Moruso
|
Ne konfuzu ĉi tiun artikolon kun Morus (birdo). |
Moruso (Morus) estas genro de falfoliaj, monoikaj, laktosukohavaj arboj kaj trunkarbustoj kun plurformaj, dentaj kaj ofte lobaj folioj, kun malgrandaj floroj kaj kun fruktoj (kunmetaj ŝajndrupoj) aspektantaj kiel pli-malpli longformaj framboj; ĉirkaŭ 12 specioj el Azio kaj Nordameriko, pluraj kultivataj interalie por ornamo, el kiuj kvar havas manĝeblajn fruktojn:
- suda moruso Morus australis (ankaŭ: aŭstrala moruso)[1]
- blanka moruso Morus alba
- nigra moruso Morus nigra
- ruĝa moruso Morus rubra
 | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nigra moruso, Morus nigra
| ||||||||||||
| Biologia klasado | ||||||||||||
| ||||||||||||
Specioj
| ||||||||||||
|
Vidu tekston | ||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||||||
Pli precize, oni povas uzi la vorton "morusarbo" (aŭ "morusujo") por nomi la arbon kaj la vorton "morusbero" por nomi la frukton.[2] Laŭ Reta Vortaro "moruso" estas nur la frukto.[3]
La morusa frukto estas multipla, ĉirkaŭ 2–3 centimetroj (3⁄4–1+1⁄4 coloj) longa.[2][5] Nekompletaj fruktoj estas blankaj, verdaj, aŭ pale flavaj. La frukto ŝanĝiĝas de roza al ruĝa dum maturiĝo, poste malhela purpura aŭ nigras, kaj havas dolĉan guston tute maturiĝinte.
Kultivado
redaktiMorusarbo en Anglio
redaktiMorusoj povas esti kreskigitaj el semoj, kaj tio estas ofte konsilita, ĉar arboj kreskigitaj el semoj ĝenerale havas pli bonan formon kaj sanon. Morusarboj kreskigitaj el semoj povas preni ĝis dek jarojn por porti fruktojn. Morusoj estas plej ofte plantitaj el grandaj branĉotranĉaĵoj, kiuj facile radikas. Morusaj plantoj, kiuj estas permesitaj kreski alte, havas kronan altecon de 1.5 ĝis 1.8 m (5 ĝis 6 futoj) de la grundnivelo kaj stamperiferion de 10–13 cm (4–5 inĉoj). Ili estas speciale elĉerpitaj per la helpo de bone kreskintaj plandetoj de 8–10 monatoj malnovaj el iu el la varietatoj rekomenditaj por pluvakvaj regionoj, kiel S-13 (por ruĝa lama tero) aŭ S-34 (nigra kotona tero), kiuj toleras sekecon aŭ kondiĉojn de termaŝtro. Kutime, la plantado estas levita kaj en blokformo kun spaco de 1.8 je 1.8 m (6 je 6 ft), aŭ 2.4 je 2.4 m (8 je 8 ft), kiel spaco inter plantoj kaj vicoj inter vicoj. La plantoj estas kutime prunitaj foje je jaro dum la monsuna sezono ĝis alteco de 1.5–1.8 m (5–6 ft) kaj permesitaj kreski kun maksimume 8–10 ŝutoj ĉe la krono. La folioj estas rikoltitaj tri aŭ kvar fojojn jare per metodo de foliaro sub pluvakvaj aŭ semi-aridaj kondiĉoj, depende de la monsono. La branĉoj de la arbo prunumitaj dum la aŭtuna sezono (post falado de la folioj) estas tonditaj kaj uzataj por fari daŭratajn korbojn subtenantajn agrikulturon kaj bestkulturon. [4] [5]
Kelkaj nord-amerikaj urboj malpermesis la plantadon de morusoj pro la grandaj kvantoj de poleno kiujn ili produktas, prezentante eblegan sanan danĝeron por kelkaj suferantoj de polena alergio. Fakte, nur la viraj morusarboj produktas polenon; tiu malpeza poleno povas esti enspirebla profunde en la pulmojn, foje instigante astmon. Kontraŭe, la inaj morusarboj produktas ĉiujn inajn florojn, kiuj atentigas polenon kaj polvon el la aero. Pro tiu polenabsorbanta eco, inaj morusarboj havas OPALS-alergioskalan indikon de nur 1 (malplej alta nivelo de alergipotencialo), kaj kelkaj konsideras ĝin "senalergia". [6]
Morusa arboscionligno facile povas esti alikreskigita al aliaj morusarboj dum la vintro, kiam la arbo estas dormanta. Unu komuna scenaro estas konverti problematan viran morusarbon al senalergia ina arbo, alikreskigante ĉiujn inajn morusajn arboscionojn al vira morusarbo kiu estis prunumita ĝis la trunko. Tamen, ĉia nova kresko de sub la alikreskigo(j) devas esti forigita, ĉar ili estus de la originala vira morusarbo.[7]
Priskribo
redaktiJunaj morusarboj kreskas rapide, sed la pli maljunaj plantoj kreskas malrapide, kaj preskaŭ neniam superas 10-15 m altaj. La frukto estas obla frukto, 2-3 cm longa, ruĝa al malhela purpura kiam matura. Ĝi estas manĝebla, dolĉa kaj ĉe kelkaj specioj bongusta. La folioj de la morusarbo estas ekonomike gravaj, ĉar ĝi estas la sola manĝaĵo por la silkraŭpo, el kies kokonoj silko estas farita.
- Morus alba (Blanka moruso, orienta Azio)
- Morus australis (Suda moruso, sudorienta Azio)
- Morus mesozygia (Afrika moruso, suda kaj centra Afriko)
- Morus microphylla (Teksasa moruso, sudcentra Nord-Ameriko, Teksaso, Meksiko)
- Morus nigra (Nigra moruso, sudokcidenta Azio)
- Morus rubra (Ruĝa moruso, orienta Nord-Ameriko)
Vidu ankaŭ
redaktiNotoj kaj referencoj
redakti- ↑ La nomo aŭstrala moruso estas en PIV. Tamen tiu nomo havas plurajn problemojn: ne nur la radiko "aŭstral-" ne estas oficiala kaj mankas en pluraj vortaroj, sed eĉ en PIV "aŭstrala" signifas "rilata al la S hemisfero", kio ne taŭgas al la suda moruso, kreskanta en suda Azio, ne en la suda duonglobo.
- ↑ "moruso" en enreta PIV.
- ↑ "moruso" en Reta Vortaro.
- ↑ Broussonetia papyrifera.
- ↑ Maclura (Moraceae) wood from the Miocene of the Baja California Peninsula, Mexico: Fossil and biogeographic history of its closer allies.
- ↑ Morus nigra (black mulberry).
- ↑ What Is Mulberry Tincture It's Uses.