Redaktado de Projekto Apollo

{{Sen fontoj|dato = novembro 2012}}
{{Informkesto organizaĵo}}
[[Dosiero:Ap8-KSC-68PC-329.jpg|eta|200ra|Komenco de la Apollo-8-misio. (La enbildigita luno estas fotografia truko: tiutempe la luno estis nek videbla nek krescenta)]]
[[Dosiero:Apollo 11 insignia.png|eta|200ra|Misio-emblemo de la unua surluniĝa misio de NASA Apollo 11. La aglo estas figurita, ĉar la lunoveturilo portis la nomon ''Eagle'' (angle: aglo).]]
[[Dosiero:Earth Rise as Seen From Lunar Surface.jpg|eta|200ra|Tero super la lunohorizonto dum la unua kunhoma surluniĝo de NASA per [[Apollo 11]].]]
[[Dosiero:Aldrin Looks Back at Tranquility Base - GPN-2000-001102.jpg|eta|200ra|Astronaŭto Aldrin antaŭ la lunoveturilo (''Eagle'')]]
[[Dosiero:Buzz Aldrin's bootprint on the Moon, AS11-40-5877 (21472308758).jpg|eta|200ra|Bota spuro de Edwin "Buzz" Aldrin sur la luno (misio Apollo 11)]]
'''Projekto Apollo''' aŭ '''Programo Apollo''' de [[NASA]] estis serio de homportantaj kosmoflugaj misioj faritaj de [[Usono]] uzante la kosmoŝipojn [[Apollo (kosmoŝipo)|Apollo]] kaj la [[Saturn (raketo)|Saturnan]] familion de raketaj lanĉiloj, dum la jaroj [[1961]]–[[1972]]. Ĝia celo estis veturigi homon sur la [[luno]]n kaj reveturigi lin sekure al la [[tero]], ene de la [[1960-aj jaroj|jardeko 1960]]. Tiun celon plenumis la misio [[Apollo 11]] en Julio [[1969]]. La programo daŭris ĝis la fruaj [[1970-oj]], por efektivigi la komencan sciencan esploron de la luno, totaligante ses sukcesajn surluniĝojn. La nomo ''Apollo'' venas el la angla nomo de la [[Antikva Grekio|antikva greka]] dio [[Apolono]].

La surluniĝo kun homoj estis celo de kaj [[Usono]] kaj [[Sovetunio]], sed la konkuron gajnis Usono. La surluniĝo formis la pinton de la [[kosmokonkuro]].

La celo esplori la lunon oni forlasis en septembro [[1972]], post [[Apollo 17]]. La kialoj pro tio estis manko de mono kaj la senintereso de usona publika opinio rilate al la daŭro de la projekto. Malgraŭ tiu, estis kvar pliaj kunhomaj misioj kiuj ne celis atingi la lunon&nbsp;-&nbsp;tri misioj [[Skylab]] kiuj uzis la kosmoŝipon Apollo, kaj unu misio [[Apollo 18]] (Apollo-[[Sojuz (kosmoŝipo)|Sojuz]]). Oni forlasis la kosmoŝipojn Apollo en [[1975]].

== Elekto de misia aparataro ==
Decidinte je la luno kiel celo, la Apollo-misiaj planistoj devis desegni aron de flugoj kiuj plenumus la celon, samtempe minumumigante danĝeron al homa vivo, kostojn, nepran teknologion kaj astronaŭtan lertecon.

Oni konsideris tri eblajn planojn:
{| class="float-left"
|[[Dosiero:Apollo 16 LM.jpg|eta|maldekstre|200ra|Lunveturilo sur la luno (Apollo 16)]]
|-
|[[Dosiero:Apollo CSM lunar orbit.jpg|eta|maldekstre|200ra|Patrinoŝipo en lunorbito (Apollo-15)]]
|-
|}

# '''Rekta supreniro:''' Sendi kosmoŝipo rekte al la luno. La tuta kosmoaparato surluniĝas kaj reveturas al la tero. Tiu plano necesus novan raketon, ege pli forta ol iu tiame ekzistanta.
# '''Terorbita rendevuo:''' Lanĉi du raketoj Saturn-5, unu portante la kosmoŝipon, la alia portante bruligaĵon. Terorbite, la kosmoŝipo prenas sufiĉan bruligaĵon por iri al la lunon kaj reen. Simile al rekta supreniro, la tuta kosmoŝipo surluniĝas.
# '''Lunorbita rendevuo (LOR):''' La kosmoŝipo, lanĉita de raketo Saturn-5, enhavas du partojn, la ''Lunar Module'' (luna kupeo) aŭ '''lunoveturilo''', kaj la ''Command/Service Module'' ('''Rego/Servokupeo''') aŭ '''patrinoŝipo'''. La patrinoŝipo enhavas la vivosubtenajn sistemojn por la kvin-taga vojaĝo de la tri ŝipanoj, kaj la kontraŭvarman ŝirmon por la reeniro en la atmosferon de la tero. En lunorbito la lunoveturilo disiĝas el la patrinoŝipo kaj portas du astronaŭtojn al la luna surfaco, sekve resupreniras al la patrinoŝipo. Tiu estis la elektita plano.

Kontraste al la aliaj planoj, la LOR plano bezonis ke nur malgranda parto de la kosmoŝipo surluniĝas, pro tio etigante la mason lanĉita el la surfaco de la luno. La maso estas plue etigita forlasante la descendomaŝinon sur la luno.

== Planado ==
La NASA-plano antaŭvidis 7 misiojn ĝis la unua kunhoma surluniĝo. Tiuj estis la misioj A ĝis&nbsp;G.

* '''Misio A''': Senhoma testo de [[Saturn (raketo)|Saturn 5]] [[raketo]] kaj de kosmoŝipo Apollo en ĉirkaŭtera flugo (efektivigita dufoje de [[Apollo 4]] kaj [[Apollo 6]]).
* '''Misio B''': Senhoma testo de la lunoveturilo (LM el la angla ''Lunar Module'') (efektivigita de [[Apollo 5]]).
* '''Misio C''': Kunhoma testo de patrinoŝipo en tera orbito (okazis per [[Apollo 7]]).
* '''Misio D''': Testo de kombinaĵo de patrinoŝipo kaj lunoveturiloj en teroproksima orbito (originale planita por Apollo 8, sed okazis sub nomo [[Apollo 9]], ĉar oni aldonis pluan lunflugon ('''Misio C bis''') kiel [[Apollo 8]]).
* '''Misio E''': Testo de kombinaĵo de en tero-malproksima orbito (la misio estis ĉesigita, ties teamo alprenis Mision C bis).
* '''Misio F''': Testo de kombinaĵo de patrinoŝipo kaj lunoveturilo en luna orbito (okazis per [[Apollo 10]]).
* '''Misio G''': Unua surluniĝo (efektivigis [[Apollo 11]]).

La unua ĉirkaŭflugo de la luno okazis per la [[Apollo 8]], [[kristnasko|Kristnaske]] [[1968]]. Tiu misio estis alŝovita inter misioj C kaj D.

Oni aldone planis la misiojn H, I kaj J:

* '''Misio H''': Surluniĝo kun ampleksa scienca eksperimentaro (per [[Apollo 12]]. [[Apollo 13]] estis malsukcesa).
* '''Misio I''': Surluniĝo kun ampleksa scienca eksperimentaro (per [[Apollo 14]], plua misio estis retirita).
* '''Misio J''': Surluniĝo kun ampleksa scienca eksperimentaro kaj [[Lunar Roving Vehicle|lunvagada veturilo]] (okazis per [[Apollo 15]], [[Apollo 16]] kaj [[Apollo 17]])).

== Konkuro de sistemoj ==
La unua lanĉo de [[Sputnik]] fare de la Sovetunio en [[1957]] kaŭzis [[Sputnik-ŝoko|ŝokon en Usono]]. La unua senhoma dura surluniĝo (''dura'' signifas ke la raketo intence kraŝis sur la luno) en [[1959]] per la Soveta [[Lunik-Misio|Lunik-2]] kaj la unua homa kosmovojaĝo de [[Jurij Gagarin]] en [[1961]], igis la [[Sovetunio]]n la gvidanta potenco en la kosmaj esploroj. Usono serĉis terenon en [[kosmoesploro]], sur kiu ili povas superi la Sovetunion. Por tio ŝajnis bonan taskon la efektivigo de la surluniĝo.

La [[25-an de majo]] [[1961]], nur unu kaj duono monatoj post la sukcesa lanĉo de [[Jurij Gagarin]], usona prezidento [[John F. Kennedy]] prezentis sian faman parolon antaŭ la [[Usona Kongreso]], en kiu li skizis la celon, samjardeke veturigi homojn al la [[luno]] kaj reveturigi ilin.

Kvankam oni planis pluajn lanĉojn, la projekto Apollo estis finita post la sesa sukcesa surluniĝo de [[Apollo 17]], ĉar la kreskantaj kostoj de la [[vjetnama milito]] fortiris la monon.

Por la kunhomaj lunflugoj oni evoluigis grandajn [[raketo]]jn, kiuj ricevis la nomon [[Saturn (raketo)|Saturn 5]]. En la evoluigo havis gravan rolon la germana-usona raketa konstruisto, planisto [[Wernher von Braun]], kies teamo evoluigis la unuan ŝtupon kun fortega F-1-a raketa lanĉilo. Ĉiuj lanĉoj de tiu raketo estis sukcesaj – spite al ties granda potenco kaj malsimpla konstruo.

Samtempe kun la antaŭpreparo por la surluniĝo, daŭris ankaŭ la [[Gemini-programo]], por kolekti spertojn pri rendevuaj manovroj en [[kosmo]].

La [[27-an de januaro]] [[1967]] suferis la Apollo-programo gravan retrobaton, kiam ĉe surteraj testoj brulmortis tri [[astronaŭto]]j ([[Virgil Grissom]], [[Edward H. White]] kaj [[Roger B. Chaffee]] en sia kapsulo. La raketo ne estis plenigita de bruligaĵo, la kapsulo estis plenigita ne de kutima aero, sed de [[oksigeno]] sub normala atmosfera premo. Ene de la kapsulo estiĝis elektra [[fajrero]], kiu kaŭzis dum minuto fajron kaj tiele la mortojn. Tiun sekvis grandajn ŝanĝojn al la konstruado de la luna kapsulo. La testo ricevis poste la nomon ''[[Apollo 1]]''.

Spite al ĉio, la sukcesa surluniĝo de [[Apollo 11]] la [[20-a de julio|20-an de julio]] [[1969]] plenumis la celon de Kennedy terminplane.

Samtempe kun la Apollo-programo laboris ankaŭ [[Sovetunio]] je ampleksa programo, kiu same celis surlunigon de homoj. En kadro de la [[Zond]]-programoj, oni lanĉis la modifitan kosmoŝipon [[Sojuz (kosmoŝipo)|Sojuz]] senhomajn al la luno kaj post unu ĉirkaŭflugo reen al la tero. Tiu servis por testo de la kosmoŝipo, kiun oni pripensis por kunhoma lunoflugo. La senhoma Zond-5-a kosmoŝipo en Septembro de [[1968]] ĉirkaŭis la lunon, sed la reveturo ne sukcesis, ĝi falis en la Hinda Oceano. En oktobro de [[1970]] finiĝis la testprogramo kun Zond-8. El ĉiuj lanĉitaj kosmoŝipoj povis sukcese surteriĝi nur Zond-7.

Paralele laboris la Sovetunio ankaŭ je surluniĝa misio, por kiu – simile al tiuj de Apollo – oni volis uzi superpezajn raketojn. Por tio oni evoluigis la [[N1]]-raketojn, kiuj ĉe ĉiuj 4 testaj lanĉoj malsukcesis de [[1969]] ĝis [[1972]]. Ĉar dumtempe Usono jam surluniĝis, la sovetoj abdikis pri la kunhoma lunprogramo kaj poste eĉ neis, ke ili iam havis tian programon. La informoj pri tiu programo aperis nur komence de la 1990-aj jaroj kaj oni prezentis la N1-raketojn.

== La surluniĝo de 1969 ==
En kadro de la misio [[Apollo 11|Apollo&nbsp;11]] la unuaj du homoj ([[Neil Armstrong]] kaj [[Buzz Aldrin]]) alvenis sur la Luno la [[20-an de julio]] [[1969]] je 20:17&nbsp;horo ([[UTC]]). Ses horojn poste, la [[21-an de julio]], je 02:56:20 horo [[UTC]], Armstrong eliris la lunoveturilon kaj surpaŝis la lunon, kiel la unua homo sur la luno. Tiam li eldiris la famiĝintajn vortojn:

'''Citaĵo:''' ''That's one small step for (a) man, [but] one giant leap for mankind.''
(esperante: "Tiu ĉi estas eta paŝo por homo, granda salto por la homaro.")

La tria astronaŭto, [[Michael Collins (kosmonaŭto)|Michael Collins]], ĉirkaŭflugadis la lunon en la Apollo-11 patrinoŝipo ĝis la reveno de la lunoveturilo ''Eagle''.

== Tipa Apollo-misio ==
* Lanĉo ĉe [[Cape Canaveral]]
* Forigo de 1-a ŝtupo ĉe 56 km alto (rapido ĉirkaŭ 10.000 km/h - [[maĥo]] 8)
* Ekbrulo de la 2-a ŝtupo ĉe la alta [[stratosfero]] kaj mallonge poste, forigo de la savturo
* Forigo de la 2-a ŝtupo ĉe 185 km alto (rapido ĉirkaŭ 24.000 km/h)
* Ekbrulo de la 3-a ŝtupo, svingo al proksimuma tera orbito (rapido ĉirkaŭ 28.000 km/h), malŝalto de la tria ŝtupo
* Denova ekbruligo de la 3-a ŝtupo, ('''TLI''' - ''Trans Lunar Injection'') etendo de la [[orbito]] ĝis al la [[luno]]
* Forĵeto de ŝtupaj adaptiloj, disigo de la patrinoŝipo disde la 3-a ŝtupo, kuplado kaj eltiro de la lunoveturilo el la rezervejo, flugo al la luno
* Ekbruligo de la motoro de la patrinoŝipo ('''LOI''' - ''Lunar Orbit Insertion''), enkliniĝo al luna orbito
* Translokiĝo de 2 astronaŭtoj en la lunoveturilon, 1 astronaŭto restas kiel piloto en la patrinoŝipo
* Diskuplado (malligo) de lunaveturilo, ekbruligo de la surluniga motoro, malsupreniro al la luna surfaco kaj surluniĝo
* Efektivigo de diversaj EVA-oj (Extra Vehicular Activity ~ Ekster-Veturilaj Agadoj) fare de astronaŭtoj
* Relanĉo de la luna surfaco, supreniro en la lunan orbiton. La surluniga aparato restas surlune.
* Rekuplado al la ĉefŝipo, translokiĝo de la astronaŭtoj, forĵeto de la LM-ascenda ŝtupo
* Ekbruligo de la motoroj de la patrinoŝipo, ('''TEI''' - ''Trans Earth Injection''), forlaso de la luna orbito, reveno al la tero.
* Ekster-Veturila Agado por preni filmojn el la patrinoŝipo
* Forĵeto de patrinoŝipo, direktigo de la Apollo-kapsulo por la enpaŝo en la teran atmosferon
* Eligo de la [[paraŝuto|ĉefa paraŝuto]], surakviĝo en alvenejo
* Savserĉado fare de aviadiloportanta ŝipo

== Apollo-misioj ==
[[Dosiero:Apollo landing sites.jpg|eta|200ra|Surlunigejoj de la misioj Apollo]]
{| class="prettytable"
|- style="background-color:#dfdfdf"
! width="12%" | Misio
! width="20%" | Lanĉo
! Rimarko
|-----
| [[Apollo 201]] || [[26-a de februaro]] [[1966]]
| Unua lanĉo de [[Saturn (raketo)|Saturn 1B]], suborbita testflugo de Apollo-patrinoŝipo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 203]] || [[5-a de julio]] [[1966]]
| Unua orbita lanĉo de raketo Saturn 1B, testflugo sen patrinoŝipo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 202]] || [[25-a de aŭgusto]] [[1966]]
| Suborbita testflugo de la patrinoŝipo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 1]] || ([[27-a de januaro]] [[1967]]) ne okazis lanĉo
| Akcidento dum surteraj testoj, morto de la skipo<br />[[Virgil Grissom]], [[Edward H. White]], [[Roger B. Chaffee]]
|-----
| [[Apollo 4]] || [[9-a de novembro]] [[1967]]
| Unua lanĉo de raketo Saturn 5, testflugo de la patrinoŝipo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 5]] || [[22-a de januaro]] [[1968]]
| Testflugo de la lunoveturilo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 6]] || [[4-a de aprilo]] [[1968]]
| Dua lanĉo de Saturn 5, testflugo<br />Senhoma
|-----
| [[Apollo 7]] || [[11-a de oktobro]] [[1968]]
| Unua kunhoma lanĉo de raketo Saturn 1B. Testoj en tera orbito<br />[[Walter Schirra|Walter M. Schirra]], [[Donn Eisele]], [[Walter Cunningham]]
|-----
| [[Apollo 8]] || [[21-a de decembro]] [[1968]]
| Unua kunhoma lanĉo de raketo Saturn 5, ĉirkaŭflugo de la luno<br />[[Frank Borman]], [[James A. Lovell]], [[William Alison Anders|William Anders]]
|-----
| [[Apollo 9]] || [[3-a de marto]] [[1969]]
| Testoj de la lunoveturilo en tera orbito<br />[[James Mcdivitt]], [[David R. Scott]], [[Russell L. Schweickart]]
|-----
| [[Apollo 10]] || [[18-a de majo]] [[1969]]
| Testo de la lunoveturilo en luna orbito, proksimiĝo al la luna surfaco je ĝis 14 km<br />[[Tom Stafford]], [[John W. Young]], [[Eugene Cernan|Eugene Andrew Cernan]]
|-----
| [[Apollo 11]] || [[16-a de julio]] [[1969]]
| Unua surluniĝo<br />[[Neil Armstrong]], [[Buzz Aldrin]], [[Michael Collins (kosmonaŭto)|Michael Collins]] <br />Surluniĝejo: Maro de Trankvileco (''Mare Tranquillitatis'')
|-----
| [[Apollo 12]] || [[14-a de novembro]] [[1969]]
| Surluniĝo ĉe la en [[1967]] surlunigita sondilo [[Surveyor|Surveyor 3]]<br />[[Charles Conrad]], [[Richard Gordon]], [[Alan L. BEAN]] <br />Surluniĝejo: Oceano de Tempestoj (''Oceanus Procellarum'')
|-----
| [[Apollo 13]] || [[11-a de aprilo]] [[1970]]
| Eksplodo ferdeke, surluniĝo ne okazis<br />[[James A. Lovell]], [[John L. Swigert]], [[Fred HAISE]]<br />Neniu mortigita
|-----
| [[Apollo 14]] || [[31-a de januaro]] [[1971]]
| Shepard ''ludas'' golfon sur la luno<br />[[Alan Shepard]], [[Stuart A. Roosa]], [[Edgar D. Mitchell]] <br />Surluniĝejo: Fra Mauro
|-----
| [[Apollo 15]] || [[26-a de julio]] [[1971]]
| Unua misio kun lunvagada veturilo<br />[[David R. Scott]], [[James Irwin]], [[Alfred M. Worden]] <br />Surluniĝejo: Hadley Rinne
|-----
| [[Apollo 16]] || [[16-a de aprilo]] [[1972]]
| Unua esploro de altebenaĵo, apliko de UV-kameraoj, lunvagada veturilo<br />[[John W. Young]], [[Thomas K. Mattingly]], [[Charles M. Duke]] <br />Surluniĝejo: Descartes
|-----
| [[Apollo 17]] || [[7-a de decembro]] [[1972]]
| Lasta surluniĝo, lunovagada veturilo<br />[[Eugene Cernan|Eugene Andrew Cernan]], [[Ronald E. Evans]], [[Harrison H. Schmitt]] <br />Surluniĝejo: Taurus-Littrow
|}

Post la sukcesa surluniĝo de Apollo 11, NASA publikigis multajn planojn, kiuj entenis 9 pluajn flugojn ĝis fino de [[1972]]. Do jam januare de [[1970]] estis forstrekita la misio [[Apollo 20]] pro kostaj problemoj, kiel menciitaj supre.

La restantajn spacoŝipojn Apollo kaj raketojn Saturn oni uzis por la programo [[Skylab]] en [[1973]]/[[1974|74]] kaj por la kuna programo Apollo-Sojuz en [[1975]].

En julio 2009 la [[kosmosondilo]] ''[[Lunar Reconnaissance Orbiter]]'' faris detalajn fotojn de la surlunigejoj de la misioj Apollo 11, 14, 15, 16 kaj 17.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/LRO/multimedia/lroimages/apollosites.html |titolo=anglalingva artikolo "LRO vidas surlunigejojn de Apollo" (''LRO Sees Apollo Landing Sites'') de la 17-a de julio 2009 en la retejo ''nasa.gov'' |alirdato=2014-10-22 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20091116012309/http://www.nasa.gov/mission_pages/LRO/multimedia/lroimages/apollosites.html |arkivdato=2009-11-16 }}</ref>
[[Dosiero:Saturn_V_launches.jpg|eta|776x776ra|Saturn V lanĉoj por ĉiu misio]]

{{-}}
== Diversaĵoj ==
:* La tuta projekto Apollo kostis [[Usona dolaro|USD]] 25 [[miliardo]]jn da [[usona dolaro|usonaj dolaroj]] (120 miliardoj da USD en [[2009]]-aj dolaroj)<ref>[http://www.heise.de/newsticker/Vor-40-Jahren-Ein-kleiner-Schritt--/meldung/142263 germanlingva artikolo "antaŭ 40 jaroj: eta paŝo" (''Vor 40 Jahren: Ein kleiner Schritt'') de la 20-a de julio 2009 en la retejo ''heise.de'']</ref> inkluzive de la programoj ''Mercury'', ''Gemini'', ''Ranger'', ''Surveyor'', ''Lunar Orbiter'', kaj ''Apollo'
:* [[Listo de surlunaj piedirintoj|dekdu homoj]] piediris sur la luno en la tuta homa historio, ĉiu viro, ĉiu usonano.
:* La programo Apollo alveturigis 381,7 kg da luna materialo (lunaj rokoj) al la tero, la plejparto de kiu estas deponita ĉe la ''Lunar Receiving Laboratory'' ĉe [[Houston (Teksaso)|Houston]], [[Teksaso]].

== Vidu ankaŭ ==
* [[Apollo (kosmoŝipo)]]
* [[Kosmoesploro]]
* [[NASA]]
* [[Projekto Mercury]]
* [[Projekto Gemini]]
* [[Sovetunia luna programo]]
* [[Skylab]]
* [[Programo Artemis]]

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|commonscat=Apollo mission}}
* [http://spaceflight.nasa.gov/history/apollo/index.html1 Oficiala retejo de la programo Apollo]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{en}}
* [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/lunar/apollo.html NASA: ''The Apollo Program''] {{en}}
* La fama frazo de Neil Armstrong estas aŭskultebla [http://science.ksc.nasa.gov/history/apollo/apollo-11/sounds/a11step.wav ĉi tie] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20050602041212/http://science.ksc.nasa.gov/history/apollo/apollo-11/sounds/a11step.wav |date=2005-06-02 }} kiel wav-datumo (260 kb).
* [http://moon.google.com/ Gugla luno: Interaga mapo de la luno, kaj surluniĝejoj]

{{Programo Apollo}}
{{ADLS|2006|02}}

{{DEFAŬLTORDIGO:Apollo, Projekto}}

[[Kategorio:Programo Apollo| ]]
[[Kategorio:Kosmaj programoj]]
[[Kategorio:NASA]]