adnabyddus La Chanson de Roland. Cafodd hynny ei chyfieithu neu eu hadasu i sawl iaith, gan gynnwys Cymraeg Canol (Cân Rolant). Gyda'r testun hanes arwrol Cronicl Turpin a Rhamant Otuel, addaswyd Cân Roland i'r Gymraeg yn y testunau a elwir yn Ystorya de Carolo Magno. Yn ogystal ceir y testun rhyddiaith Pererindod Siarlymaen. Ceir y testunau hyn yn Llyfr Coch Hergest a Llyfr Gwyn Rhydderch.

Llyfryddiaeth

Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (Caerdydd, 1968)

Rhagflaenydd: –	Ymerawdwr Glân Rhufeinig 800 – 814	Olynydd: Louis I (Louis Dduwiol)

Cyfeiriadau

↑ Ymhlith y blynyddoedd geni amgen ar gyfer Siarlymaen mae 742 a 747. Bu dadl ysgolheigaidd ar y pwnc hwn.
↑ Nelson, Janet L. (2019). King and Emperor: A New Life of Charlemagne (yn Saesneg). Oakland: Gwasg Prifysgol Califfornia. ISBN 9780520314207.

[1] Ymhlith y blynyddoedd geni amgen ar gyfer Siarlymaen mae 742 a 747. Bu dadl ysgolheigaidd ar y pwnc hwn.

[2] Nelson, Janet L. (2019). King and Emperor: A New Life of Charlemagne (yn Saesneg). Oakland: Gwasg Prifysgol Califfornia. ISBN 9780520314207.

[1]

[2]

@@ Llinell 1: / Llinell 1: @@
+{{Person
-{{Unigolyn_marw|enw=Siarlymaen|galwedigaeth=Ymerawdwr Carolingaidd|delwedd=[[Delwedd:Siarlymaen.jpg]]<br>''Cerflun yn Frankfurt/Main|dyddiad_geni=[[1 Ebrill]] [[742]]|lleoliad_geni=[[Gauting]] (?)|dyddiad_marw=[[28 Ionawr]] [[814]]|lleoliad_marw=[[Aachen]]}}
+| fetchwikidata=ALL
+| onlysourced=no
-Roedd '''Siarlymaen''' ([[742]] neu [[747]] - [[28 Ionawr]] [[814]]) yn frenin y [[Ffranciaid]] o [[768]] ymlaen ac yn ymerawdwr  [[25 Rhagfyr]], [[800]] pan y coronwyd ef gan [[Pab Leo III|Bab Leo III]] yn [[Rhufain]]. '''Carolus Magnus''' oedd ei enw ef yn [[Lladin]], a '''Charlemagne''' yn [[Ffrangeg]]. Ei deitl lawn o 800 ymlaen oedd: ''Karolus serenissimus augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum imperium gubernans qui et per misericordiam dei rex Francorum atque Langobardorum'' (Cyfieithiad rydd: ''Siarl rheolwr araul urddasol, coronwyd gan Dduw, rheolwr sydd yn rheoli'r Ymerodraeth Rufeinig ac yn creu hedd mawr, gyda chaniatâd Duw yn frenin y Francaid a'r Langobardaid''). Ystyrir mai ef oedd yr [[Ymerawdwr Glân Rhufeinig]] cyntaf.
+| suppressfields= cenedl dinasyddiaeth
+| dateformat = dmy
+}}
+Roedd '''Siarlymaen''' ([[748]]<ref>Ymhlith y blynyddoedd geni amgen ar gyfer Siarlymaen mae 742 a 747. Bu dadl ysgolheigaidd ar y pwnc hwn.</ref> neu [[742]] neu [[747]] – [[28 Ionawr]] [[814]]) yn frenin y [[Ffranciaid]] o [[768]] ymlaen ac yn ymerawdwr  [[25 Rhagfyr]], [[800]] pan y coronwyd ef gan [[Pab Leo III|Bab Leo III]] yn [[Rhufain]]. '''Carolus Magnus''' oedd ei enw ef yn [[Lladin]], a '''Charlemagne''' yn [[Ffrangeg]]. Ei deitl lawn o 800 ymlaen oedd: ''Karolus serenissimus augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum imperium gubernans qui et per misericordiam dei rex Francorum atque Langobardorum'' (Cyfieithiad rydd: ''Siarl rheolwr araul urddasol, coronwyd gan Dduw, rheolwr sydd yn rheoli'r Ymerodraeth Rufeinig ac yn creu hedd mawr, gyda chaniatâd Duw yn frenin y Francaid a'r Langobardaid''). Ystyrir mai ef oedd yr [[Ymerawdwr Glân Rhufeinig]] cyntaf.<ref>{{cite book|first=Janet L.|last=Nelson|author-link=Janet Nelson|title=King and Emperor: A New Life of Charlemagne |location=Oakland |publisher=Gwasg Prifysgol Califfornia |year=2019 |isbn=9780520314207 |language=en}}</ref>
 == Bywyd ==
 Roedd Siarlymaen yn fab hynaf [[Pippin III]], y brenin [[Carolingiaid|Carolingaidd]] cyntaf. Ar ôl i Pippin farw roedd Siarlymaen yn rheoli un rhan o'r deyrnas a'i frawd, [[Carloman]], y llall. Wedi marwolaeth Carloman ym [[771]] daeth Siarlymaen yn rheolwr ar y deyrnas gyfan.
+[[File:Die Aachener Kaiserpfalz (CC BY-SA 4.0) cy.webm|bawd|chwith|Fideo byr ar blasty'r Siarlymaen yn [[Aachen]]]]
 Oherwydd i Siarlymaen gytuno i'w dad Pippin y byddai'n rhoi tir i'r [[Eglwys Gatholig|eglwys]], roedd y berthynas rhwng Siarlymaen a'r [[Pab]] yn dda iawn. Daeth [[Irene (ymerodres)|Irene]] yn ymerodres [[yr Ymerodraeth Fysantaidd]] yn [[797]], ond nid oedd yn cael ei chydnabod gan y Pab, nad oedd yn barod i dderbyn merch fel rheolwr. Coronodd [[Pab Leo III]] Siarlymaen i fod yn ymerawdwr tra y bu'n aros yn [[Rhufain]] ar ddydd [[Nadolig]] y flwyddyn [[800]]. Siarlymaen oedd y rheolwr cyntaf yng ngorllewin [[Ewrop]] i ddefnyddio'r teitl yma ers cwymp [[Romulus Augustulus]] ym [[476]]. Wrth gwrs, nid oedd yr  yn croesawu'r ymerawdwr gorllewinol newydd.
@@ Llinell 14: / Llinell 19: @@
 ==Llenyddiaeth==
+[[File:Jesus-College-MS-111 00181 91r (cropped) Ystoria Carolo Magno - Chronicl Turpin.jpg|thumb|Un o gadwen o chwedlau Cymraeg am y Siarlymaen: ''Ystorya de Carolo Magno: Rhamant Otfel'' allan o ''[[Llyfr Coch Hergest|Lyfr Coch hergest]]''  ([[Coleg yr Iesu, Rhydychen]], MS 111), [[14g]]]]
 Cafwyd nifer o chwedlau am Siarlymaen a oedd yn cynnig tir ffrwythlon i feirdd a llenorion yr [[Oesoedd Canol]]. Efallai'r gerdd enwocaf am gylch Siarlymaen yw'r gerdd [[Ffrangeg Canol]] adnabyddus ''[[La Chanson de Roland]]''. Cafodd hynny ei chyfieithu neu eu hadasu i sawl iaith, gan gynnwys [[Cymraeg Canol]] (''[[Cân Rolant]]''). Gyda'r testun hanes arwrol ''[[Cronicl Turpin]]'' a ''Rhamant Otuel'', addaswyd Cân Roland i'r Gymraeg yn y testunau a elwir yn ''[[Ystorya de Carolo Magno]]''. Yn ogystal ceir y testun [[rhyddiaith]] ''[[Pererindod Siarlymaen]]''. Ceir y testunau hyn yn [[Llyfr Coch Hergest]] a [[Llyfr Gwyn Rhydderch]].
@@ Llinell 19: / Llinell 25: @@
 *Stephen J. Williams (gol.), ''Ystorya de Carolo Magno'' (Caerdydd, 1968)
+{{dechrau-bocs}}
-[[Categori:Y Carolingiaid]]
+{{bocs olyniaeth
-[[Categori:Hanes Ffrainc]]
+| cyn = –
+| teitl = [[Ymerawdwr Glân Rhufeinig]]
+| blynyddoedd = [[800]] – [[814]]
+| ar ôl = [[Louis Dduwiol|Louis I (Louis Dduwiol)]]
+}}
+{{diwedd-bocs}}
+==Cyfeiriadau==
+{{cyfeiriadau}}
+{{Ymerodron Glân Rhufeinig}}
+{{Rheoli awdurdod}}
 [[Categori:Marwolaethau 814]]
+[[Categori:Pobl yr 8fed ganrif]]
+[[Categori:Pobl y 9fed ganrif]]
+[[Categori:Y Carolingiaid]]
 [[Categori:Ymerodron Glân Rhufeinig]]
-[[Categori:Belgiaid]]
-[[af:Karel die Grote]]
-[[als:Karl der Große]]
-[[an:Carlemanyo]]
-[[ang:Carl sē Micel Francena Cyning]]
-[[ar:شارلمان]]
-[[arz:شارلمان]]
-[[ast:Carlomagno]]
-[[az:Böyük Karl]]
-[[bat-smg:Karuolės Dėdlīsės]]
-[[be:Карл Вялікі]]
-[[be-x-old:Карл Вялікі]]
-[[bg:Карл Велики]]
-[[bn:শার্লেমাইন]]
-[[br:Karl Veur]]
-[[bs:Karlo Veliki]]
-[[ca:Carlemany]]
-[[ceb:Carlomagno]]
-[[co:Carulu Magnu]]
-[[cs:Karel Veliký]]
-[[cv:Аслă Карл]]
-[[da:Karl den Store]]
-[[de:Karl der Große]]
-[[el:Καρλομάγνος]]
-[[en:Charlemagne]]
-[[eo:Karolo la Granda]]
-[[es:Carlomagno]]
-[[et:Karl Suur]]
-[[eu:Karlomagno]]
-[[ext:Carlus el Grandi]]
-[[fa:شارلمانی]]
-[[fi:Kaarle Suuri]]
-[[fiu-vro:Karl Suur]]
-[[fo:Karlamagnus]]
-[[fr:Charlemagne]]
-[[fy:Karel de Grutte]]
-[[ga:Séarlas Mór]]
-[[gan:沙利門大帝]]
-[[gd:Tearlach Mòr]]
-[[gl:Carlomagno]]
-[[he:קרל הגדול]]
-[[hi:शारलेमेन]]
-[[hif:Charlemagne]]
-[[hr:Karlo Veliki]]
-[[hu:I. Károly frank császár]]
-[[hy:Կարլոս Մեծ]]
-[[ia:Carolo Magne]]
-[[id:Charlemagne]]
-[[io:Karl la Granda]]
-[[is:Karlamagnús]]
-[[it:Carlo Magno]]
-[[ja:カール大帝]]
-[[jv:Charlemagne]]
-[[ka:კარლოს დიდი]]
-[[kaa:Karolus Magnus]]
-[[kk:Ұлы Карл]]
-[[ko:카롤루스 대제]]
-[[ku:Charlemagne]]
-[[la:Carolus Magnus]]
-[[lb:Karel de Groussen]]
-[[li:Karel de Groete]]
-[[lt:Karolis Didysis]]
-[[lv:Kārlis Lielais]]
-[[mk:Карло Велики]]
-[[ml:കാറൽമാൻ]]
-[[mn:Их Карл]]
-[[mr:शार्लमेन]]
-[[ms:Charlemagne]]
-[[mwl:Carlos Magno]]
-[[my:ရှာလမိန်း]]
-[[nah:Carolus Magnus]]
-[[nds:Karl de Grote]]
-[[nds-nl:Karel de Grote]]
-[[nl:Karel de Grote]]
-[[nn:Karl den store]]
-[[no:Karl den store]]
-[[nrm:Charlemangne]]
-[[oc:Carlesmanhe]]
-[[pl:Karol Wielki]]
-[[pnb:شارلمین]]
-[[pt:Carlos Magno]]
-[[qu:Carolus Magnus]]
-[[ro:Carol cel Mare]]
-[[ru:Карл Великий]]
-[[rue:Карл I. Великый]]
-[[sa:शार्लेमन्य]]
-[[scn:Carlu Magnu]]
-[[sh:Karlo Veliki]]
-[[simple:Charlemagne]]
-[[sk:Karol Veľký]]
-[[sl:Karel Veliki]]
-[[sq:Karli i Madh]]
-[[sr:Карло Велики]]
-[[sv:Karl den store]]
-[[sw:Karolo Mkuu]]
-[[ta:சார்லமேன்]]
-[[th:ชาร์เลอมาญ]]
-[[tl:Carlomagno]]
-[[tr:Şarlman]]
-[[tt:Бөек Карл]]
-[[uk:Карл I Великий]]
-[[vec:Carlo Magno]]
-[[vi:Charlemagne]]
-[[vls:Karel den Grôotn]]
-[[wa:Tchårlumagne]]
-[[war:Carlomagno]]
-[[yi:קארל דער גרויסער]]
-[[yo:Charlemagne]]
-[[zh:查理大帝]]
-[[zh-yue:查理大帝]]

v t e Ymerodron Glân Rhufeinig
Yr Ymerodraeth Garolingaidd (800–888) a Dwyrain Ffrancia (843–962)	Siarl I (800–814) Louis I (814–840) Lothair I (860–855) Louis II (855–875) Siarl II (875–877) Siarl III (881–887) Guido (891–894) Lambert (894–898) Arnulf (896–899) Louis III (901–905) Berengar (915–924)
Yr Ymerodraeth Lân Rufeinig (962–1806)	Otto I (962–973) Otto II (973–983) Otto III (996–1002) Harri II (1014–24) Conrad II (1027–39) Harri III (1046–56) Harri IV (1084–1105) Harri V (1111–25) Lothair III (1133–37) Ffredrig I (1155–90) Harri VI (1191–97) Otto IV (1209–15) Ffredrig II (1220–50) Harri VII (1312–13) Louis IV (1328–47) Siarl IV (1355–78) Sigismund (1410–37) Ffredrig III (1452–93) Maximilian I (1508–19) Siarl V (1530–56) Ferdinand I (1556–64) Maximilian II (1564–76) Rudolf II (1576–1612) Matthias (1612–19) Ferdinand II (1619–37) Ferdinand III (1637–57) Leopold I (1658–1705) Joseff I (1705–11) Siarl VI (1711–40) Siarl VII (1742–45) Ffransis I (1745–65) Joseff II (1765–90) Leopold II (1790–92) Ffransis II (1792–1806)
Categori