Norda poluso
Norda poluso estas la plej norda punkto de iu planedo. Oni povas difini la nordan poluson de planedo diversmaniere. Iafoje, la norda poluso de la Tero lokas en la Arkta Oceano.
| Norda poluso | ||
|---|---|---|
.jpg) | ||
| geografia poluso [+] | ||
| - koordinatoj | 90° 0′ 0″ N (mapo)900Koordinatoj: 90° 0′ 0″ N (mapo) [+] | |
|
||
 Vikimedia Komunejo: North Pole [+] |
||
1 - geografia;
2 - magneta;
3 - geomagneta;
4
La Norda poluso, konata ankaŭ kiel Geografia Norda poluso, Ĉiela Norda poluso, aŭ Tera Norda poluso, estas difinita kiel la punkto en la Norda Hemisfero kie la akso de rotacio de la Tero trafas sian surfacon. Ĝi ne estu konfuzita kun la Norda magneta poluso. La Norda poluso estas la plej norda punkto de la Tero, kiu kuŝas diametre male al la Suda Poluso. Ĝi difinas latitudon 90° Norda, same kiel la direkto de la vera nordo. Ĉe la Norda Poluso ĉiuj direktoj indikas suden; ĉiuj linioj de longitudo kunverĝas tie, tiele ties longitudo povas esti difinita kiel ajn gradovaloro. Pri latitudaj cirkloj, kontraŭhorloĝe estas oriente kaj horloĝe estas okcidente.
Dum la Suda Poluso kuŝas sur kontinenta teramaso, la Norda Poluso estas situanta en la mezo de la Arkta Oceano ĉe akvoj kiuj estas preskaŭ ĉiam konstante kovrita per konstante ŝanĝanta flosglacio. Tio faras ĝin malebla por konstrui permanentan stacion ĉe la Norda Poluso (malkiel ĉe la Suda Poluso). Tamen, la Soveta Unio, kaj poste Rusio, konstruis nombron de surglaciaj stacioj laŭ ĝenerale ĉiujara bazo ekde 1937, kelkaj el kiuj jam estis pasintaj super aŭ tre proksime de la Poluso. Ekde 2002, la rusoj ĉiujare establis bazon, Barneo, proksime al la Poluso. Tiu funkcias dum kelkaj semajnoj dum la komenco de la printempo. Studoj en la 2000-aj jaroj antaŭdiris ke la Norda Poluso povus iĝi laŭsezone senglacia pro la glacifandiĝo en la Arkto, kun temposupozoj ĉirkaŭ 2016[1][2] sed tio ankoraŭ ne okazis.
La marprofundo ĉe la Norda Poluso estis mezurita je 4261 m fare de la rusia submarŝipo MIR en la ekspedicio Arktika 2007[3] kaj je 4,087 m (13,410 ft) fare de la usona Nautilus en 1958.[4][5] La plej proksima tero laŭdire estas la insulo Kaffeklubben, ĉe la norda marbordo de Gronlando je 700 km for, kvankam kelkaj eblaj nekonstantaj gruzejoj kuŝas iome pli proksime. La plej proksima konstanta loĝata loko estas Alert, en la regiono Qikiqtaaluk, Nunavuto, Kanado, kiu situantas je 817 km el la Norda Poluso.
Astronomia difino de norda poluso
redaktiAstronomoj difinas la nordan "geografian" poluson de astro laŭ planeda poluso en la sama hemisfero kiel la norda poluso de Tero. En iuj korpoj de la sunsistemo (kiel la luno de Saturno, Hiperiono) mankas geografia norda poluso. Ili rotacias ĥaose pro ties malregula formo kaj gravita influo de proksimaj planedoj kaj lunoj.
Kiel difini nordan poluson
redaktiJen pluraj manieroj laŭ kiuj oni povas difini la nordan poluson:
- Geografia norda poluso estas la norda punkto kie la tera akso sekcas la teran ŝelon.
- Norda magneta poluso. La arkta magneta poluso aŭ norda magnetpoluso estas tiu punkto sur la tersurfaco de la norda hemisfero en kiu la tera magnetkampo direktiĝas vertikale suben. Tiu punkto varias depende de la tempo. Ĝia kontraŭparto en la suda hemisfero estas la Antarkta magneta poluso. Ĉar la tera magnetkampo ne estas ekzakte simetria Arkta kaj Antarkta magnetpolusoj ne estas antipodaj (spegulsimetriaj tra la tercentro): linio inter ambaŭ magnetpolusoj preteriras la tercentron en distanco de 530 km. La plej okulfrapa fenomeno ĉirkaŭ la magnetpolusoj estas la "Polaraj lumoj" ("norda brilo").
Minaco de tera varmiĝo
redaktiPro tera varmiĝo, kreskantaj temperaturoj en la regiono ĉirkaŭ la norda poluso estas jam draste ŝanĝintaj la tiulokajn vivkondiĉojn, kondukante al ĝis nun ne konataj vivminacoj. Por la arktaj bestoj iĝas tro varme. Tiu informo rezultas el esploro pri ŝanĝiĝoj en la arkta klimato fare de WWF (Mondvasta Fondaĵo pri Naturo). En Frankfurto spertulo de tiu organizaĵo, Stefano Singer, atentigis pri la ekzemplo de la marbordejoj de Norda Alasko, kie la mezumaj temperaturoj hodiaŭ estas 4 gradojn pli altaj ol en la antaŭa jarcento. Kulpa estas la aera poluado fare de industrio kaj trafiko, kaŭzanta la tiel nomatan forcej-efikon. „Arkto estas kvazaŭ febrotermometro por la tuta globo", Singer sciigis. „Tie ŝanĝiĝoj de la klimato videbliĝas speciale klare". Nuntempe la jara mezuma temperaturo en Arkto estas minus kvin gradoj. Se la temperaturo konsiderinde pli altiĝos, la nombro da rangiferoj draste malaltiĝos. Ankaŭ polusaj ursoj, fokoj, polusaj vulpoj kaj multaj migrantaj birdoj estos minacataj.
Kiom dependa de la klimato estas la pluvivo de la rangiferoj, montris savkampanjo en la orientaj vastejoj de Rusio. Tie 100 000 rangiferoj endanĝeriĝis al malsatmorto, ĉar neĝoŝtormoj kun posta glacia pluvado sternis nepenetreblan glacitavolon sur iliaj paŝtejoj. Oni devis relokigi la bestojn en regionon ankoraŭ liverantan nutraĵon. Nun plifortiĝinta degelo de la arkta naĝglacio, fruiĝinta printempo kaj malampleksiĝintaj furaĝejoj endanĝerigas la vivon de preskaŭ ĉiuj arktaj bestoj.
Esplorado
redaktiAntaŭ-1900
redakti
Tiom frue kiom ĉe la 16a jarcento, multaj elstaraj personoj ĝuste kredis ke la Norda Poluso estis en maro, kiu en la 19a jarcento estis nomita Polinio aŭ Malferma Polusa Maro.[6] Oni esperis tiam ke oni povus trovi pasejon tra glaciflosaĵoj je favoraj jarepokoj. Oni organizis kelkajn ekspediciojn por serĉi la vojon, ĝenerale per balenĉasaj ŝipoj, jam ofte uzataj tiam en la malvarmaj nordaj latitudoj.
Unu el la plej fruaj ekspedicioj organizitaj kun la klara intenco atingi la Nordan Poluson estis tiu de la brita ŝipoficiro William Edward Parry, kiu en 1827 atingis latitudon 82°45′ Norde. En 1871 la ekspedicio Polaris, nome usona klopodo al la Poluso estrita de Charles Francis Hall, finis en katastrofo. Alia klopodo de la Brita Royal Navy en la poluso, nome parto de la Brita Arkta Ekspedicio, estrita de komandanto Albert H. Markham atingis la tiam rekordan 83°20'26" Nordon en Majo 1876 antaŭ reveni. Ekspedicio en 1879–1881 estrita de usona ŝipoficiro George W. DeLong finis tragedie kiam ties ŝipo la Jeanette, estis kraŝita de glacio. Ĉirkaŭ la duono de la ŝipanaro, inter kiuj DeLong, perdiĝis.
En Aprilo 1895 la norvegaj esploristoj Fridtjof Nansen kaj Hjalmar Johansen veturis al la Poluso sur sledoj post lasi la englacia kaptita ŝipo de Nansen nome Fram. La paro atingis latitudon 86°14′ Norde antaŭ ili abandonis la klopodon kaj revenis suden, eventuale por atingi la areon de Lando de Francisko Jozefo.
En 1897 la sveda inĝeniero Salomon August Andrée kaj du kompanoj klopodis atingi la Nordan Poluson per la hidrogena balono Örnen ("Aglo"), sed venis al 300 km norde de Kvitøya, la plej norda parto de la insularo Svalbardo. Ili marŝis al Kvitøya sed mortiĝis tie post tri monatoj. En 1930 la restoj de tiu ekspedicio estis trovitaj de la norvega Ekspedicio Bratvaag.
La itala esploristo Luigi Amedeo, Duko de Abruzzi kaj la Kapitano Umberto Cagni de la Itala Reĝa Mararmeo (Regia Marina) naviĝis per la konvertita balenkapta ŝipo Stella Polare ("Polusa Stelo") el Norvegio en 1899. La 11an de Marto 1900 Cagni estris veturon surglacie kaj atingis latitudon de 86° 34’ la 25an de Aprilo, atingante novan rekordon super la rezulto de Nansen en 1895 per 35 al 40 km. Cagni malfacile povis reveni al la kampadejo, kie li restis ĝis la 23a de Junio. La 16an de Aŭgusto la Stella Polare eliris el Rudolf-insulo direkte suden kaj la ekspedicio revenis al Norvegio.
1900–1940
redakti
Usona esploristo Frederick Cook asertis ke li estis atinginta la nordan poluson la 21an de Aprilo 1908 kun du Inuitaj viroj, nome Ahwelah kaj Etukishook, sed li estis nekapabla produkti konvinkan pruvon tiele ke lia aserto ne estas vaste akceptita.[8]
La konkero de la norda poluso estis dum multaj jaroj atribuita al usonarmea inĝeniero Robert Peary, kiu asertis esti atinginta la Poluson la 6an de aprilo 1909, akompanita fare de Matthew Henson kaj kvar Inuitaj viroj, Ootah, Seeglo, Egingwah, kaj Ooqueah. Tamen, la aserto de Peary restas kontestata. Tiuj kiu akompanis Peary sur la fina scenejo de la vojaĝo ne estis edukitaj en navigacio, kaj tiel povis ne sendepende konfirmi lian navigacian laboron, kiu laŭdire iĝis fuŝe malzorgemaj kiam ili alproksimiĝis al la Poluso.
La distancoj kaj rapidecoj kiujn Peary asertis esti atinginta post kiam la lasta apoga grupo turnis reen ŝajnas nekredeblaj al multaj homoj, preskaŭ tri fojojn tio kiujn li plenumis supren al tiu punkto. La raporto de Peary pri vojaĝo al la Poluso kaj reen vojaĝante laŭ la rekta linio - la nura strategio kiu estas kongrua kun la tempolimoj kiujn li renkontis - estas kontraŭdiritaj per la raporto de Henson pri serpentumaj kromvojoj por eviti premkrestojn kaj malfermajn poliniojn.
La brita esploristo Wally Herbert, komence subtenanto de Peary, priesploris la registrojn de Peary en 1989 kaj trovis ke ekzistis signifaj diferencoj en la navigaciaj arkivoj de la esploristo. Li konkludis ke Peary ne atingis la Poluson.[9] Subteno por Peary denove venis en 2005, aliflanke, kiam brita esploristo Tom Avery kaj kvar kunuloj rekreis la kontaktan parton de la vojaĝo de Peary kun kopiaj lignaj sledoj kaj teamoj de kanadaj eskimohundoj, atingante la nordan poluson en 36 tagoj, 22 horojn - preskaŭ kvin horojn pli rapide ol Peary. Tamen, la plej rapida 5-taga marŝo de Avery estis 90 marmejloj, signife manke de la 135 postulitaj fare de Peary. Avery skribas sur sia retejo ke "La admiro kaj respekto kiujn mi tenas por Robert Peary, Matthew Henson kaj la kvar Inuit viroj kiuj riskis norden en 1909, kreskis grandege ĉar ni eliris de Kabo Kolumbia. Nun ĉar vidis mi mem kiel li vojaĝis trans la glacimaron, mi estas pli fervora ol iam ke Peary efektive malkovris la nordan poluson."[10]
Alia malaprobo de la aserto de Peary alvenis en 2009, kiam E. Myles Standish de la Kalifornia Instituto de Teknologio, sperta arbitraciisto de sciencaj asertoj, raportis multajn kvazaŭajn lakunojn kaj faktkonfliktojn.[11]
La unua postulita flugo super la Poluso estis okazinta la 9an de majo 1926 fare de mararmea usona oficiro Richard E. Byrd kaj piloto Floyd Bennett per Fokker-tri-motora aviadilo. Kvankam konfirmite tiutempe fare de komisiono de la National Geographic Society, tiu aserto poste estis subfosita[12] per la revelacio (1996) ke la sunsekstantaj informoj de la dumlonge kaŝita taglibro de Byrd (kiun la NGS neniam kontrolis) konstante kontraŭdiras paralelajn informojn de lia raporto de junio 1926 je pli ol 100 mejloj (160 km).[13] La kvazaŭaj survoje sunsekstantaj informoj de la sekreta raporto estis preterintence tiel maleble overprecize ke li forigis ĉiujn tiujn kvazaŭajn krudajn sunajn observaĵojn el la versio de la raporto finfine sendita al geografiaj socioj kvin monatojn poste (dum la originala versio estis kaŝita dum 70 jaroj), realigo unuafoje publikigita en 2000 fare de la Universitato de Kembriĝo post skrupula arbitraciado.[14]
Laŭ Standish, "Iu ajn kiu estas konata kun la faktoj kaj havas ajnan kvanton de logika rezonado ne povas eviti la konkludon ke nek Cook, nek Peary, nek Byrd atingis la nordan poluson; kaj ili ĉiuj sciis ĝin."[11]
La unua kohera, konfirmita, kaj science konvinkanta atingo de la Norda Poluso estis la 12an de majo 1926, fare de norvega esploristo Roald Amundsen kaj de lia usona sponsoro Lincoln Ellsworth pere de la aerŝipo Norge.[15] La Norge, kvankam norvega posedaĵo, estis dezajnita kaj pilotita fare de la itala Umberto Nobile. La flugo komenciĝis de Svalbardo en Norvegio, kaj transiris la Arktan Oceanon ĝis Alasko. Nobile, kun pluraj sciencistoj kaj skipo de la Norge, superflugis la Poluson duan fojon la 24an de majo 1928, pere de la aerŝipo Italia. La Italia kraŝis dum sia reveno de la Poluso, kio okazigis la perdon de duono de la skipo.
En majo 1937 la unua nordapolusa glaciostacio de la mondo, nome Norda Poluso-1, estis establita fare de sovetiaj sciencistoj per aviadilo 20 kilometrojn (13 mejl.) de la norda poluso. La ekspedicianoj: oceanografo Pjotr Ŝirŝov, meteologo Jevgenij Fjodorov, radiofoniisto Ernst Krenkel, kaj la gvidanto Ivan Papanin[16] faris sciencan esploradon ĉe la stacio dum la venontaj naŭ monatoj. Ĉirkaŭ la 19a de Februaro 1938, kiam la grupo estis kolektita per la glacirompiloj Taimir kaj Murman, ilia stacio estis drivinta 2850 km al la orienta marbordo de Gronlando.[17][18]
1940–2000
redaktiEn majo 1945 aviadilo Lancaster de la Aries ekspedicio de la Brita Aerarmeo iĝis la unua ŝtatkomunuma aviadilo se temas pri transflugado de la Norda Geografia kaj Magneta Poluso. La aviadilo estis pilotita fare de David Cecil McKinley de la Royal Air Force. Ĝi portis 11-viran skipon, kun Kenneth C. Maclure de la Royal Canadian Air Force (Reĝa kanada aerarmeo) zorge de ĉiuj sciencaj observaĵoj. En 2006, Maclure estis honorita per punkto en Kanadaviada Halo de Famo.[19]
Sen enkalkuli la pridisputatan aserton de Peary, la unuaj viroj al kiuj oni atribuis piediron al la norda poluso estis sovetia grupo[20] inkluzive de geofizikistoj Miĥail Ostrekin kaj Pavel Senko, oceanografoj Miĥail Somov kaj Pavel Gordienko,[21] kaj aliaj sciencistoj kaj flugteamo (24 homoj en totalo)[22] de la ekspedicio Sever-2 de Aleksandr Kuznetsov (marto-majo 1948).[23] Ĝi estis organizita fare de la Ĉefa Direktoraro de la Nordmara Vojo.[24] La grupo flugis per tri aviadilojn (pilotoj Ivan Ĉereviĉnij, Vitalij Maslennikov kaj Ilja Kotov) de insulo Kotelnij al la norda poluso kaj alteriĝis tie ĉe 4:44 pm (Moskva Horo, UTC+04:00) la 23-an de aprilo 1948.[25] Ili establis provizoran tendaron kaj dum la venontaj du tagoj kondukis sciencajn observaĵojn. La 26-an de Aprilo la ekspedicio flugis reen al la kontinento.
Venontan jaron, la 9-an de majo 1949,[26] du aliaj sovetiaj sciencistoj (Vitali Voloviĉ kaj Andrei Medvedev)[27] iĝis la unuaj homoj paraŝutantaj sur la nordan poluson.[28] Ili saltis de Douglas C-47 Skytrain, registrita CCCP H-369.[29]
La 3-an de majo 1952, usona aerarmea subkolonelo Joseph O. Fletcher kaj leŭtenanto William Pershing Benedict, kune kun sciencisto Albert P. Crary, surterigis modifitan Douglas C-47 Skytrain ĉe la norda poluso. Kelkaj okcidentaj fontoj konsideris tion kiel la unua alteriĝo ĉe la Poluso[30] ĝis la sovetiaj alteriĝoj iĝis vaste konataj.
_surfaced_in_Arctic_-_1959.jpg)
La submarŝipo de Usona Mararmeo nome USS Nautilus (SSN-571) trapasis la nordan poluson la 3-an de aŭgusto 1958. La 17-an de marto 1959 la submarŝipo USS Skate (SSN-578) ekaperis ĉe la Poluso, trarompante la glacion super ĝi, iĝante la unua maramea ŝipo kiu faris tion.[31]
Sen enkalkuli la aserton de Peary, la unua konfirmita surfaca konkero de la norda poluso estis tiu de Ralph Plaisted, Walt Pederson, Gerry Pitzl kaj Jean Luc Bombardier, kiuj vojaĝis super la glacio per motorsledo kaj alvenis la 19-an de aprilo 1968. La Usona Aerarmeo sendepende konfirmis ilian pozicion.
La 6-an de Aprilo, 1969, Wally Herbert kaj kunuloj Allan Gill, Roy Koerner kaj Kenneth Hedges de la brita Trans-Arkta Ekspedicio iĝis la unuaj viroj se temas pri atingi la nordan poluson per piedo (kvankam kun la helpo de hundoteamoj kaj paraŝut-liverado). Ili daŭre kompletigis la unuan surfacan transiron de la Arkta Oceano - kaj de ĝia plej longa akso, Barrow, Alasko, al Svalbardo - atingo kiu neniam estis ripetita.[32][33] Pro sugestoj (poste elprovitaj malveraj) de la uzo fare de Plaisted de flugtransporto, kelkaj fontoj klasifikas la ekspedicion de Herbert kiel la unua kiu konfirmis atingi la nordan poluson super la glacia surfaco pere de iu ajn rimedo.[33][34] En la 1980-aj jaroj, la pilotoj de Plaisted Weldy Phipps kaj Ken Lee subskribis afidavitojn asertante ke ne tia aerponto estis disponigita.[35] Estas ankaŭ dirite ke Herbert estis la unua persono se temas pri atingi la poluson de neatingebleco.[36]
La 17an de Aŭgusto 1977, la sovetunia atomenergia glacirompilo Arktika kompletigis la unuan surfacan ŝipveturadon al la Norda Poluso.
En 1982 Ranulph Fiennes kaj Charles R. Burton iĝis la unuaj homoj kiuj transiris la Arktan Oceanon en ununura sezono. Ili foriris de Kabo Crozier, en insulo Ellesmere, la 17-an de februaro 1982 kaj alvenis en la geografian nordan poluson la 10-an de aprilo 1982. Ili vojaĝis per piedo kaj motorsledo. De la Poluso, ili vojaĝis direkte al Svalbardo sed, pro la malstabila naturo de la glacio, finis sian transirejon ĉe la glaciejo post drivado suden sur glaciflosaĵo dum 99 tagoj. Ili povis poste piediri al sia ekspedicia ŝipo MV Benjamin Bowring kaj suriris ĝin la 4-an de aŭgusto 1982 ĉe pozicio 80:31N 00:59W. Kiel rezulto de tiu vojaĝo, kiu formis sekcion de la trijara Transglobe Expedition 1979-1982, Fiennes kaj Burton iĝis la unuaj homoj kiuj kompletigis ĉirkaŭnavigadon de la mondo tra kaj norda kaj suda polusoj, per surfaca vojaĝado sole. Tiu atingo restas senkontesta ĝis nun.
En 1985, Sir Edmund Hillary (la unua homo kiu staris sur la montpinto de Ĉomolungmo) kaj Neil Armstrong (la unua homo kiu staris sur la luno) alteriĝis ĉe la norda poluso en malgranda dumotora skiaviadilo.[37] Hillary tiel iĝis la unua homo kiu staris sur kaj polusoj kaj sur la montpinto de Everest.
En 1986, Will Steger, kun sep samteamanoj, iĝis la unua kiu esti konfirmita kiel atinginto de la Poluso per hunda sledo kaj sen reprovizo.
La 6-an de Majo 1986, USS Archerfish (SSN 678), USS Ray (SSN 653) kaj USS Hawkbill (SSN 666)) ekaperis ĉe la norda poluso, la unua tri-submarŝipa ekaperado ĉe la norda poluso.
La 21-an de Aprilo, 1987, Ŝinji Kazama de Japanio iĝis la unua persono kiu atingis la nordan poluson per motorciklo.[38][39]
La 18-an de Majo 1987, USS Billfish (SSN 676), USS Sea Devil (SSN 664) kaj HMS Superb (S 109) ekaperis ĉe la norda poluso, dum la unua internacia surfaciĝado ĉe la norda poluso.
En 1988, 13 persona teamo (9 sovetianoj, 4 kanadanoj) skiis trans la Arkto el Siberio ĝis norda Kanado. Unu el la kanadanoj, Richard Weber iĝis la unua persono kiu atingis la Poluson de ambaŭ flankoj de la Arkta Oceano.
La 4-an de majo 1990, Børge Ousland kaj Erling Kagge iĝis la unuaj esploristoj kiuj iam atingis la nordan poluson neprovizitaj, post 58 taga skivojaĝo de insulo Ellesmere en Kanado, nome distancon de 800 km.[40]
La 7-an de septembro 1991, la germana esplorŝipo Polarstern kaj la sveda glacirompilo Oden atingis la nordan poluson kiel la unuaj konvenciaj elektraj ŝipoj.[41] Ambaŭ sciencaj grupoj kaj skipoj prenis oceanografajn kaj geologiajn ekzemplerojn kaj okazigis ŝnurtiran lukton kaj futbalon sur glaciflosaĵo. Polarstern denove atingis la poluson ekzakte 10 jarojn poste[42] per la Healy.
En 1998, 1999, kaj 2000 veturiloj Lada Niva (specialaj tre grandaj radohavaj versioj konstruitaj de BRONTO, nome la eksperimenta branĉo de Lada/Vaz) estis ŝoforitaj ĝis la Norda Poluso.[43][44] La ekspedicio de 1998 estis paraŝutita kaj kompletigis la vojon al la Norda Poluso. La ekspedicio de 2000 eliris el Rusia esplorbazo ĉirkaŭ 114 km el la Poluso kaj postulis averaĝan rapidon de 20–15 km/h en averaĝa temperaturo de −30 gradoj.
21a jarcento
redakti
En la lastaj jaroj, vojaĝoj al la Norda Poluso per aviadilo (alteriĝante per helikoptero aŭ sur alteriĝejo preparita sur la glacio) aŭ de glacirompilo fariĝis relative rutinaj, kaj estas eĉ haveblaj al grupetoj de turistoj pere de aventurturismaj entreprenoj. Paraŝutadoj estis ofte faritaj sur la norda poluso en la lastaj jaroj. La provizora laŭsezona rusa tendaro de Barneo estis establita per aviadilo je mallonga distanco de la Poluso ĉiujare ekde 2002, kaj servas sciencajn esploristojn same kiel turistgrupojn. Ekskursetoj de la tendaro ĝis la Poluso mem povas esti aranĝitaj surtere aŭ per helikoptero.
La unua provo de subakva esplorado de la norda poluso estis farita la 22-an de aprilo 1998 fare de rusa fajrobrigadisto kaj plonĝisto Andrei Rozhkov kun la subteno de la Plonĝo-Klubo de Moskva Ŝtata Universitato, sed finiĝis en mortiĝo. La venonta provita plonĝado ĉe la norda poluso estis organizita la venontan jaron fare de la sama plonĝadklubo, kaj finiĝis en sukceso la 24-an de aprilo 1999. La plonĝistoj estis tiam Michael Wolff (Aŭstrio), Brett Cormick (UR), kaj Bob Wass (Usono).[45]
En 2005, la usonmararmea submarŝipo USS Charlotte (SSN-766) surfaciĝis tra 155 cm (61 in) de glacio ĉe la norda poluso kaj pasigis 18 horojn tie.[46]
En julio 2007, brita rezistonaĝanto Lewis Gordon Pugh kompletigis naĝadon de 1 km (0.62 mejl.) ĉe la norda poluso. Lia atingo, entreprenita por elstarigi la efikojn de mondvarmiĝo, okazis en klara akvo kiu malfermiĝis inter la glaciflosaĵoj.[47] Lia pli posta provo readi kajakon al la norda poluso fine de 2008, sekvante la eraran prognozon de klara akvo al la Poluso, estis malhelpita kiam lia ekspedicio trovis sin blokita en dika glacio post nur tri tagoj. La ekspedicio tiam estis forlasita.
Ĉirkaŭ Septembro 2007 la norda poluso estis vizitita 66 fojojn per diversaj surfacŝipoj: 54 fojojn de sovetiaj kaj rusaj glacirompiloj, 4 fojojn fare de sveda Odeno, 3 fojojn fare de germana Polarstern , 3 fojojn fare de USCGC Healy kaj USCGC Polar Sea, kaj foje de CCGS Louis S. St-Laurent kaj de sveda Vidar Viking.[48]
Tago kaj nokto
redaktiLa suno ĉe la norda poluso estas ade super la horizonto dum la somero kaj ade sub la horizonto dum la vintro. Sunleviĝo estas ĵus antaŭ la marta ekvinokso (ĉirkaŭ la 20-an de marto); la suno tiam daŭras tri monatojn por atingi ĝian plej altan punkton de proksima 23½° alteco ĉe la somera solstico (ĉirkaŭ la 21-a de junio), post kiu tempo ĝi komencas sinki, atingante sunsubiron ĵus post la septembra ekvinokso (ĉirkaŭ la 23-an de septembro). Kiam la suno estas videbla sur la polusa ĉielo, ĝi ŝajnas moviĝi en horizontala cirklo super la horizonto. Tiu cirklo iom post iom ekstaras de proksime de la horizonto ĵus post la printempa ekvinokso ĝis ĝia maksimuma alteco (en gradoj) super la horizonto ĉe somera solstico kaj tiam sinkas reen direkte al la horizonto antaŭ sinkado sub ĝin ĉe la aŭtuna ekvinokso.
Civila krepusko-periodo de proksimume du semajnoj okazas antaŭ sunleviĝo kaj post sunsubiro, naŭtika krepusko-periodo de proksimume kvin semajnoj okazas antaŭ sunleviĝo kaj post sunsubiro kaj astronomia krepuska periodo de proksimume sep semajnoj okazas antaŭ sunleviĝo kaj post sunsubiro.
Tiuj efikoj estas kaŭzitaj de kombinaĵo de la aksa dekliniĝo kaj ĝia revolucio de la Tero ĉirkaŭ la suno. La direkto de la aksa dekliniĝo de la Tero, same kiel ĝia angulo relative al la ebeno de la okulkavo de la Tero ĉirkaŭ la suno, restas tre preskaŭ konstanta dum la jaro (ambaŭ ŝanĝiĝas tre malrapide super longaj periodoj). Ĉe norda somermezo la norda poluso turnas kontraŭ la suno laŭ ĝia maksimuma mezuro. Kiel la jaro progresas kaj la Tero moviĝas ĉirkaŭ la suno, la norda poluso iom post iom fariĝas for de la suno ĝis ĉe vintromezo ĝi forturniĝas de la suno laŭ sia maksimuma mezuro. Simila sekvenco estas observita ĉe la suda poluso, kun ses-monata tempodiferenco.
Tempo
redaktiEn la plej multaj lokoj sur la Tero, loka tempo estas determinita per longitudo, tial ke la tempo de tago estas tiamaniere sinkronigita al la pozicio de la suno sur la ĉielo (ekzemple, ĉe tagmezo kiam la suno estas proksimume ĉe sia plej alta loko). Tiu logiko malfunkcias ĉe la norda poluso, kie la suno pliiĝas kaj metiĝas nur unufoje je jaro, kaj ĉiuj objektoj laŭ longitudo, kaj tial ĉiuj zonoj, konverĝas. Ekzistas neniu permanenta homa ĉeesto ĉe la norda poluso kaj neniu speciala horzono estis ricevita. Polusaj ekspedicioj povas uzi ajnan horzonon kiu estu oportuna, kiel ekzemple GMT, aŭ la horzono de la lando de kiu ili foriris.
Klimato
redakti
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Arkta klimato.La klimato de Arkto estas karakterizita de longaj, malvarmaj vintroj kaj mallongaj, malvarmetaj someroj. Estas granda kvanto de variableco en klimato tra la Arkto, sed ĉiuj regionoj suferas ekstremojn de sunradiado kaj en somero kaj en vintro. Kelkaj partoj de Arkto estas kovritaj de glacio (flosglacio, glaĉera glacio, aŭ neĝo) la tutan jaron, kaj preskaŭ ĉiuj partoj de Arkto suferas longajn periodojn kun iu formo de glacio sur la surfaco. Averaĝaj temperaturoj de Januaro gamas el ĉirkaŭ −40 al 0 °C (−40 al +32 ℉), kaj vintraj temperaturoj povas fali sub −50 °C (−58 ℉) ĉe grandaj partoj de Arkto. Averaĝaj temperaturoj de Julio gamas el ĉirkaŭ −10 al +10 °C (14 to 50 ℉), kaj kelkajn terareojn foje superas 30 °C (86 ℉) en somero.
Flaŭro kaj faŭno
redakti
Oni kredas ke blankaj ursoj malofte vojaĝis preter proksimume 82° Norde pro la malabundeco de manĝaĵo, kvankam spuroj estis viditaj en la najbareco de la norda poluso, kaj ekspedicio (2006) raportis esti vidinta blankan urson nur 1 mejlon (1.6 km) for de la Poluso.[49][50] Ankaŭ la ringofoko estis vidita ĉe la Poluso, kaj arktaj vulpoj estis observitaj je malpli ol 60 km (37 mejl.) for je 89°40′ N.[51][52]
Birdoj viditaj ĉe aŭ tre proksime de la Poluso estas la Neĝemberizo, la Norda fulmaro kaj la Trifingra mevo, kvankam kelkaj birdovidoj povas esti distorditaj per la tendenco de birdoj sekvi ŝipojn kaj ekspediciojn.[53]
Fiŝoj estis viditaj en la akvoj ĉe la norda poluso, sed tiuj estas verŝajne malmultaj en nombro.[53] Membro de la rusa teamo kiu descendis al la nordpolusa marfundo en aŭgusto 2007 raportis vidi neniujn marestaĵojn vivantajn tie.[54] Tamen, estis poste raportite ke maranemono estis kolektita de la marfunda koto fare de la rusa teamo kaj ke videofilmo de la plonĝo montris neidentigitajn salikokojn kaj amfipodojn.[55]
Teritoriaj postuloj al la Norda Poluso kaj Arktaj regionoj
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Poseda stato de arkta teritorio.Laŭ internacia juro, al neniu lando apartenas la norda poluso aŭ la regiono de la arkta oceano kiu ĝi ĉirkaŭas. La ŝtatoj ĉirkaŭ la Arkto, Rusio, Usono (per Alasko), Kanado, Norvegio, kaj Danio (per Groenlando), havas nur 370 kilometra regiono ekonomia ĉirkaŭ iliaj marbordoj.[56]
Post ratifo de la Konvencio pri Marjuro de la Unuiĝintaj Nacioj (United Nations Convention on the Law of the Sea), ŝtato havas dek jaroj por peti pli grandan regionon ol la 370-kilometran regionon.[57] Pro tio, Norvegio (ratifinta la konvencion en 1996[58]), Rusio (ratifinta en 1997[58], Kanado (ratifinta en 2003[58]) kaj Danio (ratifinta en 2004[58]) ekstaris projektojn por montri kiujn partojn devas aparteni al iliaj teritorioj. Usono subskribis ĝin sed ne ankoraŭ ĝin ratifis, tamen George W. Bush petis al la Usona Senato ratifi ĝin la 15-an de majo 2007.[59][60]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nordpolusa Konsilio.Kulturaj rilatoj
redaktiVidu ankaŭ
redakti- Arkto
- Ĉearkto
- Suda poluso
- Polusa cirklo
- Listo de polusesploristoj
- The Polar Express (filmo) (La Polusa Ekspreso)
- Malferma Polusa Maro
Notoj
redakti- ↑ Black, Richard (8a de Aprilo 2001). New warning on Arctic sea ice melt. BBC
- ↑ Ljunggren, David (5a de Marto 2009). Arctic summer ice could vanish by 2013: expert Arkivigite je 2014-11-05 per la retarkivo Wayback Machine. Reuters
- ↑ Russian sub plants flag at North Pole Arkivigite je 2008-12-22 per la retarkivo Wayback Machine, Reuters, 2a de Aŭgusto 2007
- ↑ Андерсон, Уильям Роберт (1965) "Наутилус" у Северного полюса. Воениздат. Alirita 12a de Januaro 2012 .
- ↑ Mouton, M.W.. (1968) The International Regime of the Polar Regions. Academie de Droit International de La Hague, p. 202 (34). ISBN 9028614427. [rompita ligilo]
- ↑ Wright, John K. (July 1953). “The Open Polar Sea”, Geographical Review 43 (3), p. 338–365.
- ↑ At the North Pole, 6a–7a de Aprilo 1909: Newfoundland and Labrador Heritage Web. Heritage.nf.ca. Alirita 16a de Februaro 2011 .
- ↑ Robert Bryce Cook and Peary: the Polar Controversy Resolved Stackpole 1997; Henderson, B. (2005) True North W W Norton & Company ISBN 0-393-32738-8
- ↑ "Sir Wally Herbert", The Independent, 16a de Junio 2007.
- ↑ Tom Avery website Arkivigite je 2015-01-22 per la retarkivo Wayback Machine. Alirita en Majo de 2007
- ↑ 11,0 11,1 Roald Amundsen First to Each Pole – Three Prior North Pole Claims: Each Unproven & Highly Suspect. Dioi.org. Alirita la 4an de Julio 2012.
- ↑ The North Pole Flight of Richard E. Byrd: An Overview of the Controversy Arkivigite je 2007-10-13 per la retarkivo Wayback Machine, Byrd Polar Research Center de The Ohio State University. Vidu ankaŭ DIO Vol. 10 [2000] (reference ambaŭ al la Universitato de Kembriĝo kaj ĉe la tabelaro DIO), kiu montras erarojn de gradlerneja aritmetiko en la defendoj fare de Byrd de W.Molett (pp. 55 & 98) kaj konsilisto J. Portney (pp. 73–75), neniu el kiuj sukcesis klarigi la kirurgia cenzurado fare de Byrd de sia origina informo de Junio, aŭ lia kaj de National Geographic kaŝado de la menciita informo dum jardekoj. Simile, la ĥimera klopodo de Avery por respondi al la vojaĝo de Peary de 1909 tra glacio en 2005, povus eviti sed ne povis klarigi la klarigtruojn de Peary, la ŝanĝoj de datoj, nek kial li, legante sian taglibron al la Kongreso la 7an de Januaro 1911, kompreneble forviŝis (nur) sian solan klopodon klarigante (krude kaj maltaŭge) siajn asertojn: "setting course by moon, our shadows etc". Vidu The Washington Post 20a de Aprilo 1989. Komparu taglibron de 2a de Aprilo 1909 al p. 302 de Peary Hearings: complete verbatim copy ĉe 1916 Congressional Record Vol. 53, Appendix pp. 293–327.
- ↑ Did Byrd Reach Pole? His Diary Hints 'No'. The New York Times. (9a de Majo 1996). Alirita la 2012-07-04.
- ↑ D. Rawlins Polar Record (Scott Polar Research Institute) vol. 36 pp. 25–50. SPRI's preface: la artikolo "is considered to be of such significance to the community that it has been published here despite an expanded version being published this same month in DIO." Ambaŭ versioj (p. 38 kaj 59, respektive) notas ke dum la ticker-tape parade de Byrd en Novjorko kaj lia prezentado pri ormedalo ĉe la National Geographic Society okazis la 23an de Junio 1926, la ekzameno ĉe NGS de lia poste kaŝita origina informo estis el komenco de 23a de Junio tra la fino de 28a de Junio (ses tagojn, erare cititaj kiel "five consecutive days" (kvin sinsekvaj tagoj en la informo), kronologio tiele pruvas ke la septembra numero de National Geographic pp. 384–385 fuŝis la datojn (nur) el la propra informo de la NGS, kiu feliĉe estis publikigita necenzurita (danke al la Sekretario de la Ŝiparmeo) ĉe The New York Times 30a de Junio, p. 5.
- ↑ Tierney, John. (7a de septembro 2009) Who Was First at the North Pole?. Tierneylab.blogs.nytimes.com. Retrieved 2012-07-04.
- ↑ North Pole Drifting Stations (1930s–1980s). Woods Hole Oceanographic Institution (17a de Aŭgusto 2011). Alirita 8a de Januaro 2012 .
- ↑ . Arctic Heroes #2 – North Pole 1 (15a de Julio 2010). Alirita 8a de Januaro 2012 .
- ↑ Armstrong, Terence. (2011) The Russians in the Arctic. Nabu Press. ISBN 978-1-245-58209-4.
- ↑ Halliday, Hugh A. (January/February 2004) The Aries Flights Of 1945, Legion Magazine
- ↑ Mills, William James. (2003) Exploring polar frontiers: a historical encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-422-0.
- ↑ Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось. Vokrug sveta Вокруг Света. Alirita 8a de Januaro 2012 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-04-23. Alirita 2022-08-01 .
- ↑ Concise chronology of approach to the poles. Scott Polar Research Institute (SPRI) (Februaro 2001). Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Высокоширотная воздушная экспедиция "Север-2" (1948 г.). Arctic and Antarctic Research Institute ФГБУ "Арктический и антарктический научно-исследовательский институт" (ФГБУ "ААНИИ") (2005–2008). Arkivita el la originalo je 2012-01-19. Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Уфаркин, Николай Васильевич Черевичный Иван Иванович. Патриотический интернет проект "Герои Страны". Alirita 12a de Januaro 2012 .
- ↑ . Великий полярный водоворот просыпается. Arkivita el la originalo je 2013-11-11. Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Volovich Vitaly Georgievich. Polar World. Arkivita el la originalo je 2008-12-18. Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ . The Cold War in the Arctic. Canadian Defence and Foreign Affairs Institute (CDFAI) (29a de Julio 2010). Arkivita el la originalo je 2013-06-05. Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Arctic Aerial Exploration. Arkivita el la originalo je 2016-08-18. Alirita 9a de Januaro 2012 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-08-18. Alirita 2021-09-03 .
- ↑ . Десантников отправят на Северный полюс. Коммерсантъ (29-a de julio 2009). Alirita 9-a de januaro 2012 .
- ↑ Aviation History Facts, U.S. Centennial of Flight Commission
- ↑ Jensen, Joel FIRST SUBMARINE TO SURFACE AT THE NORTH POLE. militaryhonors.sid-hill.us
- ↑ Jenny Booth (13a de Junio 2007). 'Greatest polar explorer' Sir Wally Herbert dies, The Times.
- ↑ 33,0 33,1 Bob Headland (15a de Junio 2007). Sir Wally Herbert, The Guardian.
- ↑ Polar History Arkivigite je 2007-08-11 per la retarkivo Wayback Machine. northpolewomen.com. Alirita la 4an de Julio 2012.
- ↑ Ramstad, C.J., and Pickering, Keith. (2011) First to the Pole. North Star Press. ISBN 978-0-87839-446-3.
- ↑ Sir Wally Herbert. Polarworld.co.uk. Alirita la 4an de Julio 2012.
- ↑ Bruhns, Sarah (27a de Aŭgusto 2013) When Neil Armstrong and Edmund Hillary Took a Trip to the North Pole. atlasobscura.com. Alirita la 9an de Septembro 2013.
- ↑ North and South Pole successful. ExplorersWeb Inc (16a de Junio 2004). Alirita 10a de Decembro 2012 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-03-04. Alirita 2015-09-14 .
- ↑ "Japanese Is First to Reach North Pole by Motorcycle", 21a de Aprilo 1987. Kontrolita 10a de Decembro 2012.
- ↑ First people to reach the north pole. Guinnessworldrecords.com. Alirita la 4an de Julio 2012.
- ↑ Fütterer, D. et al. (1992) "The Expedition ARK-VIII/3 of RV Polarstern in 1991", Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, 107, hdl:10013/epic.10107.d001
- ↑ Thiede, J. et al. (2002) "POLARSTERN ARKTIS XVII/2 Cruise Report: AMORE 2001 (Arctic Mid-Ocean Ridge Expedition)", Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, 421, hdl:10013/epic.10426.d001
- ↑ "Lada Oddities" Arkivigite je 2016-03-04 per la retarkivo Wayback Machine. ladaniva.co.uk.
- ↑ Rosloot, Hans "Amphihans". "The Amphiclopedia Vi to Wa" Arkivigite je 2015-04-02 per la retarkivo Wayback Machine. amphibiousvehicle.net.
- ↑ . Diving the top of the world. Diver (Februaro 2000). Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Ozeck, Dave (12a de Januaro 2005) USS Charlotte Achieves Milestone During Under-Ice Transit. news.navy.mil.
- ↑ Swimmer rises to Arctic challenge, BBC news (15a de Julio 2007).
- ↑ . Вчера и сегодня мы – первые. А завтра?. Rossiyskaya Gazeta Российская газета (19a de Septembro 2007). Alirita 9a de Januaro 2012 .
- ↑ Polar Bear – Population & Distribution, WWF, January 2007
- ↑ Explorers' Blog Arkivigite je 2015-10-26 per la retarkivo Wayback Machine, Greenpeace Project Thin Ice (1 July 2006).
- ↑ Halkka, Antti (Februaro 2003). Ringed seal makes its home on the ice. suomenluonto.fi
- ↑ Tannerfeldt, Magnus. The Arctic Fox Alopex lagopus. zoologi.su.se
- ↑ 53,0 53,1 FARTHEST NORTH POLAR BEAR (Ursus maritimus) (PDF). Arkivita el la originalo je 2012-04-22. Alirita 16-a de februaro 2011 .
- ↑ Russia plants flag under N Pole, BBC News (2 August 2007).
- ↑ "North Pole sea anemone named most northerly species", Observer, 2a de Aŭgusto 2009
- ↑ angle news.yahoo.com
- ↑ United Nations Convention on the Law of the Sea (Annex 2, Article 4). Alirita 2007-07-26 .
- ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-07-11. Alirita 2015-09-12 .
- ↑ President's Statement on Advancing U.S. Interests in the World's Oceans
- ↑ Drawbaugh, Kevin, "U.S. Senate panel backs Law of the Sea treaty", Reuter, Oct. 31, 2007.
Bibliografio
redaktiEn angla
redakti- Frederick, Albert; Cook, Robert E. Peary, George W. Melville (2003). Finding the North Pole. The Lyons press. ISBN 1-59228-072-2.
- Pal, Christopher (2002). The Oddest Place on Earth: Rediscovering the North Pole. Writer's Showcase. ISBN 0-595-21454-1.
- Fairfield, William (1885). Paradise Found a Cradle of the Human Race at the North Pole a Study of the Prehistoric World. Houghton, Mifflin. ISBN 0-665-37759-2.
En franca
redakti- Gerrit de Veer et Xavier de Castro, Prisonniers des glaces : les expéditions de Willem Barentsz (1594-1597), Paris, Ed. Unesco, 1996 (ISBN 9782906462229, OCLC 36638016)
- Pierre Vernay, Tragédies polaires, Paris, Arthaud, 2007 (ISBN 9782700396744, OCLC 182615966)
- Bertrand Imbert kaj Claude Lorius, Le grand défi des pôles, Paris, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard », 1987 (réimpr. 2006), 224 p. (ISBN 9782070763320)
- Eric Canobbio, Mondes arctiques, miroirs de la mondialisation, Paris, La Documentation française, coll. "Documentation photographique", 2011 (ISBN 3303331280804)
En germana
redakti- Frank Berger: Frankfurt und der Nordpol – Forscher und Entdecker im ewigen Eis, Schriften des Historischen Museums, Frankfurt am Main, Band 26, Michael Imhof Verlag Petersberg 2007. ISBN 978-3-86568-285-7.
- Fergus Fleming: Neunzig Grad Nord. Der Traum vom Pol, Piper, 2004, ISBN 3-492-24205-7.
- Lars Schmitz-Eggen: Verschollen im Packeis. Die 2. deutsche Nordpolarfahrt 1869/70. Books on Demand, Norderstedt 2007. ISBN 978-3-8334-6877-3.
- Christoph Seidler: Arktisches Monopoly. Der Kampf um die Rohstoffe der Polarregion. Deutsche Verlags-Anstalt, München 2009, ISBN 978-3-421-04415-0.
- Heinz Strathmann: Auf Mokassins zum Nordpol. Die Geschichte und Hintergründe eines kalten Abenteuers. Fakten zu Nordpol und Nordpol-Entdeckungen. Books on Demand, ISBN 978-3-8311-0717-9.
En hispana
redakti- Cheers, Gordon (2003). Geographica: El gran atlas del mundo ilustrado. Könemann. ISBN 3-89731-914-4.
- Instituto Geográfico Militar de Chile (2002). Atlas Geográfico para la Educación. Instituto Geográfico Militar. ISBN 956-202-053-3.
En rusa
redakti- Полюсы Земли // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Калверт Дж. Подо льдом к полюсу = Surface at the Pole / Сокращенный перевод с английского Н. Г. Кузнецова. — М.: Воениздат, 1962. — 208 с. — 15 000 экз.
- Корякин В. С. Фредерик Альберт Кук. — М.: Наука, 2002. — 248 с. — (Научно-биографическая литература). — ISBN 5-02-022730-7.
- Лактионов А. Ф. Северный полюс. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Морской транспорт, 1960. — 525 с. — 9000 экз.
- Нансен Ф. «Фрам» в полярном море = Fram over Polhavet / Перевод с норвежского А. Филиппова, А. Крубера. — М.: Дрофа, 2008. — 992 с. — (Библиотека путешествий). — 3000 экз. — ISBN 978-5-358-05627-5.
- Папанин И. Д. Жизнь на льдине. — М.: Мысль, 1977. — 312 с. — 80 000 экз.
- Шпаро Д. И., Шумилов А. В. К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Eksteraj ligiloj
redakti- Stanislavo Belov (2018-04-05) Admiralo Kolĉak: historio de arktaj vojaĝoj (esperante). Blogger. Arkivita el la originalo je 2018-04-12. Alirita 2018-04-12 .
