Teqse: Cosmovisión Quechua

14 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________
TEQSE
ANTI TEQSE MUYU QHAWARIYPUWAN RUNASIMI KATEGORIAKUNAPUWAN PERUANA, AMERIKA ANDINA YACHAYWAYLLUYPAPAQ HAYKU Kay k'uskiy ruwachiwaqninchisqa, siminchismanta pacha, hinallataq anti teqsemu qhawariyninchismanta pachapas hamut'ayninchispa hoq hina kaqnin rikuchikuymi; hoq hinan kanku Tawantinsuyu teqse muyu qhawariywan espaolkunaq markachay pacha, qhepantapas, apamusqanku teqse muyu qhawariykuna. Kay sapaqkaymanta pachan munayku kay suyu yachaywayllukuy kamayta. Yachaywaylluykuyqa, "teqse yachay hina", chaymanpas "teqse Hatun Yachay hina"1, penqachisqan kashan kunan p'unchaykuna kaymi hoq suyu yachaywayllukuykunaman q'asata kichan, imaynan kashan latianomerikano hamut'aymanpas, anti hamut'aymanpas.
1
En el Diccionario Filosfico de Rosental Iudin se define la Filosofa como Ciencia que estudia las leyes universales a que se hallan subordinados tanto el ser, como el pensamietno del hombre, el proceso del conocimiento. Editorial Universo. Lima, 1986, p. 175. Consideramos que bajo esta misma ptica Cesar Guardia Mayorga sostena que: Si bien los filsofos y los cientficos tienen nacionalidad, la filosofa cientfica y la cienia no reconocen fronteras ni nacionalidades, por la propia naturaleza de los problemas que afrontan y porque toda doctrina filosfica es la prosecucin de un proceso histrico acorde con las modalidades de la poca. En Repensado la Tradicin Nacional T I. Sobrevilla David. Editorial Hispatia 1988. p. 172.
Sasachayninchiskuna thasnuchinapaq yuyay kamaytaqa, Vitalismopas, Pragmatismopas, Deweypa Experimentalismo Edukativonpas, hinallataq Alemana Yachaywayllukuypas, Wilhem Diltheywan, an rimapayawarqanchisa. Leopoldo Zeaq nisqan hinan, mana iskayasunmanachu kay Amerika Latinapi yachaywayllukuypa yuyaykukuynintaqa, hinaqa ruwakunmi yachaywaylluyqa, hinallataq qelqakunpas; imaynan kashan H. H. Francisco Mir Quesada Cantuariaspa, hinallataq hoq allin yupayupaychana hamut'arukunaq ruwasqan hina, pikunamantan kaykuna kashanku: Mario Bunge, Enrique Dussel, Luis Villoro, Maria Luisa Rivara de Tuesta, David Sobrevilla ima, chay mexikano Hatun Hamawt'aq nisqanman hina. Kay pachapi yachaywayllukuy ruwananchispaqqa ancha chaniyoqmi Leopoldo Zeaq niwasqanchis, manan allinachu kanchus manaraqchus latinoamerikana yachaywayllukuypa kaynin seqachinakunanchis, kunan kamachiyqa yachayway-llukuy hamut'ayta ruwananchismi, hinallataq qelqananchispas. Noqanchisqa manan ruwakunchus manaraqchus Latinoamerikanapi yachaywayllukuy chaytachu iskayashanchis; rikuchiytaqa munashanchis, kaypi kamasqa yachaywayllukuypa mana kikin kayninchispa apaynintan, hinallataqmi p'enqa-chishanchis, chay yachaywayllukuypi mana awpa pacha hamut'ayninchista haykuyninta. Chay hinatan Qespichikuq Yachaywayllukuy, Moreliapi kamasqa2, maypin seq'erqanku kay pachanchispi aswan allin hamut'arukuna, mana doktrinanpi tarikunchu, chay awpa pacha hamut'ayninchista, imaynatan yachachikun Juan Adolfo Vzquez, hinallataq Mara Luisa Rivara de Tuestapas.
Esta declaracin constituye los principios y norman y orientan la reflexin filosfica de un destacado grupo de filsofos de nuestro continente. Se firm en la ciudad de Morelia, Mxico, 1975.
Kay qelqarimata sutiyayta munarqayku: Anti teqsemuyu qhawariypuwan runasimi kategoriakunapuwan peruana, Amerika andina yachaywayllukuypaq, nispa; ancha hatun kaqtintaqmi, Teqseman muyuchipurqayku; qhepatataqmi khuyakuqniykunata uyakuspataqmi, wakmanta awpaq sutillamantaq kutiyapuyku, chaymi uyalunpi iskaynin sutiwan rikhurin. Qelqariman kinsa Umalliykunapi qelqasqa kashan; awpaq eqenpin Simiqwan Pacha qhawariywan rinakuyninta rikuchinchis, chaypin qhawarichinchis imaynatan lliw simikuna pacha unanchaq kasqankuta; chaypin rikuchinchis Runasimiq ancha unanchakuq kayninta; chaymi simiq aypaynin allin sut'ichana kanan, sichus ima pakasqantapas yuyayninchiswan wasapachiyta munanchis chayqa, imaynatan yuyay paywan ruwakun hinallataq imaynatan paywan, simiwan, rikuchikun chaytapas, imaynatan pay pakan pachata, chayta. Iskay eqen Umalliypin, churayku anti teqse muyu qhawariyta, markachaypi apamusqa teqse muyu qhawariywan hayunakuqtin. Chaypin rikuchiyku llank'aymanta, runamanta, pachamanta, apumanta yuyaykunata. K'uskiyninchistaq ruwakun hoq sapaq yachaytarpuymanta chayqa, kay raykun k'uskiy-niyku qontichay yuyaykuymanta sapaq qallariyniyoq:3 runamanta, pachamanta, apumanta; awpaq eqentan kaypiqa rikhurimun noqa, noqanchis, hoq kaq, hoq kaqkuna, chaymantataq, tiyasqanchis pacha, p'uchukaytataq, iiyninchiskuna.
Qhepa Umalliypin, Anti Teqse Pacha qhawariytawan Yachaywayllukuy yuyaykuytawan, awpachayku, ima anti kategoriakunatan qontichay yachaywallukuyman paltasunman
3
En la concepcin occidental la presentacin es Dios, mundo, hombre. Denominamos occidental a aquellos elementos culturales europeos que se inspiraron en el cultura greco-latina.
chayta. Hina qatiqninmanmi atiymunayku siminchispi kategoriakunawan yuyaykuyta. Chaypin rikuyku: kaqmanta, sut'imanta, kashaymanta, yuyaymanta, yuyayuymanta, munay-mantapas. K'uskiytaqa tukuyku, imaynatan runa takiqchakun teqsemuyuwan chayta rikuchikuspan. Kaypin pankiyku wakin hatun yachaywayllukuq hamawt'akunaq qelqasqanku t'ikray-kunata, imaynan kashan Aristotelespa, Renato Deskartespa, hinallataq Humepa yuyayninkunatapas; chaymanta, Silogis-tikata, chinpa marukunamantapas ima; imaynatan runasimiman qontichay hamut'ayta t'ikrakuyta atinman, chay rikuchi-naykupaq. Manaraq kayta tukushaspan aaychakuyniykuta mast'ariyku: H.H. Francisco Mir Quesada Cantuariasman, piwanmi unaypacha k'uskirqayku kay qelqarimapi rikhurimuq yuyaykunatapas, hoq kaypi mana rikhuriq yuyaykunatapas: imaynan kashan: "Filosofa Inculturada" "Filosofa de la Liberacin", ima. Hinallataq Hatun Hamawt'a Mara Luisa Rivara de Tuestamanpas, kay k'uskiypi ranpawasqanku rayku, Hamawta Juan Abugatts Abugattsman, Rodrigo Montoya Rojasman, Lus Piscoya Hermozaman, hinallataq Hamawt'a Carlos Alvarado de Pierolaman, Jos Balln Vargasman; Csar Saldaa Fernan-dezmawan imaymana rimapawasqanmanta; hinallataq wayllus-qway Hugo Snchez Dazman, simiqwan yachaywaykuypawan rinakuynin yachachiwasqan rayku; Cristina Quijadaman, qelqananchispaq kallpachachiwasqanchis rayku, panay Nelly-man Runasimi qelqaypi taripakusqan rayku, p'uchukaypitaq, ancha sumaq warmayanay Zoilaman, churiy Samiman, Masi Awkiman ima, pikunatan kay qelqanay rayku, askha kuti mana kuskachu karqayku.
I UMALLI SIMIWAN PACHA QHAWARIYWAN. Logosmi4 griego yuyaykuypa hinallataq rimakuypa teqse ruminpas karqan. Chaymanta pachan, logos simitawan yuyaykuytawan unancharqan, pacha yuyaykuytapas, pacha t'ikraytapas tikarqan; simiq runakunaq kamasqan kasqan rayku; kaykuna, simikuna, mana kay pachamanta hoq pachapi tarikusqan rayku. Aristotelesmi, Organonpi k'uskirqan logika nisqata, kikin kayninpipas "ch'uya kayninpi"-, hinallataq pachawan tupaqninkunapipas, kunan teora del conocimiento nisqapi hinallataq gnoseologa nisqapipas. Yachaywayllukuypaqqa, logikaqa "reqsiypaq ruwanan" (instrumento), maypin huk teqse reqsiymanta uraykukun hoq reqsiykunaman, iman kanman sut'i otaq qollma; chaypin yachakun, imaynan 3 yuyaykuna, 2 proposicionkunapi, premisa nisqakunapi haykunanku chayta, kaytan "inferencia deductiva" nispa nikun; Aristotelesmi qallarin Lgica qelqankunata pantaq simikunatawan, mana pantaq simikunatawan rikuchikuspa; askha rap'ikunatan kay k'uskiykunaman qon: sutikunamanpas5, yuyaykuykunamanpas. Latino Yachaytarpuypiqa manan hinachu simiwan, (verbo6), yuyaykuywanmi, (ratio7),
4
karqan, sapaq
5 6
Logos, ou , palabra, dicho; ... razn, Facultad de razonar, inteligencia, juicio, buen sentido, Tamb. razn de las cosas; motivo; causa; argumento; ley. Pabn S. de Urbina, Jos M. Diccionario Manual Griego-Espaol. Barcelona 1967. p. 371. Aristteles, Lgica. 1 a. P. 234 y siguientes. Verbum, -i: Palabra, expresin, dixin, voz, vocablo. Blnquez Fraile,
yuyaykunan karqanku, chaymi kaykunata sapaq disciplinakuna k'uskiqku: gramatika verbo nisqata, logikataq ratio nisqata; chay raykun Europa Chawpi Yachaytarpuypi, scholapi yachaywasipi- logikatapas gramatikatapas sapaqta hina yachachikurqan. Kaypiqa, noqanchismanqa qokuwanchis, imaynan iskaynin yachaytarpuykunapi simiqpa expresion kasqanmi. Hina kaqtinqa, simiqa kanman imapas pachapi sut'i rikuchikuqmi; hinallataqmi, rikuchikunman pachata unanchayta (simbolota) hina, chay hina kaqtinqa, simiqa, sut'itan pakanman. Noqanchispaqqa simiqa manan kasqallan lliwpaq, hoq suyumanta hoq suyumanmi hoq neraq, hinaqa, manan simipas nitaq yuyaypas kay pachata kayninpiqa rirp'uyta atinmanchu, aswantaqa musyachiwaqninchiskunaq uywakunaq hina mana ancha allin kallpayoq kasqanku rayku, pikunan runakunaqmantapas aswan askha hank'u tukuyniyoqkuna kasqanku rayku. Pacha rikuyninchispas, paymanta yuyaykuyninchispas manan lliwpaqqa kasqallanqa kanmanchu, hoq pachakunapi kawsasqanchis rayku. Hinaqa simipas, yuyaypas, manan ch'ullallaqa kankumanchu, chay raykun pacha qhawariyninchisqa sapaq. Ichaqa kay niyqa manan relativismo absoluto nisqamanchu ranpaykuwananchis, kanmi hoq mana pantay yuyaykuna imakunan pimaypaqpas, imaypachapas kasqallan, imakunapaqmi huk ch'ulla similla kamakunan.
Agustn. Diccionario Latino Espaol. Barcelona 1954. p. 1263. Ratio, -onis: Cmputo, suputacin, clculo, cuenta. De este trmino deriva: Ratiocinor, aris, ari, atus, atus sum. (Cic): Calcular, hacer clculos, contar, computar. Fig. Razonar, raciocinar, deducir, inferir. Blnquez Fraile, Agustn. Ob. Cit. p. 968, 969
Simiqa askha kamachikuykunatan hunt'an, kay hina, rikuchikunmi imayna runapaq pachaq kasqanta, kay suchin unanchay, anchatan achhuykuyman otaq mana sut'i pachamanqa, kaymi yuyarichiwasunman kayninchispi, sumaq llakiyta, hatun yachay nisqata, otaq yachaywayllukuyta,8 imaymana munaykunatawan ima. Runasimiqa, ancha awpa pacha simikuna hinan runakunaq simin; chaymanta pacha qhawarispaqa kaytan nisunman, uywakunaqpas kanmi siminku, nispa. Runasimipiqa manan runaq uywakunamanta pacha ch'utikamuynin kanchu; ichaqa, runakunapas, uywakunapas kay pachapi kawsaqkunan kanku. Ayar wayqekunaq willakuyninmanta pacha, hinallataq Manqo Qhapaqmantapas, yuyaykuyta atisunmanmi, llank'ay-wan, hukllanasqa kawsaywan, yachaypuwan, runatawan ayllutawan wiayman ranpaykuqta; hinallataqmi hoq antiwillakuypi runakunaqa rikhurinku aylluchasqa kawsaypi, rimay yachaq, yuyaykuyniyoq, ima. Ichaqa, sut'i pachataqa manan willakuykunallawanqa wasapananchischu, rikuchinanchismi imaynatan paqarimurqan simi, chaytan ruwananchis, chaypaqmi runasimiq imayna kayninmanta rimasun. Runasimiqa, imapas kay pachapi uyarisqakuna yachapayakuqmi (onomatopeyiko), hinaspapas simikuna hukllanachiq. Yachapakuq kayninmi, kay simita tukuchin wiaypas kamakuqman, hinallataq kaymanta pacha aswan simikuna taqeqmanpas. Kay qatiq simikunan mana awpaq reqsikurqanchu: chhalluy, tintinyay, tantanyay, chhasay, bununuy. Chhalluymi hamun qespi p'akikuymanta, titinyaytaq hamun kanpanillamanta; tantanyaypas hamunman kasqallanmantataq, hatun kanpanamanta; chhasaymi hamun,
8
Ramrez Luis Hernn. Sostiene que las funciones del lenguaje son: servir como smbolo representacin de la realidad o mundo; medio de expresin o sntoma; servir como apelativo o sealativa; y cumplir funciones lgicas y estticas. Estructura y funcionamiento del lenguaje. 4ta. Edicin corregida y aumentada. Ediciones Studium. Lima 1982. p . 33-35
imamantapas kallpawan wayraq lloqsimuyninmanta, bununuytaqmi, ima motorpas karumanta uyarikuyninmanta.
Nisqanchis hinaqa, runasimiq hukllanachiq kayninmi tukuchin kamakuq simiman, imaynan kunan awpa griegopas, hina, imamanmi kutirikunchis ima mosoq simikuna kamanapaq. Hinallataqmi runasimipas simi hukllanachis kaynin tukuchin ancha unanchakuq simiman. Kay rikuchinapaqmi hukllana-chisun qatiq simikunata: pumawan, sonqowan hukllana-kuyninmantan paqarimun pumasonqo; runasimipi kay simiq chaninqa, phia. Kay hina, Kawitin puma sonqo; nishanchisqa, Kawitiqa ancha phia awqan karqan, nispa.
Runasimi rimaq hinaqa, kay niyta atisunmanmi, pachakmanta yaqa pisqakunchanmi hukllanasqa simikuna; kaymi runasimita, nisqanchis hina, sumaq unanchakuqman tukuchin, mitiko, estetiko simiman. chaymi antirunaq teqse qhawariyninqa sumaq.9 Pachaq sasachayninqa, icha hoqkunamanta aswan hatun, occidental pachaqhawariypa, (grecolatina rikuynin), teqse qhawariy hina mast'arikuynin, chay nispan kay teqse qhawariy hoq yachaytarpuyniyoq llaqtakunaman sat'iyukuyta munarqan, imaynan noqanchis pachamanpas hina; noqanchispa teqsemuyu qhawariyninchisqa sapaqmi, sumaq
9
Entre otras palabras simblicas podemos mencionar: Ch'aska-awi: ojos de estella. Wanka-willka: piedra sagrada. Apu-rimaq: El dios que habla. Pikichaki: Pies ligeros. Rumi-awi: De mirada dura. etc.
unanchayniyoq imataq. Aswantaqa, kay pachapi askha simikunaq kayninmi yuyaykachiwananchis sapanka llaqtakunaq hoqneraq teqsemuyu qhawariyniyoq kasqankutaqa. Mana hinaqa, llapan teqse muyu runakunan kasqan rikuyllakuqtaq, t'ikrayllayutaq, kankuman karqan, chaymanpas, kasqan simillayoqtaq, kasqan yuyaykuy-nillayoqtaq. Hina kaqtinqa, Hegelwanmi nisunman, tukuy yachaywayllukuymi kanan, kawsasqan pachaq rurun, kawsasqan pachan rikuchikuq.10 Hoq hinamanqa, yachanchismi Wilhem Dilthey yachaywayllukuqpa, awpaq eqenta kosmovision nisqa simita kamachikusqanta (teqsemuyu qhawariyta), Teora de la concepcin del mundo, nisqa qelqarimanpi.11 Weltanschauungmi hamun iskay aleman simikunaq t'inkiyninmanta, teqsemuyumantawan, qhawariymantawan. Teqse qhawariyqa, nisqanchis hina tukuy imaymanantin pacha qhawariymi, mitika, magika, artistika, racional, cientifika y filosofika, nisqa qhawariy. Tukuy llaqtakunan teqse muyuqhawariyniyoq kanku, ichaqa llapankuchu kanku chay iskay qhepa kaqniyoqkuna, cientifiko,12 filosofiko, qhawariyniyoq.
10
Hegel, Guillermo Federico. Lecciones sobre la Historia de la Filosofa. Mxico 1945. p. 48. Tambin es citado por Augusto Salazar Bondy en Existe una filosofa de nuestra Amrica? p. 11. 11 Dilthey, Wilhelm. Teora de la concepcin del mundo. Fondo de Cultura Econmica Mxico - Buenos Aires. Segunda Edicin 1954. 12 Bochenski sostiene que el "Crculo de Viena" tuvo la pretensin de dar una concepcin cientfica del mundo a partir de su folleto Winssenschaftliche Weltauffassung-Der Wiener Kreis, en La filosofa Actual. Fondo de Cultura Econmica Mxico, 1969, p. 74. De manera parecida puede verse en muchos pasajes de literatura filosfica escrita por los filsofos soviticos acerca de la "Concepcin cientfica del mundo".
Noqanchispaq pachaqa, material, espiritual, nisqa, pachan; imatan runa kamachikun munayninman hina, muchuyninkunaman hina, p'uchukay maskhayninman, ima, aypaynikunaman ima; imaynatan Heidegger yuyaykurqan El ser y el Tiempo, nisqa qelqarimanpi, maypin rikun kay pacha (mundo) nisqata, pachamasinchis (comundo) nisqata, pachap ikawsaq kayta, ima (mundanidad). Hinaqa manan muyureqninchisqa rikukurqan wiaypas kasqan hinallachu; chay hinan XVI europeo teqsemuyu qhawariypas karqan Antipi kasqan pachamanta hoq eraq rikhuy. Hinaqa, pachaqhawariqqa runan, paymi muyureqninta kayninman hina qhawaykun. Manan kanchu teqse runa, tukuy pachapas, wiay pachapas wasapaq; chaymi Diltheywan nisunman, sapanka yachaytarpuypin runakuna hoq "teqsemuyu qhawariyniyoq" 13 kanku nispa. Tawantisuyu pachaqhawariyqa karqan, mitika, magika, religiosa, estetika, racional ima, ichaqa mana cientfica nisqapas, nitaq philosophika nisqapas. Manan cientifikachu karqan, antikuna mana pachata hoqta hina, kosata hina qhawaykusqanku rayku; manan runawan pachawan yarinakurqanchu Antipiqa. Hinallataqmi mana kaypiqa iiywan yachaywan t'aqanakurqankuchu, imamantan yachaywayllukuy paqarimunan chay. Antipachaq historiampa puriyninman hinaqa, iskay teqse muyu qhawariykunatan kaypiqa tarisunman: a) awpa pacha qhawariyta, hinallataq, b) qhepa pacha, mestizo, nisqa, qhawariytapas. Kunanqa, kaypiqa rimasun awpaq kaqllamantan, qhepa kaqtapas teqsechasqan rayku. Europapas, Amerikapas, 1492kamaqa, mana haykaq
13
Ob. Cit. p. 3.
reqsinakuq llaqtakunan karqanku, chaymi sapankankupas hoq neraq teqsemuyu qhawariyniyoq karqanku. Sapankankun hoq hina ruruchiyniyoq karqanku, sapaq historiayoq, hinallataq hoqneraq yachay tarpuyniyoqpas. Qhepa hamuqmanqa rikusun, andina teqse qhawariytan, aswantaqa europea qhawariymanta hoqneraq kayninta.
II UMALIY AWPA PACHAQHAWARIY
May yuyaykuy ukhupi llank'ananchista rikuchikuspaqa, qatiqpiqa rikuchikusun aswan chaniyoq Anti pachaqhawariyta, imaynan kashan: imatan iikurqan runamanta, imatan pachamanta, hinallataq Apumanta chaytapas, imayna apakuyta, miraypaq kaqninchismanta ima. 1. RUNAKAYMANTAWAN LLANKAYMANTAWAN. 14
XVI Europa pachapaqqa, runaqa kay pachapiqa manan wiaypaqchu kawsarqan; iirqankuqa, mana kay pachapi wiaypachaq tarikuyninkutan. Chay iiymi ranpanakurqan runaq nunayoq, kuerpoyoq kaynin uyniywanmi; nunataqa espiritu kasqan raykun kuerpomanta aswan chaniyoqta qhawarirqanku; runakunapaq aswan allin maskhayqa kanan karqan, nunaq qespikuyninmi; runaqa kamasqa kaspaqa, huk sumaq eden sutiyoq pachapin churasqa kasqa, chaymantan huchallikuynin rayku qarqochikusqa. Chay awpaq eqen runakunan huchallikuynin raykus qhepa wiaykunaqa akasqa kasqaku qharikunas, ak'ariywan llankanankupaq, hunp'i sut'uyninwan mikhuyta tarinanpaq; warmintaqsi, nanaywan wachakunanpaq,15 qharinkumanta muchunankupaqwan.
14
Ponencia sustentada en el VI Congreso Peruano. Hombre y Cultura Andina. Lima, agosto 1985. 15 Sociedades Bblicas Unidas. La Biblia: Gnesis: 3:17-19. Corea 1986, p. 3, 4
Chaymanta pachas lliw runakunaqa paqarimusqa huchaq mapachasqan, mana allin kawsayman kiraykukuq. Nunaq chuyanchakunanpaqmi kuerpota muchuchiqku akariywan; chay raykus ima injusticiatapas explotachikuytapas chaskikuna mana kutipakuspa. Kay iiyman hinaqa europeopaqqa kawsayqa karqan "waqay qheswan"; anti runakunapaqtaqmi, pikunan mana iirqankuchu qontichay pachapi hina pacha kamaypi, kawsayqa karqan willka "qeswapi tiyay", maypin imapas tarikuyta atinman hukllanakuspa kawsaywan, aswantaqa, llankaywan. Mara Rostoworowskin tupsin Albornozta, maypin nin: ...kay runakunaqa niqku rumimantan, qochamantan, mayumantan, toqokunamantan, uywakunamanta, sachakuna-manta paqarimuyku nispa, hinallataqmi nin: Kikin inka-kunapunin willakuqku Paqariqtanpumanta paqarimusqankuta. 16 Imaynan qhepaman rikusun chay hinan, apu Pachakamaq tukuy imaymanata kay pachapi kamasqa, ichaqa mana runa kamaqchu. Wakin historiadorkunan ninkun, inka Apuqa runatapas kamarqanmi nispa, imaynatan nin Guamn Puma, maakuykunapi, hinallataq Pachakuti Salqamaywapipas Ichaqa qelqayninkuman haykuyninkumanta pachaqa, maypin mosoq iiyman wikch'uykukunku chaymantapachaqa, nisunman pay-kunaq antipacha rikuyninkuqa pantachisqaan nispa. Kay qelqarikunan awpa iiytaqa rikurqanku supaypa kamachi-kuyninta hina. Noqanchispaqqa, chay Kronista Lukaneoq rikuyninqa qontichay pacha kamay willakuykunawan michusqaan, nispa. Hamawt'a Edmundo Guillenmi nin paymanta, sakristami karqan nispa, chay hawanmanpas, anti iiykuna qolluchiqkunata pusakachaqmi karqan nispa.17
16
Rostworowski de Diez Canseco, Mara. Estructuras Andinas de Poder. Instituto de Estudios peruanos. Lima, Per. 1986. p. 131. 17 El citado historiador fue uno de los primeros en escribir una historia en el
Torres Rodriguezmi kayta nin: Paqarinaqa mamaq kismanmi hinallataq mamaq raqan, kaynintan paqarimun kawsay, nispa; chay raykun runasimipiqa ninku pachamama, nispa; imatan muchakuna... sapa punchay tinkaywan, nispa.18 Waldemar Espinozan nin: Apukunaqa runaman rikchakuqkunan karqanku nispa, runakunawan rimananpaqsi kay pachaman uraykamuqku nispa, chaymi wankinku rikchakuq runakunaman, imaynan Wiraqochapas, Tunupapas, hinallataq Pachakamaqpas, Kunirayapas, nispa..., hinaqa kuraq apukunamanqa qoqku runa wankita, chaymi paykunataqa, runakunata hina rikuqku, akariyniyoqta, phiakuqta, wayllukuyniyoqta, yachayniyoqta, yuyayniyoqta, ima.19
Wakin awpa Amerika llaqtakunapi, astekakunaqa, mayakuna, hinallataq matsiguengakunapas, iirqankun apuq kamasqa kayninkupi, hoq chay llaqtakuna ukhupitaqmi mana, imaynan inkakuna hina; paykunaqa yuyayuqku pachamanta paqarimusqankuta otaq, t'oqokunamanta, pukyukunamanta,
Per desde la ptica de los conquistados. Sobre este punto, en conversacin personal nos hizo esta referencia. Segn, l, el verdadero nombre del cronista habra sido Lzaro. El historiador explica de manera muy original pero coherente el seudnimo de "Felipe Guamn Poma de Ayala"; que para ser escuchado por el Rey de Espaa, de igual a igual, cambi su nombre a Felipe y para demostrar su nombleza cre un escudo inspirdose en el escudo de los emperadores espaoles y, reemplazando el len y el aguila, por el puma y halcn ( waman) americanos. 18 Torres Rodriguez, Oswaldo. Justicia Andina. Hacia una Antropologa Jurdica. Per, 1995. p. 15 . 19 Espinoza Soriano Waldemar. Los incas. Amaru Editores, Lima Per. p. 440.
chaykunatan sutiyaqku paqarina, nispa; noqanchispaqqa, kaymanta awpa runakunaqa, kamaypi iiqkuna, kristinanokunaq markachaqkunaq rantiyosqan iiyniyoqmi kanku nisunmanmi. 20 Europeokunapaq llankayqa 21 llakiymi karqan, hinallataq kallpachakuypas, nanaypas, akariypas, waqtakuypas (tripa-lium). Kayqa tupashan Bibliapi Genesiswan: 3: 17-19, kay hina: akasqan kanqa allpa, huchayki rayku, akariywanmi paymanta mikhunki sapa punchay. Kiskata, kisatan rurupusunki, kita qomerkunatataqmi mikhunki. Hunpiyki-wanmi tantata mikhunki allpaman kutiykapunaykikama.22 chay raykun qontichay pachapiqa llankay taqakuypiqa, say-kuchikuq ruwaykunaqa Apuq akasqanta hina rikuqku, chaymi qhapaqkunaqa ayqekuqku llankaymanta; saykuyqa karqan llaqta runakunallapaqmi. Antipachapitaqmi yariraq, llankaypas, wachakuypas mana akasqachu karqan. Kaypiqa llank'aytaqa rikukurqan kawsaypa kayninta hina, mama pachawan rinakuyta hina,
20
Al respecto son interesantes ver de Lenkersdorf Carlos, Los hombres verdaderos. Siglo XXI editories, Mxico 1996. De Kuramochi, Yosuke y Helbom Anna Britta (Editores), Ideologa cosmovisin y etnicidad atravs del pensamiento indgena en las Amricas. Biblioteca Abya-Yala N 44, Quito, 1997. Baer, Gerbard. Cosmologa y shamanismo de los matsiguenga. Biblioteca Abya Yala. N 15, Quito 1994. 21 Por influencia de la visin cristiana del mundo, la que a su vez estuvo influenciada por ancestrales visiones orientales del mundo, se consideraba al hombre como fruto de una creacin divina y expulsado de su estado ednico por haber infingido alguna falta; condenados desde entonces al sufrimento en la tierra, y en espera de un mesas salvador. En este estado de cosas se conceba el trabajo como una maldicin, as como la inclinacin del hombre al mal. Consideramos que Grecia y Roma tampoco fueron ajenos a esta concepcin, sobre todo si esta manera de pensaar, hecha relidad hizo posible que aquellos pueblos llegaran a su apogeo, que es al mismo tiempo el pogeo del sistema esclavista de produccin; no por nada considera Aristteles, consideraba por ejemplo, que la sociedad heril, era una situacin natural y al mismo tiempo justa. 22 Sociedades Bblicas Unidas. La Biblia: Gnesis: 3:17-19. Corea 1986 p. 3, 4.
chaymi llank'aypas, wawa churikunayoq kaypas, Estado Inkaq teqsin karqan. Noqaykupaqqa, anti hamutaypa estrukturan wasapanapaqqa, manan arqueologiaq, kronikakunaq yachachikusqallantachu chaskikuna, kuskinaqa siminkunaq suti cha-nintan, hinallataqmi kuskina, runankunaq yuyayninta; noqanchispaqqa kusikuyninchispaq kapuwanchis, aslla llaqtakunaq hina, kikinchispa siminchispas, hamut'ayninchispas, mayninpiqa kunan kristiano hamutaypi pakakusqa. Runasimipi llankayqa manan akasqachu, nitaqmi akariypaqchu; sapan runapaqpas, aylluntinpaqpas, aswanmi chay, llank'ay, allin kayninchista qochiwanchis, hukllanachiwanchis. Kay ruwaymi runata hoqpaq kachin, mana pay kikinllanpaqchu. Aswanpas aynipipas, waykapipas, hoqpaq kachiwanchispas, masinchispaq. Ruwaymi kusichiwanchispas, chaninchachiwanchispas, sutita runayachiswanchis; maypin sapankanchispas allin kanchis, masinchispa allin kasqanman hina.
Ayniwan, waykawanmo rikuchiwanchis, imayna antikuna aylluchasqa yuyayniyoq karqanku chayta, maypin pipas allin qhawarisqa, hinallataq hawkapas lliwpa llank'asqankuman hina. Suyu masinchis Hamutaru Llanquen nin: chakra llankaq runaqa ruwaq nunayoqmi nispa, runa kayninta llankaywan rikuchikusqan rayku, chaymi hunpispa llankaytaqa rikukun kawsaypaq teqsi ruwayta hina. Yariraq qellakayqa rikukun hucha hina, chayqa, runa kaypa hayunmi, chaymi qellaqa cheqnisqa", 23 nispa.
23
Llanque Chana, Domingo: La cultura Aymara. Idea, Instituto de Estudios Ayamaras. Tarea, Asociacin de Publicaciones Educativas. Lima Per, 1990. p 48.
Aymara llaqtapipas, antipacha kasqan rayku, ... manan kanchu uskhakuna. Uskha kayqa kawsaypa hayunmi. Kunan hatun llaqtakunapiqa kan, noqanchispa pachanchismanta hoq pacha kasqan kaykun, misti pacha kasqan rayku... qellakunaq llaqtaq kasqan rayku.24 Astawanraqmi kaypiqa rikunanchis, qonti llaqtakunapaqqa usuypas, otaq pacha usuchiypas, hoq simipi noqanchispaqqa mana llankay, munanan; anti llaqtakunapaqtaqmi kallpachachikuq, ichaqa mana akarichikuqchu; ancha suyasqa. Greciapipas, Romano pachapipas, hinallataq kaykunamanta paqarimuq llaqtakunapipas usuyqa, allin qhawarisqa, munana pachan karqan. Qontichaypiqa manaa llankapuyqa samin-chaymi; jubilacin (machuyaspa manaa llankapuy) nis-qamanta rimashanchis. Antipachapiqa lliwmi llankananchis, llankayqa kayninchispa teqsinmi; chaymi mana wauypas samachiwasunmanchu llankapaq kayninchistaqa, llankaywan pacha tikraq kayninchistaqa; chaymi aya panpasqa teqe-kunapipas tarikun runaq kayninkunata, ruwanankuna ima. Wakin europeo llaqtakunaqa iirqankun, wausqankuq qhepanta kusi pachapi kawsanankupi, maypin punchay punchaypas, wiaypas, raymillaq kayninpi, chaypiqa; wauyqa llan-kaymantan qespichikuqmi. Minkaypi llankaymi rikuchikun qellpuy pachata hina, sumaq pachata hina, maypin llankay raymi karqan, chayta. Chaymi kunankamapas wakin runakunaqa ayniman sayanku warmintin wawachurikunantin; ruwanankunata aparikuspa, hinallataq ima mikhunatapas, ukyanatapas aparikuspa. Chay llaqtakunapiqa manan nishu wakchakunaqa karqankuchu, imaynan kunan kashan llaqtanchispi hinaqa, mana maypi llankanayoq kay. Manallataq karqallantaqchu
24
Ibdem. p. 48.
nishu qolqe taqeq runakunaqa, pikunatan kunan sutiyakun qhapaq nispa. Allinkayqa paqarimun kikin runakunamantawan, kay pacha tiyasqanmantawanmi, imakunan hukllanakunku llankaypi. Antipachapiqa llankaymi runataqa pacha tikraqman tukuchin, allin kayman thaskirichin, pachata hoqmanta allchachin, kamachichin, nisqanchis hina, sapanpaq kaq runatan hoqpaq tukuchin; ayllumansinkunawantaq runata yanapachin; llank'aymi, aswantaqa chakra llank'ay, Tawantinsuyutaqa horqorqan hanay yachay tarpuq llaqtaman. "Llank'aywan" "llank'aqpaq kaywanni", antirunataqa aswan allinta intun. Antonio Pean kayta nin: Tapukunanchismi imaynatan anti runa antipatata chaki akarichikuq pachaman yachayukurqan, imaynatan tikrarqan chay pachata hatun llaqtaman, mana ruedata reqsishaspapas, hinallataq mana qelqayta yachashaspapas, mana hatun uywakunata reqsispapas, wiarqan; hinaspacha allinta kamachikurqan hatun llaqta kanankama... Icha yuyayninchis wasapananpaqchu maskhananchis qonti pachamanta hoqniray yuyayta, hinalltaq hoqniray pacha musyayta. 25 nispa nin. Kay rimaykuymanta pacha nisuman, kutichikuytaqa maskhana hoqneray pacha qhawariypin, hinallataq hoqneray pacha musyaypipas, nispa. Antipachapiqa, sasachay pachapi, maypin sasa llankay, ichaqa imapas atinapuni, hukllanakuy apakurqan, llank'ayta mana akasqata hina qhawarikuspa. Chaypi yachayukuspan aswanta runachakurqanpas, wiarqan-pas. Noqanchispaqqa allin kawsay maskhaymi tanqamurqan hanaqman; yunka, kawsananpaq mana allin kaqtin, chaypi ch'uspikuna, qhetekuna, runaq yawarninta ch'onqaspa onqo-chiqtin; hinallataq chaypi rantiyukuq onqoykuna kasqan rayku-pas; imaynan kashan, utapas,
25
Pea Cabrera, Antonio. "La Racionalidad Occidental y la Racio-nalidad Andina", en La Racionalidad. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Instituto de Investigaciones Humansticas. Juan Camacho Editor. Lima 1988. p. 199
upichupas. Antirunapaqqa, sut'in nisqan hina; hoq simipiqa, manan kanchu hoq yuyaykuna, arqueologiko qhawachikuykunapas, imakunan niwasunman, mirayninmi runakunataqa uraymanta hananman tanqamurqan niq.26 2. AWPAQ PACHA TEQSE QHAWARIYNINCHISPI SEXUALIDAD. Manan runatapas, yuyaynintapas, yuyayuyta atisumanchu, mana pachantawan qhawarispaqa, chaymanta imayna masinkunawan rinakuyninkuka, hinallataq ima historia pachapin yachaytarpuyninkuna tarikusqankuta chaykunata yachaspapas. Hina kaqtinqa, manan kasqallanchu kawsayninku, imapas kamachikuyninku, chalapipas, antipipas, yunkapipas. Kunan kaypiqa rimasun, imaynan karqan awpa pacha sexualidad, nisqanchis, imapin chala sexualidad, antimanta sapaq, otaq rikch'akuq, chayta. Hamuq tinkuymi rikuchiwasun ancha awpa pachata, maypin runakuna chayraq uywakayninmanta chutikusharqanku, chayta. Garcilaso de la Vegan, hawa llaqta runakunamanta rimaspa rikuchiwanchis, awpa wasikunamanta, kamachikuymanta, imakunatas mikhurqanku chaykunata: "Imayna waq'an karqanku apunkunapipas, arpakuyninkunapipas, hinallatataqmi karqan wasinkunapas llaqtan-kunapas haqay waq'arunakunaqa. Haqay wasikunapipas, llaqtakunapipas kamachikurqan hoq kaq runakunataqa kama-chikuy munaq, hina apuykachaspantaqmi hoqkaqkunataqa rikuq, ancha millayta, paykunatan kamachikuq esclavota hina,
26
En los andes el trabajo siempre fue motivo de fiesta; la visin de Llanque respecto a ella nos parece que no es la autntica concepcin del trabajo sino el actual sincrtico. Veamos: La celebracin de la fiesta comunal es un acto social y religioso de mucha trascendencia; esperado por todos los integrantes de la comunidad aymara, por eso manifiesta que es una ocasin para buscar lo ptimo en sus vidas... El Autor de la cita sostiene que los aymaras manifiestan que si no hubiese fiesta no nos acercaramos, ni nos preocuparamos de una buena comida y de una buena ropa. Llanque Chana, Domingo. Ob. Cit. p. 52.
warminkunata, ususinkunatan kamachikuq munasqanman hina (,) paykuna pura awqachanakuspa"

27
Aswan qhepapin hoqneray sawaykunamanta, siminkumanta, miyukuna layqakuna kamachikusqanmanta riman: "Hoq hina kawsaykunapiqa, imaynan saway, hukllanakuy ima, manan haqay runakunaqa p'achakuyninkupipas, mikhuyninkupipas, aswan allinka karqankuchu, askha llaqtakunan wach'uypi tinkuqku uywakuna hina, manan reqsisqa warmiyoqchu karqanku, pin tupasqankuwanmi tinkuqku, hoqkunataqmi ima munasqankuman sawasqaku, mana panankutapas, ususinkutapas, mamankutapas kasqanta qhawarikuspa". "Hoq llaqtakunapiqa mamakunallatan waqaychaqku hoq llaqtakunapitaqmi allin rikusqa karqan mana allin sipas kay, aswan munaysapakunan aswan chaniyoq hina rikusqa karqanku; paykunan aswan taphyakuq kaqku sawaypi, llunpaqkunataqmi mana; qella kaqtinch mana pikunapas munarqankuchu nispa." "Hoq suyukunapiqa nin Qelqaq Inka- mamakuna, warmi wawankutaqa allinta waqaychaqku, sawananku pachapitaqmi, ayllunku, hinallataq runa qayllapipas paykuna kikinku raqa llikankuta qhasuqku, lliwman allin waqaychasqa kasqanta rikuchinanpaq".28
27
Garcilaso de la Vega. Comentario Reales de los Inkas. La vivienda y gobierno de los antiguos y las cosas que coman. Editorial Universo. Lima. T. I. Libro Primero. Captulo XII. p. 41. 28 Ibdem. T I Captulo XIV: p. 44 -45.
Hamawt'a Luis E. Valcarcelmi, mantakunaq kawsayninkumantawan, karakekunaq kawsayninkumantawan rimaspa, Garcilasoq qelqasqanta rikuchikun khaynata: "Historiador inkan, Wayna Qhapaqpa markachayninmanta rimaspa ... rikuchikun hawa runakunaq kawsayninta... Mantakunaq sexualidadninmantan nin, millay tinkuy usukunayoqmi kanku nispa, saway kaqtinmi, imaynan Europa chawpi pachapi, qhariq reqsisqakunapas, ayllukunapas, paypa awpanta warminwan tinkuqku.29 Kay qhepamanqa, nisqanchisman hinaqa, antiruna sexualidadmantan awpaqta rimasun, sapaqchanachispa. a. awpa chala sexualidad:
Chalapi tiyaqkunaqa poqoy killapin q'alakuspa kawsayman mink'asqa qanku, tiyasqanku pachaq rupharisqan rayku; hananpi q'oirin 38 gradokama, chawpinpin chayan 28kaman, uraynimantaq 22kama; antikunapitaqmi mana mayqen pachapipas runakunaqa kawsayta atinmanchu mana p'achasqaqa; chayman hinan kaykunaq teqse qhawariyninkuqa hoqneray kanman karqan. Chalapicha imapas kuyuq karqan, hatun qochaq ununkuna hina; chhaynallataq llachikuqpas imaynan karuta qhawasqa lamapi mana imallamanta sumaq ch'uya unuyoq qochakuna rikhurin chhayna. Kaypiqa much'akurqanqa manacha warmi kay mirachikuq raqallatachu, aswanpas, qhari ullutawanch muchakurqanku, iskayninku miraypaq muchukusqan rayku. Antropologiko nisqa museopin, Limapi, hoq kuti tarimuni huk iskay pachayoq poroata; awpaq panpanmanta ukhu
29
Valcrcel, Luis E. Historia del Per Antiguo. Editorial Juan Meja Baca. Lima 1985. T I p. 359.
panpanman haykunan kasqa raqaq wirp'an hina. Noqaykupaqqa kay poroaqa kanman karqan icha chayraq sawaqkunaman imapas ukyachinapaqchus, otaqchus awpaq eqen kikukuy qhepata ch'uyanchakuy armakuypaqchus, otaqchus, qollana mujukuna tupachinapaq.
Hoq kutin llaqtaypi, erqellaraq kashaqtiy apuskiy yachachiwarqan pankinapaq muhu tupachiyta. Inti haykuytan akllarqayku ima sumaq sarakunata, chaytan wanuwan as kachiwan unupi minuspa puuchirqayku. Hoq kaq punch'aypaq qhawayoqtiykun sarakuna punkirapusqaku; allinmi kashanku, apuskiy niqtinmi, chakraykupi pankiq rirqayku.
P'unchaymanta p'unchayman hinan allpaykumanta wachirimurqan hoq mosoq sara aqoyakuna, hinaspacha awpaq tarpusqa sarakunaq sayayninman aypapun. Chay hinan chakrayku sumaq qomer rikukurqan, mana karu karu sarakunayoq. Killanman hallmaq riqtiykun pankikunata awiyku awpaq takaykunamanta mana taqayta atipurqanchu. Chaymi kunan tapukuyku, imanaqtinmi mana kay poroa kay hina ruwanapaq kanmanchu karqan nispa, otaqchus kaypi imatapas ukyaspa qhari kay taripunapaq kanman karqan nispa. Mochika, Chim nisqa llaqtakunapiqa, ima llaqtakunapin ayparqanku hatun wiayta, chaypichus hina qallarishanman
karqan Esklavista nisqa, ruruchiy; hina karqtinqa kaytan yuyaykusunman, chayraqmi qallarisharqan ayllupi llank'aypa t'aqakuynin. Kay nisqanchistan sayapayawanchis, "Sipan Wiraqochaq" p'anpayninpa tariynin, maypin rikusunman imaynatan apu wiraqocha p'anpakurqan yanankunawan otaqchus, esklavonkunawan kuska, chayta. Chay hina kaqtinqa, reqsirqankun qhatukuyta, markachanapaq maqanakuyta, maymantan apakamurqan esklavokuna chayta. Chay llaqtan, hoq wiaymansin llaqtakuna hina, kikin ukhupi taqasqa kanman karqan: qhapaqkunapi, wallakunapi, hamawt'akunapi, tukuyrikuqkunapi, kamachikuqkunapi, hina-llataq qespiypi tiyaq runakunapipas; kay runakunaq pachanpin tarikunkuman karqan, imaynan Espartapipas, Atenaspipas hina esklavo nisqanchiskuna. Kaykunataqa niyku, awpaq nisqayku Museopi, wakokuna tarisqayku raykun, chay wakokunapin rikukun, apu hina, otaq awki hina runakuna; mat'inkun m'ask'aypachayoq, kunkantaqmi waskhawan watasqa rikhurinku, iman makintawan watan, chayta. Chay Museollapitaqmi tarikun huk sapan wakucha, maypin rikusunman iskay wach'ushaq qharikunata; kay wakuchakunan mana umayoq tarikunku, pakikusqan rayku, ichaqa chaywanpas iskaynin runakunan ulluyoq tarikunku. Chay Museopipas hoy museokunapipas kanmi "munanakuq wakuchakuna" nisqa, yaqa llapankun rikuchikunku warmiqhari tinkuyta, ichaqa mana yuyayniyoq runakunaq tinkuyninta hinachu, aspas yuyaynin chinkasqa runakunaqta hina. Icha kunanpacha awiwan qhawarispaqa nisunman, mana churiyananku raykun chay hinata tinkurqanku nispa; imanaqtin, chalapi, -Mochika Chimupimana tarpunanpaq allpakunaq tarikusqan rayku. Ichaqa, kay qhepa nisqanchis hina rikuyqa kanman allin
sonqowan rikuychus hina, ichaqa kaywanqa chaninchashasunman mana allin kaqtan, mana runakayninchiswan tupaqta. Noqanchispaqqa kaykunaqa rikhurirqan llaqtakunaq qhapaqyaspa mana allin kawsayninmantan, maypin wakin kanku nishu qhapaq, wakintaq ancha wakcha, chaypi; wakin qhapaqkunan mana kusikuywan saksaspa hoq hina kusikuykunata maskharqanku. Hoq wakukunapin rikusunman imaynatan warmikuna munanakuypi misk'ichikuspanku tinkuyman haykusqankuta; chaytan kunan ninku, khuyakuy pukllay nispa. Nisqanchis hina mana allin tinkuypitaqmi, warmikunaq uyanpi mana ima kusirikuy kanchu. Iskay wakochakunallapin, Museo de Larco Herrera nisqapi, tariyku imaypin warmi kusisqa uyantin tiyaspa qharipatapi kashan, chayta. Kaykuna nisqanchis raykun, hinallataq kronistakunaq nisqanku hinapas, arichakunman karqanmi runakuna, pikunan karqanku, layqakuna, wallakuna, kamachikuqkuna etc., pikunan, qhapaq kaqninkumanta kawsarqanku, hinallataq mana allin kawsay apaqkunatapas aparqanku aswanpas millay kawsayta. Pedro Cieza de Leonmi, 1553pi, qelqarqan kayta: " Kay Peru nisqa reynopiqa (,) lliwpa yachasqanmi (,) imay-natan wakin Puerto Viejo nisqa markapiqa (,) kawsakurqan sodomia hatun huchapi hinallataq hoq llaqtakunapipas karqan hoq millay runakuna, lliw teqse muyu llaqtakunapi hina". "... wakakunapi sacerdotekuna, (nisqawansis), yachasqa hina, raymi p'unchaykunapi (,) qhapaqkunawan tiqnkuqku, (;) manan paykunaqa yacharqankuchu, kaypa mana allinpa kasqantapas, huchaq kasqantapas (,) arpakuy
nispan saqraq wat'eqayman tanqayusqan karqanku".30 Garcilason Qhapaq Yupankiq markachayninmanta rimaspa qelqanpi kay umalliyta churan: "Hatun qocha Chalapin askha llaqtakunata llallimun. Maqllakunata, wanachimun", nispa: "Inka sinchin... haqay chalapi qheswakunata, mana awqanakuywan, Inkaq kamachiyninpaq markachamuspa, tukuy imaymanata yachamusqa, aswantaqa, kawsay-ninkuta k'uskimuspa, willamusqaku pakapi kawsay-ninkuta, wakakunaman arpayninkuta... tarimusqaku maqllakunata, ichaqa manan llapan runakunapichu aspas, wakillankupi, pikunan pakapi chay mana allin kawsayta apaqku... Inkas anchata kusikusqa ...mana yawarta hich'aspa markachaywan... Kasqan pachas kamachikusqa pakallapi maqllakunata hap'imunankupaq, hinaspa runa qayllapi kawsasaqta kanamunankupaq". 31 Luis E. Valcarcelmi, warochikunaq, yawyoskunaq, choqorpukunaq, usunkumanta rimaspa qelqan: "Yawyoskunaq maqllakayninkun ancha yachasqa, pikunas wach'unapaq wasiyoq kasqaku, chaytan willakun Annuam Karta, kanmi runakuna, pikunan warmi hina p'achakunkupas, muymikunkupas, reqsichikuqku q'eta kayninkuta". 32 Comentarios Reales de los Inkaspin, XIII eqen Umalliypi, kay rikhurin:
30
Cieza de Len, Pedro. El seoro de los incas. Editorial Universo. 1977. XXV. p. 96, 97. Tambin ver Cap. LXIV de la Primera Parte de su Crnica. 31 Garcilaso de la Vega, Inka. Ob. Cit. Tomo II. Libro Tercero p. 164. 32 Valcrcel, Luis E. Historia del Per Antiguo, Editorial Juan Meja Baca. Lima 1985. T III. p. 150
"Hatun Qocha chalapin llallimunku askha qheswakunata, hinaspacha wanachimunku maqllakunata". ".. Aswantaqa kamachikurqan Qhapaq Yupanki Inkaqa, sumaqllata hap'imuchunku maqllakunata, nispa, hinaspacha runa qayllapi ruphachichunku kawsasaqta mana chay mana allinkawsay apaqkunallachu aspas chayraq kay kawsayman haykushaqkunapas, asllaa kaspapas; hin-allataq wasinkuta ruphachichunku, mallkinkunata saphinmanta t'iraspa ruphachinankupaq, mana pikunapas kay millay kawsaykunata yuyayrinanpaq, hinaspa mana kay ruwanankupaq apusimita kamachikamunankupaq; sichus pillapas llaqtapi chayta huchallikuqtinqa, llaqtantin hayratasqa kananpaq, ruphachisqa kananpaq, imaynan kay kutipas kay hinata ruwakushan chhaynata". "Ima mosoq kamachin hunt'akurqan, utiywan rikusqanku hina, imaynatan Inka kamachikurqan hina; chay huchan inkakunaqpas wawa churinkunaqpas, ancha cheqnikunan karqan, manan pillatas hayk'aqpas kay hucha p'enqasqa kasqan rayku rimarirqallaranpaschu...".33 Nisqanchis hinaqa, chay wakukunaqa, hinallataq qelqakunapas rikuchiwanchis chala sexualidadtawan anti sexualidadtawan sapaq kayninta. Chalapiqa achus hina Modo de Produccin Esclavista nisqapia kasarqanku. antipitaqmi kashankuman karqan Modo de produccin Asiatikopi otaq Andino nisqapi. Hamawt'a John Murran34, willakun chalapi mulluq, qolqe hinaq kasqanmanta.; chay hina kaqtinqa, kaywancha rantikuyta atikunman karqan k'uchukuytapas, munakuytapas, wach'una wasikunaq
33
Garcilaso de la Vega, Inca. Comentario Reales de los Inkas. Editorial Universo, Captulo XIII T. I. P. 43. 34 Murra, John V. El trfico de mullu en la costa del Pacfico, en Formaciones econmicas y polticas del mundo andino. Instituto de Estudios Peruanos. 1975. p. 255.
kayninmantapas. b. Antikunapi sexualidad:
Antikunataqa t'aqasunman iskay llaqtakunapin; hukninkun kanku uywa michiqkuna, hoqkaqninkutaq chakra llaqk'ankuna. Ichaqa manan mayqenninkupas huknillanpuni ruwaqqa kanchu, iskaynin kawsaytan tupachinku, ichaqa sapankankupin hukninta astawan ruwakun; uywa michiqkunan asllatan tarpunku; tarpuqkunataqmi, as uywakunallayoq kanku. Hina qatiqtinpi rikusun iskayninkuq sexualidadninta. 1) Uywa michiqkunaq sexualidadnin:
Kay llaqtakunaqa purinkichu llaqtakunan kankuman karqan hinallataq awqakunapas, imaynan hoq pachakunapi karqan Gengis Kanpa llaqtan, hina; manan yanqapas qasichu willakuyninchiskunapiqa Ayar Awqa rikhurimurqan, kaytan kastellanopiqa ninkun: guerreros, enemigos, nispa. Kay Apuqa kanman karqan michiqkunaq umallin. Kunankamapas kay llaqtakunapiqa atisunman rikuyta, mana paykuna ukhupi llank'aypi t'aqasqa kasqanta, khayna, qolla llaqtakunapiqa qharipas warmi hinan puskankupas, wayk'ukunkupas; qharikunapas wawachurinkutapas q'epikachanku, warmi hina. Kay hina kawsaytaqa manan chakarero llaqtakunapi rikusunmanchu; chakran qhariq llank'anan, wasipi ruwaykunataq warmiq, ichaqa iskayninkun yanapanakunkuman imapipas, ichaqa kayninkuman hina.35 Rimasqanchis ukhupiqa, icha p'unchay p'unchay michinapi sapanku kaspanchu, Luis Valcarcelpa nisqan hina, uywakunawan tinkunkupas, otaq maqllayanpas; kay Hamawt'an kaykunata qelqan chay pachamanta:
35
Los agricultores mientras cuidan la chacra y los animales suelen torsalar el hilo en un palo o hueso, operacin que se llama miskhuy pero que no es hilar.
"...hoq rikuqtaqmi, Diego de Glvez, pin Peralonso Carrascopuwan, rikusqaku qollawpi, iskay, kinsa runakunata, pikunamantan rimarqan Fray Domingo de Santo Toms".36 Garcilaso de la Vegan, Lloq'e Yupanki Inkaq, hatun qolla markachaymanta, hinallataq unanchayninkunamanta rimaspapas kayta nin: "Kay yukayuypa hawantaqa, karqanmi qollaw suyupiqa, hatun hucha, warmikunan manaraq sawashaspa ima millay kawsayninyoqpas kanku, aswan millay kaypas kanman aswan usqhay sawaqku allin chaniyoq hina. Chaykunatan Inkakuna qolluchirqanku..." 37 Nisqanchis hinaqa, icha ruruchiypaq hukllanakuy, relaciones sociales de produccin nisqa apayurqan chay hina kawsayman. 2) Anti chakra llak'aqmunaq sexualidadnin:
Anti Teqse muyu qhawariypiqa, wiaymanta pachapas, Apuqa llaqtamasin, llapa runakunawanmi ayllupi tiyan. Chaypin Apukunapas, awkikunapas, tika qosakuna kanku, Pachamamataqmi, tika warmi, imaymana mikhuy mirachiq, llank'aq runaq maman. Nisqanchis hina, Awsanqatipas, Salqantaypas, Sara Sarapas, Chachanipas; Waytapallanapas, Waskaranpas, kanku pachamamaq qosankun, may pachakunapin runakuna tiyanku chaypi.
36 37
Valcrcel Luis E. Ob. Cit. T. III. Sodoma religiosa. p.279. Garcilaso de la Vega. Ob. Cit. T. I. Captulo XIX , p. 114.
VI Congreso del Hombre y la Cultura Andinapi nisqanchis hinaqa, 1985, hinallataq Primer Congreso Peruano de Filosofapipas, 1984, Pachamamaqa manan lliw pachachu, Pachamamaqa runaq llank'ayninwan ruruq allpallan. Hinallataqmi allpa llank'aq anti runapaqqa, hanaq pachapi sut'i saway tarikun, Inti Taytawan, Mama Killawan, pikunan tiyanku ayllu runakuna hina, ch'aska churiwawankuwan muyurisqa. Kay pitukuymi, orqo, china, tukuy imaymanapin kayta tarikun, sarapipas, paraqaymi orqo; q'ellotaq, uwina nisqataq, china, tukuy imaymana runaq allinninpaq kaqpin kay t'aqakuy tarikun. Anti pachapiqa imaymanan ruruypaq, miraypaq; tukuy imaymana sexaulidadwan tupaqqa manan "mana yachanachu', otaq "huchachu". Chaypin allpaq phuturiyninpas, uywakunaq mirayninpas ayllutaqa kusikuy pachaman apaykun; allin ruruypaq llank'aymi runaq kaynintaqa aswanta hanaqman hoqarin, hinallataq roq'a kaynintapas. Llank'ayninwanmi anti runaqa mana chaniyoq allpata, Mamapachaman t'ikran; kaytan Ruruq Apumama nispa nikun; hinallataqmi runaqa apukunamanpas awkikunamanpas llank'aq kasqan rayku churinchakun. Runakunaq mirayninmi llank'anapaq allin, chaymi qhapaq kay. T'akaypas, allaypas, miray ukhupi kawsaymi; chaymi anti erqekunapaqqa uywankunaq tinkuyninpas kusikuy; chaymi uywa michiqkunapas uywanku wachaqtinqa kusisqa sukhayayta wasinkuta kutiyapunku.
Chakra llank'aq antin runapaqqa, sexo nisqaqa, munanakuypaq, allin llank'aypaqmi. Chay raykun munakuywan allin llank'aylla apukunaq saminchaynintaqa wisnirichimun. Manan allinchu, mochikachimu wakokunata rikuspa, kayqa antipacha sexualidadmi, nispa niynin, allinchu. Chay wakokunaqa, chalapi wakinkunaq sexualidadllatan rikuchikunku. Kronika qelqarimakunapi rikusqanchis hinaqa chay wakokunaqa manan inka sexualidadtachu rikuchikunku, aspas wakin chinchaysuyu runakunaqta, imaynan mochikchimukunaqta maypin maqllarunakura karqan chayta. Manaraq astawan awpaqman rishaspan, pisi rimayllapi kunankama rikusqanchista qayllaykusun. Wakin chala llaqtakunapi, hinallataq qollawkunapipas, manaraq inkakuna chayashaqtinkuqa, pakallapis maqlla kayta hap'ikusqaku, inkakuna chayaspaa chay ruwaykunata saphinmanta qolluchisqanku. Qatiqmanmi rikusun imatan kronistakuna qelqarqanku prostitutakunamanta, chayta. kaymantan, Garcilaso de la Vega kayta nin:
"Rimananchis kashallantaq, panpa warmikunamanta, imakunatan inkakuna qolluchirqanku tukuy ima millay mana kananpaq. Chay warmikunaqa purunkunapin tiyaqku, mana allin ch'uqllakunapi; sapankanpas sapallanku. Manan llataqkunaman haykuyta atiqkuchu, nitaq hoq warmimasinkunawanpas rimaqkuchu mana allin kawsayninku rantiyuyan rayku. Kay warmikunatas sutiyaqku 'panpayruna', nispa; panpapi tiyasqanku rayku, hinallataq ruwasqanku raykupas; hinallataqmi hawkaypata runa, nisunman chhaynapas. Imanaqtin?, imaynan plazapas pi chayaqta chaskikun, chay hinatas paykuna qharikunata chaskinku. Kaytan 'lliwpaq warmi'
nispa sutiyasqaku. Qharikunas rikuqku mana chaniyoqta hina. Warmikunataqsi mana paykunawan rimayta munaqkuchu, mana paykuna hina reqsisqa kananku rayku, chaymantapas, llaqta qayllapi chukchanku mana rutuchikunanku rayku, mana millayta rikuchikunanku raykupas, hinallataq, sawasqa warmi kaqtinku mana qosankuq cheqnikunanpaq. Manas sutinkumantachu reqsichikuqku, panpayrunallamantas reqsichikuqku.38
Kronista Guamn Pumaqa, Garcilasomanta hoqneraytan niwanchis. Guamn Puman nin, manan awpa pachakunapipas kaypiqa prostitutakuna karqanchu, nispa. Garcilasoq panpayrunankunan, Guamn Pumapaq, soltera warmikuna, hinallataq ikmakunapas. Aswanpas awinchasun qelqasqankuta, rikusun Guamn Pumaq qelqasqanta: "Indiokunaqa anchatan waqaychaqku apusiminkutapas, kamachiyninkutapas, kaykunatan wauyninkuwanpas amachakuqku; wiaypas inkankuq, hinallataq sinchinkuq chakrankutapas allintas qhawaqku. Manan paykuna ukhupiqa millay warmikunapas, wach'okunapas hak'aqpas karqanchu; manan paykuna ukhupiqa millay runakunaqa karqanchu; warminkumanqa manan hayk'aqpas mallichiqkuchu aqhatapas ima musphachikuq mikhunakunatapas. Chaymi mana karqanchu t'iski warmikunapas, nitaq wach'oqkunapas". "Warmikunan 30 watankukama ll'unpaq kayninkuta waqaychaqku, chay watankupian ancha roq'a, doteta chaskikuspa sawaqku.
38
Garcilaso: Tomo II p. 27:
Waqchamanmi yanapaqku ima kaqninkuwanpas ".39
Tawa pacha kawsaypin kayta nin: "Warmikunan llunp'aq sawaqku kinsachunka watankupipas, tawachunkankupipas, pisqa chunkankupipas llunp'aq; mana sawaqninmi wiaypaq llunp'aq qhepapuq; kunanqa hoqneraymi kapun, kunan warmikunataqa kurakunan doktrina kristiana yachachiq tunpayyoqonku". 40 "allintan wanachiqku suwakunataqa, hinallataq anpi, q'asakunapi suwakuqkunatapas, nak'aqkunatapas, wach'oqkunatapas, warmikuna atiqtapas, aswan kutiqa, kaykunata wauchiyku; hinallatataq ruwaqku, qellakunatapas, llullakunatapas;...". 41 Kinsa eqen hayrataypin, kayta qelqan: "Kay pachapiqa (tawa eqen kawsay pachapi) indiokunaqa mana allinkunata manan ruwaqkuchu; manan karqanchu pantay, nitaqmi pipas wayqepanantinqa tiyarqanchu, nitaq ipankuwanpas, marq'akinkuwanpas, mullankunawanpas, kuchankunawanpas, nitaq ayllupurapas, wauywanmi hayratachikuqku.". 42 "Chay pachaqa manan wauchikuypas, suwakuypas, ak'akuypas, pantaypas, Apu phiachiypas karqanchu; nit'aqmi mich'akuypas, saksapakuypas, apuykachapas,
39 40
Guamn Poma, Felipe. Ob. Cit. Tercera edad de los Indios. T I. p. 42- 43 Ibdem, p. 49 41 Ibdem, p. 49 42 Guamn Poma. Ob. Cit. T I p. 49.
phiakuypas, qellakuypas karqanchu; manan qolqe manukuy karqanchu, nitaq, llullakuqkuna; tukuy imapas sut'in karqan, as yuyayninku kayllawanpas, yacharqankun Apuq kayninta.". 43 "Mana allin kayninku waqaychaq wayna sipaskunapaqmi kaq allin paqtachakuykuna, hinallataq kamachikuykuna allin hunt'asqa kasqan rikuchinankupaq; chay hinan sipaskuna atiqtapas, hinallataq waynakuna atiq warmi-kunatapas, kallpawan wanachichiqku; sichus iskayninkuq munayninmanta ima huchallikuypas kaq chayqa, iskaynin-kutan chukchankumanta warkuqku antaqaqaman, imatan sutiyarqanchu yawar qaqa nispa. Chaypin waunankukama ak'ariqku;..". " Sichus qhari warmiq munayninta atiq, otaqchus warmi qhariq munayninta chayqa, atiqllantan wauyman hayratakurqan, hoqkaqtataqmi choqllo q'onpowan waqtaqku, iman karqan puntayoq rumirunp'u waqtana, kay waqtanan runaq wasanman chayaspa aycha qarantaraq thismiriq. Kaywanmi pisqa chunka kuti waqtakuqku; hayratasqan hanku hanku wausqa qhepapuq; maynillanpin ayllunkunaq hanpisqan qhaleyapuq; ichaqa qhaleyapuqqa manaan hayk'aqpas sawayta atirpurqanachu; manan atirpurqankuchu tiyaqmasi kayllatapas, p'enqay kasqan rayku, wauyman qarasqa kasqanku rayku. Kaypiqa, apusimiq kamachikusqanman hinaqa, llunp'aq kayninku chinka-chiqkunaqa purunwarmi hinan rikusqa karqanku, mana piniyoq, mana imayoq. Chaypa hawanmanpas, ayllunkuman millayta rikuq paykunata huchallikusqanku rayku, chaymi huchayoqkunataqa ayllunku wauyman qaraqku". 44 Guamn
43 44
Puman
aswanta
riman
mana
pantaq
Ibdem, TI Cuarta Edad. p. 54. Ibdem. El cuarto castigo. T. I. p. 225.
warmikunaq kayninmanta, "awpaq eqen Watukuyninpi": "Kay awpaq eqen k'ikllupin tarikurqanku, sawasqa warmikuna, itmakuna, pikunatan Awqa Kamayoqpa Warmi nispa, sutiyakuq, ... Kay warmikunan kayninkuman hina ( titulunkuman hina), kinsa chunka kinsayoqninpi sawaqku; chaykaman llunp'aqlla waqaychakuqku.... paykunatan sutiyakuqku, Wanra Tasqe (sipas warmi otaq, Purun Warmi)... Sawaqtinkuan 'Mama' nispa sutiyaqku, chayan wawayoq kayta atirqanku, hinaspacha roq'asqa, allin rikusqa, kay mosoq kawsayninkupi karqanku". 45
Iskay eqen Watukuypin nin: "... itmataqa warmaa sipasqa kaqtinpas, 'Ikima Wallika' nispan sutiyaqku. Manaan pipas itmakunataqa imapaqpas churaqachu, itmakuna ayllumanmi haykupuqku. Ichaqa, manan chayraykuchu millay kawsaq karqanku, manan hayk'aqpas kaypiqa rikukurqanchu mana llunp'aq sawaqtaqa, manataqmi karqanchu pantaqkunapas. Llunp'aq kayninku chinkachiq wayna sipaskunataqa, kawsashaqtan warkuqku hayrataspa; hinallatataqmi ruwaqku pantaqkunawanpas, ancha hatun huchayoq kasqanku rayku, ima huchakunatan mana reqsikur-qankuchu, kay pachapiqa, espaolkunaq chayamuy-ninkukama". 46 Qhepa hamuqkunapiqa, Guamn Puman "kristianokunaman" tunpaykun mana allin kawsaykuna
45 46
Guam Poma, Felipe. Ob. Cit. T. I. Primera Visita p. 151 152. Ibdem. T. I. Segunda Visita: p. 153-154.
apamusqankumanta: "Sichus kay indiokuna allin taphyayoq kankuman karqan chayqa, Apunchismi qallariyninmanta pacha prophetankunatapas, apostolninkunatapas kachamuman karqan, hinaqa kay pacha runakunaqa kankuman karqan kay pachamanta aswan hunt'asqa runakuna; ichaqa, mana allinninchispaq, Apunchis kachamurqan aswan millay uywankunatan, espaol markachaqkunata; pikunan prophetakunata, patriarkakunata, apostolkunata, evange-listakunata, santokunatapas, reqsishaspapas, iglesia romanaq kamachikusqanta yachashaspapas pantaqku, llullakunkutaq indiokunata yukaspa...".47 ".. ima tukuy millaytan, imaynan kashan, pantay, hoq huchakunatapas, kristianokuna kay pachamanqa apamurqanku, pikunan doktrina kristiana yachachiy tunpay warmikunata atinku, llunp'aq kaqkunatapas map'achanku, chay hinatan askha mestizokunata paqarichinku". 48 Askha kutin, kayta, Guamn Puma riman, ichaqa sapa kutinmi aswan sut'ita rikuchikun, hinallataq aswan millaytapas; rikusun: "Kunan pachaqa, yachachiy yukakuywanmi chay warmakunata huukun hinaspacha parrokia kurakunawan korregidorkunawan, encomenderokunawan,lliw espaolkunan ima atichikunku; kaykunamantan hoq mestizokuna paqarimun; Santo Konciliokunaq kamachiyninkunata sarunchakuspa, pikunan kamachikunku pisqa watayoq erqekunatawan, soqta watayoq erqekunatawan yachachiy yukakuywan, otaq doktrina kristiano yachachiq tunpay, mana hukllanachinankuta". 49
47 48
Ibdem. T. I. Tercera edad. p. 44. Ibdem. T. I. Quinta visita. p. 157-158. 49 Ibdem. T I. p. 161- 162.
Kay rimakuymantan qatisunman katekistakunaq erqekunata, Guamn Pumaq willakusqanman hina, ruwasqankuta. Preshipnica pachapi Garcilasoq, panpayrunakunamanta, rimasqanmantaqa, saphinmantan mananchananchis. Prostitu-cionpa kananpaqqa kananmi allin wiasqaa komercio, nisqa. Kayqa manan kunankamapas lliw chakarero llaqtakunaqa kanraqchu; imanaqtin? paykuna kikinkuq ruruchisqankumanta kawsasqanku rayku, hinallataq amachasqan chaypi mana reqsisqa tomaqayakunawan tinkuy. Prostitucion kananpaqqa kananmi, hoq yanapakuqkuna, imaynan dinero hina, chaymi mana karqanchu awpapacha anti llaqtakunapiqa. Kunankamapas kanmi antipacha llaqtakuna maypin, ima hayk'a rantinakuypaqpas, ruruchiypi rinakuy-paqpas, qolqe mana hatun llaqtakunapi hina chaniyoqchu. Icha pipas kutipakuwasunman mullur nispa, imamantan a rimaranchisa, chaymanta; Kaytaqa kamachikurqanku, qolqeta hina, hanan chala llaqtakupi, yari, manapuni antipacha llaqtakunapiqa. Antikunapiqa llank'akurqanqa ayniwan, mik'aywan, waykawanmi. Mana ruruchiy atisqankutataqmi chalaywan tariqku. Yuyarinanchimi kaypi llank'aypa, kunankamapas, hawkaypa kasqanta.
Sichus prostitucion kanman karqan chayqa, imapitaq pagakunmanri karqan, huk winay papawanch, otaq sarawan
riki. P'unchay tukukuytari, pitaq chay winaykunatari aparaysinman karqan, Garcilasoq nisqan hinataq, kay warmikunaqa lliw cheqnisqan karqanku chayqa? Kachapurin? Panpayrunakunaqa Guamn Pumaq nisqan hinach paqarimunkuman karqan markachaypa qhepanta. Noqaykupaqqa Garcilasoqa kay qelqayninpiqa pantarqanchus hina; markachaypa qhepanta karqanmi prostitucion. 50 Pikunataq qolqetari munachikunkuman karqan; espaolkunallan riki? Icha manachu? Antikunaqa nisqanchis hina, kunan tawa pachak markachaypa qhepantapas askha antin llaqtakunapin mana qolqepaqchu llank'akun. Garcilasoqa, Guamn Puman hinan pantanman karqan. Khayna, sichus Guaman Pumaq kronikanta awinchasunman chayqa, tarisunmanmi Qosqo llaqtaq Guamngapi kayninta. Paqarimuyninmanta pachan, hinallataq diluviomantapas, Guamn Pumaq paqarimuynin yachakurqana, hinallataq, chay Qosqonpiqa huk k'itillapi waynakunapas, sipaskunapas, machukunapas, payakunapas, kawsanku; hinallataq willakun such'ukunapaqpas k'ikllukunaq kaynintapas. Noqaykupaqqa folk, nisqa llaqtakunaqa, imantan may kutipas, sociologokunapas, antropologokunapas sutiyarqanku, "chakrallank'aq runakunata" hina, manan hayk'aqpas, uskhakunayoqchu, nitaq asiloyoqchu, nitaq uman nanaywan onqoq runakunapaq wasiyoqkunachu karqanku. Sapanka runatan imaynaa kaqtinpas, atiyninkuman hina, ima chamachiytapas qoqku. Manan
50
kaywanqa,
antirunakunaqa
uman
patapi
Ver Una confusin de Garcilaso: La prostitucin en el Incario de Juan Jos Vega. En Tipshe, Revista de Humanidades. Facultad de Humanidades, Universidad Nacional Federico Villarreal. Ao I N 1- Noviembre 2000, p., 99 106.
chinpuyoqmi karqanku nishanchischu, manan, llapan teqse muyuntinpi llaqtakunan hinan, antikunaqa huchakunata reqsirqanku imaynan wasanchakuytapas, wach'uytapas; ichaqa manan chay raykuchu nisunman, kay llaqtakunaqa Sodoma, Gomorra hinan karqanku, nispa. Tukunanchispaqqa ninsuman kunanpas, awpaq hina, manan chakra llank'aqlla llaqtakunapiqa kanraqchu prostitucionqa nispa. Sichus anti llaqtakunapi kunan qokun violacionkuna chayqa, hoq tomaqayakuna, otaq llaqtankunan hatun llaqtamanta runakunaq kutiyapuyninwanmi chay millay kawsaykuna rikhurin, imaynan Estadoq empleadokuna, wallakuna, yachachiqkuna, hanpi kamayoqkuna, chaskikuna, kashanku ima. Aswantaqa wakin soldadomanta licenciado nisqakunan, llaqtankuta kutipuspanku millay kawsaytaqa hatun llaqtakunamanta, apaykunku. Kunankamapas atisunmanraqmi imaynan karqan inkakunaq sexualidadninku chay yachayta. Antin wakuchakunaqa, imaynan Qosqomanta hina, kaynintaa rikuchikun chaypas, manan chalapi Mochika-Chimu nisqa wakukuna hinachu, kay qepakunaqa kuraq runakunatapas pukayachiwansunmanraqmi. Kunan pachaqa religin katolikaq yanapayninwanmi yuyaykukun hucha raykun Diospa warmipaqpas, qharipaqpaqpas akay qokusqanta. Chaymanta pachan, qhari punch'ay-ninkuna t'antanta mikhunanpaq, hunp'inta hich'aspa llank'a-nanku; warmitaq wachakuspa ak'arinan, qosanmanta ima muchunan. Llaqtanchiskunaqa manan, qontichay llaqtakuna hinachu reqsirqanku kamakuy willakuykunata. Chay willakuykunaqa rikhurin antipachapi espaolkunaq markachakusqanku qhepa pachataa, hinaqa, manan llank'aypas akasqachu,51 nitaqmi wachakuypas nanayman hayratasqachu.
51
Ver La Biblia, Libro del Gnesis. 3:17-19. Sociedades Bblicas Unidas. Corea 1986. p. 3- 4.
Qontichay llaqtakunapi iikun warmiq nanaywan wachakunanpi, imaynan qelqasqa kashan Willka Qelqarimapi hina. Antipitaqmi yachanchis warmikunaq sasachaywan wachakusqankuta. Anti warmiqa wachakun ak'ariywanmi, sasachaywan, manan nanaywanchu. Sasan kanman antipi wiksayakuyqa, maypin mana hatun llaqtakunapi hinachu ima qhawarikuypas kanman, aswantaqa, llank'anan kaqtin, mayninpiqa qharimanta aswantaraq. Kunan hatun llaqtakunapiqa, hanpikamayoqkunan yachachikunku mana nanaywan wachakuyta. Llaqtanchiskunapiqa manachus hina chayqa atikunmanchu. Aswan allinta sexualidadmanta yuyaykunanchispaq rimasun hoqkunamanta, imakunan chaywan tupaqminmanta: Wasi: Anti llaqtakunapiqa wasikunaqa manan hatun llaqtakunapi hina ventanakunayoqchu, chakrallank'aqpa wasinqa puunallanpaqmi; yachasqanchispas hina llank'ananmi runataqa hapin p'unchaynintin chakrapi. Waynakunapas hatun runaku-napas, p'unchaynintinmi chakrapi kanku, qhari erqekunan taytankuta yanapanku; warmi erqekunataqmi mamanwan hayachikuta wasipi tupachinku; warmakunaqa, qharia warmia kanku, chaypas, uywakunatan michinanku. Manan yachan-chischu hayk'an kanku, chayta, ichaqa nisunmanmi warma sipaskunaqa tinkunkuman, uywa michisqankupin, otaq chakra ukhukunapi, mallkiq llanthunkunapi, otaq chakrapata ch'uklla-kunapi; erqechakunapas sexualidadmanqa haykunkuman "mama taytapi" pukllaspankun, a wasipia, a chakrapia, otaq uywakunaq t'inkikusqanta rikuspapas, otaqchus t'akayta, kallchayta rikuspa.
Anti runapaqqa sexualidadqa, kayninpa kayninmi, ichaqa manan runaqa chayllapichu tukukun. Manan sexualidadnintaqa rikuyta atisunmanchu imaynan hatun llaqta runakunapi hinachu. Wakinqa qontichay pacha tikakunawan wasapayta munanku. Imaynan peruano freudianokuna otaq, neofreudia-nokuna ruwarqanku chay hinata, llaqtanchispa kaynintan rikuchi-kuyta munarqanku, runaq pananwan tinkuymanta pacha, komplejo de Edipo otaq Electra nisqawanpas, rimashanchis huk kuti Revista Caretaspi, N. 278- 1984pi, rikhurimuq qelqa-mantan: "El tab y el incesto" nisqamanta, maypin Alberto Pndola Febresta rimachisqaku, chaymanta, pay riman masinkunamanta: Max Hernandezmanta, Moiss Lemlijmanta, Lus Millonesmanta, Mara Rostowrowskimantapuwan, ima. Llunp'aq kay: Runa simipi akllaqa otaq pallaqa, manan ninakunchu kastellanopi virgen nisqa simiwan. Noqanchispaq akllawasiqa karqan, akllasqa sipaskunapaq wasikunani. Chay wasikunanpin tiyaqku akllasqa warmakuna; manan Intiq llunp'ankunachu karqan, hinallataq mana warmi konventupas; chay wasikunamanmi apakuq warma sipaskunata, maypin yachachiqku ima tukuy warmiq ruwanankunata. Chaypin yacharqanku wayk'uyta, aqhakuyta, p'achakuna pawqarchayta, sumaq awayta, imaynan kunan rikushanchis museokunapi chay hinata, inkapaqpas, ayllunkupaqpas, wallaku-napaqpas; yacharqankun, qorakunawan hanpikuyta, ruphapakuy hanpiyta, nanay llalliyta, qorakuna tupachiyta, matekuna ruwayta, wachachikuyta, waqyayta ima, etc., etc.
Nisqanchis hina, antikunapaqqa, warmiqa manan nanaywan wachakuypaq akasqachu, hinallataq qosanmanta muchuypaqchu; qharipaq llank'ayqa manan akasqallataqchu. Hinallataqmi antipachapiqa mana pipas hatunyarqanchu otaq huch'uyyarqanchu llunp'aq kaynin rayku, ichaqa manan chay raykuchu prostitucion, nisqanchis, karqan; ancha much'anan warmiqa, aswantaqa mama kapuqtin, imaynan mamapachapas, miraymama; hinallataq hoq warmikunapas, imaynan Mama Oqllo, Mama Ranra, otaq Mama Qora. chaymi kunanpas antipachapiqa ancha yupaychana Mamacha Mara.
Kaypiqa huk runaq nisqantan mananchayta munayku; chay runas warminwan sawaspa llunp'aqta tarispa. Chay hinata tarispas, warminta millayta hina rikusqa, mana hayk'aq piqpa munananma kasqa nispa. Manan chayllapaschu, wakin purinkichukunan qelqasqaku antirunamanta, mana wayllukuy yachaq nispa. Manan cheqaqchu, indioq mana munakuy yachayninqa, chay qelqayllukunaqa manan allintachu reqsinku anti runataqa. Icha mana hatun llaqta runakuna hinachu munakunku, ichaqa kuentokunapipas, takikunapas rikuchiwanchis sumaq wayllukuq warmasipaskunaq kaynintan. Mana khayna rikuqqa manan antipachata allintachu reqsin. Ichaqa, nisqanchis hinaqa, manan kasqan kawsayllaqoqchu kanku chakra llank'aqkunapas, uywa michiqkunapas. Kunankamapas kanraqmi uywa michiq llaqtakunapiqa, maypin runakuna karu karupi tiyanku, chaypi, maypin wayna sipaspa taytamamanku wawachurinkuq sawananpaq. Ichaqa manan chayraykuchu sawayqa mana wiaypaqchu.
Kanmi hoq llaqtakunami, Qosqowan, Punowan tupaq llaqtakunapi, maypin waynakuna suwanku sipaskunata, chiaraqeq qhepanta. Hoq llaqtakunamitaqmi waynasipaskunaqa munanakunku imaynan Kutapanpaspi, Apurimaqpi, hina; maypin qhasway killatutapi lloqsinku "t'ika pallakuyman". Warmikunan rinku huk k'itita, nisqanchis hina, tikapallananman, qharikunapas chayllatataqmi chayllamantaq rinku. Kay raymin tukukun waynakuna sipaskunata pusarikuspanku wasinkuta kutipuqtinku; mayninpiqa kikin sipaskunan chay hinata suwachikunku, allin qhariwan tupaspaqa.
Chay raykun hatun llaqtapi llank'aq sipaskunaqa, qhasway killapaqqa atipakunku llaqtankuman kutiyta. sichus wasinchispi llank'aq sipas mana kutinpunchu chayqa, yuyaykunanchis paypa allin taphyayoq kasqanta, mana hina kaqtintaqmi payqa kutinpun, mayninpiqa hoq mana taphyayoq sipaskunatawan pusarikuspa. Amaru: Kaypas rikuchillawansuntaqmi allinta anti pachata. Kaypiqa amaruqa yachaypa unanchayninmi, chaymi yachaywasi punku haykuykunapi mach'aqwaykunata llaqllasqata tarisunman. Wakin historiadorkunaqa, ninkun, manan hayk'aqpas yachaywasikunaqa karqanchu nispa. Paykunapaqqa kay willakuykunaqa kamakunkuman karqan espaolkunaq chayamuyninku qhepataan; ichaqa, chay historiadorkunaqa manan atinkuchu ima niytapas, maypin inkakuna yacharqanku, mana thuniyoq wasikuna hatarichiyta, pukarakuna hatarichiyta hinallataq sumaq utina manqos wasikunatapas, wakakunatapas hatarichiyta; maypin
yacharqanku hoq orqomanta hoq orqoman unu pusayta, pata patakuna hatarichiyta, allin kamachikuyta, politika nisqata, qelqayta, khipukuna watayta, etc.
Kristianokunapaqqa mach'aqwayqa supaypa unanchanmi, chaymi "Llunp'aq Maraqa" mach'aqwayta sarushaspa kuadrokunapiqa rikhurin. Antipiqa mach'aqwayqa, "yachaq apun", imaynan Ateneapas griegokunapaq karqan, chay hina. Sirvinakuy: Kay simimantan Yaya Jorge A. Lira, hatun diccionarionpi nin: sirwanakuy: Manaraq sawashaspa munanakuy pacha. Manaraq sawaspa tiyay, manaraq sawashaspa yananchasqa tiyay. Obs. Sirvinakuy niyqa, manan cheqaqchu, kay simiqa manan kastellanopi "servirmantachu" hamun.52 Kay yayaq yuyayninman q'emikuspa, paypa qelqasqan simiwan aswanta sut'ichayta munayku: Sirwana, huk yunka qello t'ika, munanakuqpa t'ikan. Hamun "sirwana" nisqa simi runasimimanta, ichachus kastellanopi "servirsemanta"; kayqa legitimo nisqa warmi qhari tiyaymi, andino nisqa saway, munanakuqkunan kamachinakunku kuska tiyanankupaq, sapanka ayllunkuq siminkumanta. Kay sawaypa allin kayninqa, kaymi; sichus tiyaqkunaq kaynin mana tupanchu awpaq eqen watakunapi chayqa, t'aqanakapuyta atinkumanmi, ichaqa ayllunkuq huiyninwan, mana qontichay pachapi hina sasachakuspachu.
52
Lira Jorge A. Diccionario Khechuwa Espaol. Tucumn, Argentina. 1949. p. 921.
Universidad Nacional de
Chhayna kaqtinqa, imapas kaqninkun t'aqakun iskayninkupaq, ichaqa sapankankuq ruwanankuqa manan; qhariq kaqmi qhariwan qhepapun, warmiq kaqtaq warmiwan. Sichus wawachurinku kan chaypachataqmi, qhari taytaq allunpi qhepapun, warmi kaqtintaq, warmiq ayllunwan. Aswanmi kay pachapi kay kan: warmi erqekunan mamay nispa ninku, mamankuq mamanta, hinallataq, mamankuq aankunata; kakankun, mamankuq aanpa qosan, mana taytaykuchu. Hinallataqmi qhari erqe nillantaq tayta nispa, taytanpa taytanta, chaymantapas taytankuq wayqenkunata; taytankuq wayqenpa warminmi ipanku; mana mamankuchu. Chaymi qhari erqekunapas mana ancha ak'arinkuchu taytankuq ayllunpiqa, hinallataq warmichakunapas, mamankuq ayllunpiqa.
Sapa p'unchay kawsaypiqa, mullapas kuchapas yayawan kuskan chakrapi llank'anku, mullataqmi ipankuwan kusqa, pitan mamachakun, wasipi ruwanakunatan ruwanku.
3.
ANTI TEQSE QHAWARIYPI TIKAKUNAMANTA: 53
ALLIN
KAWSAY
May kutin ninchis, inka allin kawsay tikakunaqa kinsan karqan nispa; hoqkunataqmi ninku, allin kawsay tikakunaqa pisqan karqan nispa ninku, kay hina: 1. Ama llulla (kay) 2. Ama qella (kay)
53
Ponencia sustentada en el II Congreso Nacional de Filosofa. Qosqo, octubre 1986.
3. Ama suwa (kay) 4. Ama sipiq (kay) 5. Ama wach'oq54 (kay) Kronistakunamantaqa, Felipe Guamn Pumallan, kaykunamantaqa riman; Pedro Cieza de Len, awpaq eqen kronistataq, mana imaninpaschu chaymantaqa. Kunan pachaka watapiqa, Luis E. Valcarcelpas, pin yaqa lliw awpaq kronista-kunaq qelqasqankuta taqen, manan imatapas chaymanta nillantaqchu. Kunanqa nikun, inka wayllukuqkunan tunparqanku chay tikakunata, nispa; ichaqa kunanqa manan atisunmanchu yuyaykuyta, imaynatan Tawansinsuyupi ancha askha runa kawshaspa mana ima kawsay tikayoq tiyasqankuta. Markachaqkuna chayraq chayamushaspankus kunka iskayniyoq khunu runakunata tarismusqaku kaypiqa.. Yachasqanchis hinaqa, manan mana huk kawsay kamachiyllayoqqa kawsayta atinmanchu karqan. Chayqa, ancha khuyakuq indigenista nisqakunaa, ninkuman, inkakunan napayukurqanku kawsay tikakunawan: ama llulla, ama qella, ama suwa, chaypas, Federico Engelspa nisqan hinaqa: "El papel del trabajo en la transformacin del mono al hombre", manan chay tikakunamanta rimayqa pantaychu.55 Ruruchiypiqa runakunaqa manan pachallankumantachu imatapas ruwanku, paykunapuran rinakunku; manan imatapas ruruchinkumanchu mana hukllanakuspaqa. Ruruchiypin runakunaqa rinakunkupas aylluchanakunkupas; kay hinallatataqmi pachawanpas rinakunku.
54
En el Diccionario de Quechua de Jorge A. Lira podemos leer "wachoq. s. y v.a. Adulterio, violacin del lecho conyugal o de la fe marital. Adulterar, violar la fe conyugal. Fornicar, cometer unin carnal ilcita. Wachoq sonqo: Inmoral, tendencia a los vicios de la infidelidad. Wachoq sonqo kay: impudicia". p. 1071. 55 De acuerdo a la Filosofa Tomista, tambin podra sostenerse que todo hombre por el hecho de ser hombre y tener uso de razn, sabe en forma innata que algunos actos son malos, esto es que existe una Ley Natural que obliga a las personas a guardar determinadas normas de conducta.
Noqanchispaqqa inka moralqa, paqarimurqan kuska kaw-saymantan, ima muchuykuna thasnunapaq hukllanakuymanta, awpaqtaqa, qhepamantaq, nunapaq nisqamanta. Moralqa paqarin allin kawsaypaq kamachikunamanta. Nisqanchis hinaqa, awpaq eqen allin kawsay tikakunaqa inka pacha awpaqmantan; icha kaykuna karqan: Ama llulla kay, Ama qella kay. Kaykunamantaqa aswan awpaqqa karqan Ama llulla kaych, Federico Engelspa nisqan hina; rimay hukllanasqa tiyaypaq ancha chaniyoq kasqan rayku. Qatiq kamachikuytaqch kanman karqan ama qella kay, hukllanasqa tiyaypi lliw runakunaq muchuynin thasnupaq llank'ana kaqtin. Chaypiqa qella kayqa kanman karqan hatun huchan, hinaqa allintacha wanachikunman karqan qellakunataqa. Huchallikuyqa aylluq awpanmanqa kanman karqan hatun huchach. Qheswapi kaypa paqarimuywanch rikhurimurqan hoq mosoq kawsay tikakuna, imaynan kashan: ama suway, ama sipiy, ama wach'oy. Yachasqanchispas hinaqa, kaykunaqa rikhurimurqanku propiedad privada nisqa paqarimuynintan, maypin hoqkunaq kaqninkunata ancha yupaychana, chaypi. "Ama wach'oq kay" tikaqa, yachachikun kawsaqmasinchista mana wasanchakunanchistan. Sichus, warmikuna awpa pacha kamachikurqanku chayqa, kamachiqa kanman karqan: Ama warmimasikiq qosanta munapayankichu, nispan. Kunan patriarkado, nisqanchispitaqmi: Ama qhari masikiq warminta munapayankichu, nispa. Chaytan hoq simipiqa ninchis, "ama wach'oq".
Ichaqa "wach'oq" simiqa, runasimipiqa nin, kastellanopi, adultero nisqatan; nisqanchispas hinaqa kay tikaqa kamakunman karqan sapanka runaq kaqninta yupaychanamanta. Ch'ullalla warmiyoq kayqa, mono gimia, imapas kaqkunaq mana hoq runakunaman chayananpaqmi, hoq simipiqa ayllullanman, wawachurillanman chayananpaq. Anti llaqtakunapiqa manan yuyayninchisman haykunmanchu kay: llank'ashananchiskamaqa manan pipas wasinchismanqa haykunanchu; nitaqmi noqanchispas llank'aq rispa hoq wasikunaman haykunanchisku. Ichaqa rikuchinanchismi, chakarero llaqtakunaq, uywa michiqkunaq ima kawsayninkuq mana kasqallan kasqanta, hinaqa, manan ch'ulla axilogika nisqa marullayoqchu kanku. Khayna, chakra llank'aqqa, warmayananta munapayanmi, chaymanta sawananpaqtaqmi hunt'anan hoq kamachikuykunata; uywa michiq llaqtakunapitaqmi suwanakuy kan, qharin warma yanantan suwan, mayninpiqa warmiq ayllunkunawan maqanakuspa ima; imaynan kan Qontisuyo llaqtakunapi hina, ch'iaraqhepi. Hoq hina sawaypas kallantaqmi chaykunapi, wayna sipaskunaq taytamamankun awpaqta kamachinakuqtinku wawa churinkuq sawananpaq; may kutin, waynasipaskunaqa reqsinakunkuchu aswantaq munanakunllankupaschu; hoq llaqtakunapitaqmi wayna sipaskunaqa paykuna kikinkumanta munanakunku, hinaspacha ima hatun raymipipas kuska kawsayta qallarinku, sirvinakuyta, ichaqa taytamamankuq reqsiyninwan. Chakra llank'aq llaqtakunapiqa hatun huchas imapas suwanakuyqa, michiqkuna ukhupitaqmi, mana hatun huchachu, aspas turiakuq, otaq maakuy. Inka pachaq paqarimuyninwancha kamakunman karqan, anti pachapiqa, mosoq kawsay tikakuna, hinallataq
mosoq apu simikunapas. Imanaqtin? Askha llaqtakuna hukllanasqata hap'inanku kaqtin. Imaynan kawsay tikakunapas, apusimikunapas rirp'unku, llaqtaq mosoq munayninkunata, hinallatataq kamachikuqkunaq munayninkutapas. Chay hinatan Comentarios Realespi, Inka Garcilaso de la Vega rikuchikun, Manqo Qhapaqpa wauchiy apusimi kamaschikusqanta, sipiqkunaqpaq, wach'oqkunapaq, suwakunapaq ima. Hoq kamachikuykuna ukhupin kamachikurqan: ch'ulla sapalan warmiyoq kanapaq, mana ayllupura sawanankupaq. Uywakunata uywanapaq, (musiku apusimi). Puchuq mikhunakunata tampunapi waqaychanapaq, hinallataq sapanka runakunaman allpata rakikunanpaqpas (mana wiay-paqchu, aspas kawsanan pachakamalla). 56 Inka Roq'as kamachikusqa yachaywasikunaq kamakuyninta, suwakunaq wauyninta, runa sipiqkunaq wauyninta, hinallataq wach'oqkunaqtapas, k'anaqkunaqtapas. Waynakunaq 25 watankukama taytankuq munayninmanta kawsanankupaq; chaymantataq, waynakunaq walla kanankupaq. Yachachikuysi kaman karqan kaykunamanta:
56
Ibdem p. 107. Nuestra afirmacin ha sido observada en el sentido que ellas son: "...son gratuitas... sin que se precise mecanismo alguno que permita establecer el referido hecho". En cierta ocacin, en una parroquia muy antigua del distirto de Maras, de la provincia actual de Urubamba, Cusco, tuvimos la suerte de ver documentos de reparto de tierras de cultivo que se hacan siguiendo la tradicin tawantinsuyana, esto es por familias; consideramos que tal distribucin no habra podido ser aplicado ordenadamente si previamente no se hubiera normado la monogamia. Respecto a la prohibicin de matrimonio entre parentela, podemos informar que hasta el presente ello es vigente en el mundo andino, no es posible contraer matrimonio ni vivir en pareja con una "sispa pana" al varn, o "sispa tura" a la mujer. Finalmente debemos sostener que los cronistas son fuente de consulta y su informe sometida a la critica debe ser aceptada como elemento de juicio. Si las crnicas no fueran aceptadas como fuentes de consulta consideraramos como irrelevantes trabajo de investigacin como los de Luis E. Valcarcel, quien en base a cronistas y a la arqueologa ha escrito una historia del Tawantinsuyo en cinco tomos. Nos referimos a la edicin presentada por la Editorial Juan Meja Baca. Lima, 1985.
harawikuymanta, takiymanta, yachaywayllukuymanta, hanaq pachapi ch'askakuna reqsiyman-tapuwan;57 Hinallataqsi Pachakuteqpas kasqa allin qhapaq, kamachikuy yachaq; paysi kamachikunman karqan markachasqa llaqtakunaq allin kawsayninta, tikankuna waqaychakunanpaq, tukuy allin kawsay kamachikunawan tupaqkunata. Guaman Pumas, nillantaqmi, Pachakuteqmi askha apusi-mikunata qorqan, nispa: Kuraq layqamanta, yuyay qokuqkuna-manta, inka yachapaqmanta, rantinmanta, tukuyrikuqmanta, warayoqmanta, regidorkunamantapuwan, algucilkunamantapas, nispa, etc., ima. akakuykunamantapuwan, taytamama roq'anchakuykunamantapuwan, hayratakunapaq kamachikurqan. Noqanchispaqqa Guaman Pumaq, espaolkuna denunciayninqa cheqaqmi, ichaqa, paypa ima awpa pacha historiakunaq willakuyninkunaqata mana. Imanaqtin? tukuy imapas nishu allin rikuchikusqan rayku, chaymantapas, pi kayninta, awpa pachakunata roq'ata hina rikuchikusqan rayku. Kunan pachaqa iisunmnmi anti runakunaq Tawantinsuyupi allin kawsay tikakunaq waqaychasqankuta; katekisasionwanmi, yachapurqanku chaymanta kristiano tikakunata, ichaqa paykuna yachankun kay qhepa kamachikunaq, sut'i pachapi mana waqaychakusqanta, aswantaq, kay kawsasqanchis individualista, nisqa pachapi. Tukunanchispaqqa hoqmanta huichakunanchis, manan Antipiqa inkakunaqa awpaqtapas, qhepatapas kawsakuyta atikunmanchu karqan mana ima kawsay tikata reqsispaqa; kunankamapas anti llaqtakunaqa as pisi tikakunallatan resinku ichaqa chaykunatan hunt;anku ancha allinta. Teqse muyu runa-kunapas paqarimuyninkupiqa,
57
Ibdem. p. 107
kayman rikchakuq tikakunatan reqsirqanku. Ichaqa as tikakunallata kaspapas, chay tikakunan llaqtaq teqsen karqan.
58
4. ANTICHAY YUYAYPI PACHA HAMUTAYMANTA: Kay antipachapiqa, qontichay pachaqharariypa rantiykus-qan raykun, pachata ti'krakusharqan mundo y tierra, nisqaman; hoq chaninkunata, mana kasukuspa; pachaqa t'ikrakunan espacio, tiempo, naturaleza, nisqaman ima.59 Hina kaqtinqa, pachamama niyqa manan madre tierra, niyllachu,
58
59
La mayora de las culturas anteriores al Modo esclavista de produccin, han tenido parecidas normas o cdigos morales. Probablemente las normas morales ms antiguas del Declogo de Moiss habran sido parecidas a las andinas. Veamos: a. El Quinto Mandamiento: No matar, correspondera al andino: Ama sipiq. b. El Sexto Mandamiento: No fornicar correspondera a la norma: Ama wachoq. En este mismo mandamiento podra estar contenido el Noveno Mandamiento de Moiss: No desear la mujer de tu prjimo. c. El Stimo mandamiento: No hurtar correspondera al andino: Ama suwa, prohibido ser ladrn. El Dcimo: No levantar falso testimonio ni mentir correspondera al Ama llulla. Para demostrar el significado de pacha como tiempo recurriremos a la siguiente expresin quechua: "Imach kunan pachaqa waynakunapas llank'aypaq piki kallpa" (Qu ser de los jvenes de este tiempo que tienen poca fuerza para trabajo). En su significado de espacio, tenemos: "kay pachapin wasita hatarichusun". (Levantaremos una casa en este espacio). Como naturaleza: "Pachataqa llank'aymi samp'ayachin, chaymanta pachan, pachaqa maman t'ikrakun". (El trabajo quita la fiereza a la naturaleza, slo desde entonces ella se transforma en madre). El Dr. Lus Piscoya Hermoza nos ha manifestado que "en el pensamiento occidental el espacio ha sido definido por la geometra de Euclides tardamente y en el mundo quechua no hay ningn indicio de teora geomtrica". Consideramos que su objecin es muy valedera, sin embargo debemos manifestar que ello no fue un impedimento para que filsofos como Aristteles hayan tocado el tema al tratar por ejemplo el "lugar". Fsica Lib. IV Cap. 4 en: "Se inquiere la Esencia y definicin del Lugar". p. 619-620, sin tomar en cuenta la Geometra Euclidiana, de manera parecida hace lo mismo al tratar el tema del "vaco"; por entonces todava no haba nacido Euclides, sino que lo hara 22 aos despus. En la Edad Media los escolsticos comentaristas de los libros de la Fsica de Aristteles, retomaron el tema, al margen de la Geometra Euclidiana. Como es del dominio general, los inkas dividieron el espacio en kay pacha, hanaq pacha y ukhu pacha, esto es como el espacio de aqu, el de arriba y el de abajo.
aspas madre del espacio y del tiempo, madre de la naturaleza, niymi. a. Pacha, naturaleza hina. Kay simitaqa tarisunman naturaleza chaninpiqa, pachamama nisqapi, kaytan t'ikrasunman madre naturalezaman. Pachamamanta rimaspaqa manan rimashanchis kay tiyasqanchis allpamantachu mundo nisqamantachu imaynan tikrarqanku awpaq eqen qelqarikuna hinachu; rimashanchisqa maypin runa tarikun chaymanta, muyuriqninpi kaqkunamantapuwan, hinallataq uman wichaymanpas, chakin uraymanpas.
Chay hinallataq inaynatan, Pachakamaq apumanta rimaspa nisunman, manan kay tiyasqanchis allpa kamaqllachu, nispa, aspas tukuy imaymana kamaqmi, haqpi kaqkunatapas, ukhupi kaqkunatapas, imaymana kaqkunatapas. Felipe Guaman Puma de ayalapas, Juan Santa Cruz Pachakuti Yankipas, rimankun chay apumanta, pachakamaqmanta hina.60 Hoq simin chay qelqarikunaq qelqarimankupi rikhurillantaq, chaymi kashan: pachayachahi; kaytan kastellanopi vivificador de la naturaleza nispa t'ikrasunman.61
60
Santa Cruz Pachacuti Yanqui, Juan. Relaciones de antigedades deste Reyno del Per. Biblioteca de Autores espaoles. N 209. Crnicas Peruanas de Inters Indgena, Madrid, Ed. Atlas, 1968. T. I. pp. 287-288. Ver tambin Guamn Poma de Ayala, Felipe. La primera nueva crnica y buen gobierno. Editorial Cultura. Lima. 1956. 61 En la variante ayacucho-chanca del idioma quechua, el trmino yachay tiene el significado de vivir, residir; en el quechua imperial yachay, significa: saber, aprender; aprender una habilidad.
Imaynan nirqanchis VI eqen, runamantawan, Anti Yachaytarpuymantawan Hukllanakuypi, Pachamamaqa manan llapa imaymnachu, runaq llank'ayninwan t'ikraqa pachallan. Mana hina pachaqa salqa nunayoqmi; allinman t'ikrakunan-paqqa, runaq nunanpaq, ayllunpaq, musikayninpaq ima, pachawanmi runa rinakunan, chaypaqmi masinkunawan hukllakuspa llank'anan pachata ruruchinan. Chay hina ukhupiqa, pachamamaqa iiypaq ruruchiypaq chanillayoqchu, aspas yachaywayllukuypaqwanmi, wasapayninmi runatawan, pacha-tawan allinta rinachinan. 62
Platonikokunapaq, runaq kuerponqa, material kasqan rayku, nunaq wataywasinmi karqan, chaymi, nunaq qespiyninqa, chay yuyaypiqa, atikunman karqan wauypa qhepantaa. Kuerpomanmi tunpakurqan tukuy imaymana sasachayta, imaynan kashan onqoy, qhapaqyaykachay, awqanakuy ima, etc. Kay hamut'aypiqa kuerpoqa karqan mana allin, nuna wataywasi, qespikuyta aypakuyta atinman karqan. Kristiano awpaq eqen p'unchaykunapin. ascetas nisqakuna kuerponkuta ak'arichiqku, wat'eqayman mana urmaqyunanpaq. San Agustntaqmi, yuyayyurqan, warmiqhari tinkuytaqa runaq santokayninta hark'akuqta hina. Anti pachaqhawariypiqa pachaqa lliwmi; chaypin tukuy imaymana tarikun, material nisqapas, espiritual nisqapas. Paypan runakunapas, chaymi mana pipas hap'ipakunmanchu paytaqa. Hoq hinapitaqmi, mana imapas paypiqa millaychu; kamachikuymi allinyachinpas, millayyachinpas; chay raykun, imaynan kinsa eqen umallipi munayta rikuspa, mana runasimpiqa kanchu, kastellanopi malo nisqa.63 Anti
62
Ponencia sustentada en el V Congreso Nacional de Filosofa. Concepto de Naturaleza en el Pensamiento Andino: una contribucin a la filosofa Universal. 1 - 4 agosto de 1994. Lima-Per. 63 Scrates sostiene que uno es malo por desconocimiento; pues nadie a sabiendas es capaz de cometer actos reidos con la moral... al res-pecto los
pachapiqa, llank'ay, wachakuy, pacha, ullupas, raq'apas, occidentepi nisqa hinachu malo huchaman apayukuq; runan kamachikuyninwan tukuchin chay nisqaman.
Tukunanchispaqqa nisun, Antipiqa reqsikurqanmi pacha simi, kaytan kastellanoman t'ikrakunman, ima sut'imantapas rimasqa. Ichaqa naturaleza nispa nisunman, imaynan chayman-ta rikusun hina, imaqpas kayninmanta. Ichaqa aswan qhepaman rikusunman hinaqa, naturaleza nikun imaqpas kayninmanta, runasimipi kayqa, ser y esencian. b. Pacha: Tiempo hina 64 Runasimipi tiempo abstracto nisqaqa pachan. Kay chanintan rikusunman huk awpa takipi, imatan awpaq eqen yayakuna kamarqanku: Wauy pacha chayamunqa, qonqa qonqay, tarisunki, qantapunin maskhasunki. Ay! Kawsayniykin tukukunqa. Aswan munakusqaykita ima hayk'a kaqniykita llapallantan saqepunki Ay! Tukuytaqmi qonqasunki.
maniqueistas sostuvieron que el mal no exista sino que era la ausencia del bien, en cambio para los catlicos la existencia del mal es real. 64 Ponencia sustentada en el III Congreso Nacional de Filosofa. Trujillo octubre de 1989 y en el Simposio Internacional Encuentro de dos mundos. Universidad de Varsovia. Polonia. Abril. 1992.
Kay takipi, wauy pacha nispaqa, rimashanchis, kastellanopi tiempo nisqamanta; manan tiempo real nisqa chaninpichu. Hoq kristiano maakuykunapipas tarillasunmantaqmi kaytaqa; chaypin nin: wiaypacha: tiempo eterno. Hoq simikunapi tarillasunmantaqmi pachata, imaynan kaypi: muchuypacha, yarqay pacha; otaq llakiy pachapi, ak'ariy pachapi. Guamn Poman qelqanpi riman pacha yachachimanta, chaymi, pachaman kawsay qoq, otaq pachakamaq, (creador de la naturaleza, espacio, tiempo, mundo).
Chayta qatispaqa. Martin Heideggerpa "El ser y El tiempo" qelqanta t'ikrasunman Kaypuwan Pachapuwan, nispa. Yaranqa65 hina, milenarista yuyayman sayapakuqqa, ninkun: sapanqa waranqa watan chayamun huk pachakuti chaymi, pachaq tkrakuynin, historiaqpas, tiempoqpas; kay raykun imapas sapanka waranqa wata, qallariyninman kutipun; mosoqmantapasmi paqarimunman pacha hina. Diego Gonzalez Holguinpa Yachaytaqenpin awinchasunman: Pachakuti: "pachaq tukukuynin, hatun thullmiy, asnay, chinkay otaq lliwpaq dao". 66 Sichus, awpaq antiqhawariypi, pacha kanman karqan mit'akuq hinallataq muyuqpas, antinkuna hoqmanta aychachakuypi iinqonkumanmi karqan, imaynan ruwarqanku
65
Yaranga, Abdn. La concepcin del tiempo y de la historia inka en la crnica de Guamn Poma de Ayala y su supervivencia actual en la Regin andina. Revista del Museo e Instituto de Arqueologa No. 25. Universidad Nacional del Cusco, p. 129-152. 66 Gonzlez Holguin, Diego. Vocabulario de la Lengua General de Todo el Per llamada Lengua Qquichua o del Inca. Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima. 1989 p. 270.
india yachaywallukuypi hina. Manan pantaychu sichus yuyaykusunman kayta, kasqan pacha t'ikrayllamantaq tupanman kasqan runakunallataq. Maypin runapas, ayllunpas mana wiankuchu chayqa, imaymana pesimista yuyaykuykunan huisqa kanman, imaynan nihilistapas, agnostikapas, imakunan mana paqarirqanchu Antipatapi. Kunan rikuyta atikunmanraqmi, imaynatan inkakuna Watanay mayuta otaq Choqechaka mayuta sumaqta rumiperqawan yarqachaspanku pusasqankuta; hinallataqmi kunankamapas tarikushan allinraq Moray, Maraspi, Qosqopi, maypin inkakuna mikhuykunata t'akarqanku salqa kayninmanta kunanpacha reqsisqanchisman hina. Historia manchakuq llaqtakunaqa manan, chay hina sumaq hatarichiykunataqa ruwankumanchu karqan. Sichus inkakuna huinkuman karqan mana kutipakuspanku ima pacha qhawariymanpas chayqa, manan reqsinkumanchu karqan waykata, iman llaqtantinpa llank'anan ima sasachaypas wasapanapaq; otaq mana sayarichinkuman karqan, nisqanchis hina chay tukuy rumimanta llaqtakunata, imakunatan kunan pachakama teqsemuyu runakuna qhawanku utispa. Kay llank'aykunaqa, antirunakunata wiay pachaman wikch'uyukuq-mi kanku. Kaykunaqa manan pachaq q'aqchakuyninmantachu rimapayawanchis, aswanmi awpa pachamanta, wiay pachaman runaq thaskiyninta rikuchiwashanchis. Pacha tukukuypas (juicio final), waoqkunaq kawsarinpuyninpas, wiaypaq qespikuypas, kay pachamanqa chayamurqan espaolkunawanmi. Manan pi may llaqtapas, wiay kawsay maskhaqqa, kay pachapi mana awpaqman rik hinaqa, muyuylla muyuqka kanmanchu karqan. Hinallataqmi noqanchispaqqa panteismo nisqaqa ninakun pacha manchakuywan; mana kamachikuyta atispan, kaqllata, mana tupaykuspa pachata yupaychanku; hinaqa inkakunaqa manan panteista nisqachu, hindukuna hina, karqanku.
Antirunapaqqa pacha yuyaykuyqa kanman karqan siwk, awpaqman wiaq, mana muyuqchu. Ichaqa qhepakunamanmi k'uskinan, sichus siwk seq'echus, otaqchus hatariq tiyariq seq'echus, otaqchus k'uykachakuq siwk karqan, chay yacha-kunanpaq. Tukunanchispaqaq as simipi nisun: Runasimipi Pachatan kamachikunchis kastellanopi naturaleza, tiempo ninapaq. Rimaypiqa kikinchakun adverbiokunawan ranpanakusqanmanta pacha; sichus adverbio de tiempowan pusanakun chayqa, pachaqa tiempo chaniyoqmi, sichus adverbio de lugar nisqawan ranpanakuqtintaqmi pachaqa espacio, naturaleza chaniyoq. Naturalezamanta rimaspaqa nisunman, manan antikunaqa paytaqa yuyaykurqanku mana allinta hinachu: negativota, imaynatan platonikokunapas, kristiano platonikokunapas hinachu. Antikunapaq tiempo nisqaqa, chakrapi llank'ay, teqse ruway kasqan raykun, mana phawarirqanchu, aspas sumaqllata suchurirqan; hinallataqmi chaninqa imaynan awpaq takipi nisqanchis hinapi rikhurin chhayna. 5. APU, TAWANTINSUYU TEQSE QHAWARIYPI. 67
Llank'ay yuyayta, alluchasqata hina runaq kayninta rikuspaaqa, hinallataq pachamanta rimaspaapas, mana mayqenninkutapas akasqata hina, mana ak'arichikuqta hina qhawarispapas, kunanqa rikusun Apu Yuyaymanta. awpaq antikunaqa, imaynatan paqarimuyninpi teqsemuyu runakuna ruwarqanku chhaynatan wiay anta qatirqanku, imas kay pachapi imatapas wiachin chayta. Kay hinatan, thesophia andinapiqa, tarisun iskay allin t'aqasqa
67
Ponencia sustentada en el I congreso Nacional de Filosofa. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Lima, Per, Agosto de 1984.
mit'akunata: awpaq kaq: naturalismo religiosota, iskay eqentataq, monoteismo idealista, nisqata. a. Naturalismo Politeistamanta: Manaraq awpaqman rishaspa, ch'uyanchasun imatan kay simikuna nin chayta. Naturalismo, hamun qontichay yuyaymanta maypin aswanta chaninchakun ima rikunata, tupanata, hinallataq iman sut'ipachapi kaqta. Religoso ninchistaqmi imapas apuwan, iiywan tupaq yuyaykuymanta. Hinaqa nisunman. Chavin de Wantarpas, Sechin llaqtapas rikuchiwanchis, imatan awpa machunchiskuna yuyaykurqanku apumanta chaytan. Hinallataqmi kayta rikullasunmanta tukuy imaymana llut'asqankupi, imaynan kashan wakokuna, q'erokuna, hinallataq achalakuy t'ipanakunapi, awaykunapi, ima. Inka Garcilaso de la Vegaq willakusqanman hinaqa, awpa pachakunaqa yupaycharqanku: "qorakunata, sach'akunata, mallkikunata, hatun orqokunata, wank'a qaqakunata, raqrayninkunata, ukhu t'oqokunata, mayu rumichakunatapas, yarqa rumichakunatapas, imaymana pawqayniyoq kaqta, imaynan haspepas kashan chayta hina". hoqkunaqa, "yupaychar-qanku, tukuy imakunamantan ima allinkuna chaskikus-qanku rayku, imaynan unusapa yarqhakunata, hatun mayukunata yupaycharqanku chakrankupaq unu chaskikusqanku rayku." 68 Chaymanta, pacha reqsisqankunan hinataqmi, chakrallank'aqman tukurqanku, hinaspacha kamarqanku imapas chakrallank'aqpaq allin qokuq apukunata, hinallataq aswan hanaq chaniyoqkunatapas; manaan phiayninku raykuachu, otaqchu manchachikuynin raykuchu, aswanpas
68
Garcilaso de la Vega, Inca. Comentario Reales de los Incas. T.I. p. 36-37.
allin kayninku rayku, ima yachankuman, chay rayku.
chanintan
paykunamanta
Kaytaqa sut'inchasunman simikunaq chaninta k'uskispa; chay apukunaq sutinmi qhepa wiaykunapaq sutinku hina qhepapurqan khayna: qori, choqe, qolqe, kuka, achanqaray; q'ente, wallpa, wallpayunka, wamn, kunturi; puma, wanaku, wik'ua, ima.
Garcilaso de la Vegan, nillantaq: "Hoqkunaqa allpatan yupaycharqanku, mamapachatan sutiyaqku, mikhuyta chaskikuqtinku; hoqkunataq ninata, q'onisqan rayku, chaypi mikhunankuta wayk'ukusqanku rayku, hoqkunaqa paqokunata, askha chakrankupi uywakunata uywasqanku rayku; hoqkuna, rit'i orqoku-nata, hatun kayninku rayku, hinallataq paykunamanta askha mayukuna qharpanankupaq paqarimusqan rayku; wakintaq sarata .... sapa p'unchay t'antanku kasqan rayku". 69 Hinallataqmi naturalismo religiosotaqa sut'inchallasunmantaq, arquelogiko puchukunapi: imaynan kashan "uman t'ipasqakuna" Chawpinpi, Paraqas sacha hina seq'ekunapi, uywakuna hina seq'ekunapi, ima. Yakumamapas, sach'amamapas yupaychaypi, yunkapi; Mamapachapi, antipi; Roq'a Mestizoq nisqanman hinaqa, inti tayta yupaychayqa qallarirqan, iskay eqen pachapian, imay pachan Manqo Qhapaq, intiq churin inka, chaskikusqa apunmanta kamachiy kamachita, runakunaman llank'ay yachachiyta, wasikuna hatarichiyta, imapas qhari ruwaykuna yachachinanpaq ima; Mama Oqllotaq-mi warmikunaman warmi ruwayta yachachirqan.
69
Garcilaso. Ob. Cit. T. I. p. 37.
Intin, "rikuchirqan paykunata, imaymana allinta sapa p'unchay paykunaman qosqanta, kay qhepamantaqmi wawachurinkunata kachamusqanta, uywakaymanta paykunata horqospa, runaman tukuchinapaq, imaynatan paykuna kikinku rikurqanku, chay hinata, qhepakunanmantaq aswanta rikunankupaq".70 Aswan allin religionmanta k'uskinapaq chaniyoq qelqakunataqa tarisuman Limapi Iglesia Katolika Konciliokunamanta, imakunan apakurqan indiokunaq idolatrian qolluchinapaq. Pedro Villagomezmi, allicharqan huk manualta II Koncilio Limamanta katecismoqpas, Konphesionario hunt'apaqta, chaypin yachakun lliwpa Inti yupaychaynin aswantaqa antipachapi, wakillanku Killata yupaychasqankuta, Waranitapas, Illapapas iman inkakunaq hatun apun karqan, chayta. Kay hinallatataqmi Yaya Francisko de Avilapas nin, Perpi idolatriakuna qolluchinanpaq ruwasqan sermonariopi.71 Hinaqa, anti awpa machukunaq naturalismo religiosonqa kashan, naturaleza kaqninkuna yupaychayninkupi; aswan awpaq pachakunapitaqmi, imakunatapas kallpan rayku yupaychasqankupi, runaq kawsayninpaq millay kaqtiq, qhepakunamantaq, tukuy imaymana paykunapaq allin kaqta otaq imakunapin paykuna allin chanikunata tarisqankupi, chaykunata. b. Hanaq Hatun Apumanta: Garcilaso de la Vega Inkan kayta nin: "Inti yupanchasqanku hawamnqa, pimanmi qayllachaqku hatun raymikunata, inka reykunaqa, hamawt'ankunapas, pikunan karqanku yachaywayllukuqninkuna, yupiparqankun yuyayllan70 71
Garcilaso. Ob. Cit. T. I. p. 37. Dvila Francisco. Tratado de los Evangelios. Segundo tomo de los sermonones de todo el ao, en lengua ndica y castellana, para la extirpacin de sus idolatrias. Sermn de la Fiesta de la Santsima Trinidad. Lima, 1648. p, 4-5.
kuwan (lumbre natural) Cheqan Hanaq Aputa, Wiraqochata"; ch'ulla sapan Apuq kasqantan yacharqanku, hinallataq Pachakamaqwan Kristiano Dioswan ch'ulla kasqantanyacharqanku: "Iman Kristianokunaq Diosninwan, Pachakamaqwan, kasqallan karqan". 72 Hinallatataqmi Pedro Cieza de Leonpas nikun: "Kay qollawkunan ninku hoq kaq antikuna hina, imapas tukuy ruwaqpa sutinqa Ticeviraqochan, nispa; yachankun Hanaq pachapi kasqanta". 73 Garcilason Wiraqochamanta nin: "Indiokunaqa manan kaykunamanta imatapas yachankuchu, otaqmi mana kaykunamanta imatapas willakuyta atinkuchu kikinkuq siminkupiqa; espaol kristianokunaq demoniota hina millakuspa rikusqanku raykun, hima, hinallataqmi espaolkunapas mana kaykunamanta imatapas tapukunkuchu supaychasqata hina rikuspa ... Chay raykun historiankunapi Diosman hoq sutita qonku, imaynan Tici Viraqochata, hina, imamantan manan noqa imatapas yachanichu, paykunapas hinallataq, mana". 74 Felipe Guamn Puma de Ayalan riman Teqse kaylla Wiraqochamanta, kristianokunaq diosninkuwan kasqallanmi nispa, kaykunatan paymanta maakuqku nispa: "Teqse kaylla Wiraqocha maypin kanki hanaq pachapichu, kay pachapichu, ukhu pachapichu, kaylla pachapichu; kay pacha kamaq, runa ruwaq, maypin kanki uyariway", nispa. 75 Kronistakunaqa huinkun inkakunaq espiritual diosman chayasqankutaqa, pitan sutiyarqanku Wiraqocha, nispa.
72 73
Garcilaso de la Vega, Inca. Ob. Cit. T. I. p. 72. Cieza de Len, Pedro. La crnica del Per. p. 238. 74 Garcilaso de la Vega, Inca. Ob. Cit. T. I. p. 73. 75 Guamn Poma de ayala, Felipe. Nueva Crnica y Buen Gobierno: "Tecse cailla uiraqocha maypin canki hanac pachapichu, cay pachapichu, uco pachapichu caylla pachapichu; cay pacha kamaq, runa rurac, maypin canqui oyarihuay, nispa". p. 39.
Garcilasoq nisqan hinan, mana kronistakunaq runasimi yachasqanku rayku, mana allintachu wasapachikurqan kay apuq kasqanta, hinaspacha qhepakunapaqpas sasachaykuna t'ikray-ninpa paqariyninta; hinan Bartolom de las Casasmantapuwan, Betansosmantapuwan qallarispa t'ikrakurqan, inkakunapasmi reqsinkuman karqan trinidad nisqata. Bartolommi riman Kon dice Wiraqochamanta, Betansostaqmi Con Titi Wiraqochamanta; iskayninkupaq sut'i rimayqa: Qan teqse Wiraqochan. Imanaqtintaq mana teqse muyuntinmanchu mast'arikurqan Pachakamaq otaq Wiraqocha yupaychayri? Imanaqtintaq kay divinidadkunari mana mit'arqankuchu awpa pacha idolatriatari? Noqanchispaqqa Pachakamaqmanqa otaq-chus Wiraqochamanqa chayakurqan, Tawantinsuyoq mast'ari-kuyninpin, imapas llaqtakuna hukllanachiqkunata maskha-kuqtin; chaymi hamawt'akunaqa reqsirqanku Pachakamaqta, kay apuqa mana sutiyoqmi karqan, kamasqan raykun, pachakamaqta sutiyakurqan. Pachakamaqqa, runa simin, kay simin paqarin, iskay simiq hukllanakuyninmanta: pachawan, kamaqwan t'inkiyninmanta. Wiraqochataqmi, Linguistikaq, Arquelogiaq nisqanpas hina, qolla suyu simi, manan t'inkisqa simichu. Hinaqa manan allinchu kanman kayna t'aqayqa: wira, qocha, hinaqa. Maria Luisa Rivara de Tuestan k'uskin inkakunaq yuyayninta, imaynan apumanta, pachamanta hinallataq runamantapas. Apumanta rimaspan nin karqanmi Hanaq espiritual apu Wiraqocha sutiyoq, kaytan sut'inchasunman mitologiapi, hawaripi, inallataq kronistakunaq qelqasqankupipas, nispa. Kay Hamawt'an k'uskin Teqse Wiraqochata, kronista
indio Juan Santa Cruz Pachakuti Yankiq qelqasqanta, maypin Wiraqocha inka Aputa, rikuchikun kay hinata: "K'anchay ruwaqta, runa kamaqta... kamachikuqta, chaymi intipas, killapas, p'unchaypas, tutapas, poqoypas, chirawpas mana munasqankutachu ruwanku, aspas kamachikusqanta hunt'anku".76 Sasa wasapaytaq llapan kronistakunaq qelqasqanku chayqa, huun hukllapi rikch'akuqkunata, hinaspacha, huk ontologika entidad kasqanta rikuchikun "...ruwaq otaq kamaq, mana wasapana apu, kuyuchiy hoq hamukunaq hamun, wiay k'anchay hina teqse, tukuy kamachikuq qhapaq". 77 Mara Rostworowski de Diez Cansecon, "Estructuras andinas del poder. Ideologa religiosa poltikapi" nin: "Religioso yachaypiqa awpaq eqen llakikuyninchisqa willkamantan, hinallataq indio iiykunapiqa manan karqanchu Diosmanta haqe yuyay, nitaq ima simipas paywan tupaq".78 "Divinidadkunatan reqsikuq sutillanmanta, manan karqanchu ima simipas paykuna rikuchikuq".
Historiadoraq arichasqanqa manan sut'ichu, runasimimanqa "dios" t'ikrakuman "apu" nisqaman, kay simin llapan "dioskunaman" aypan imaynan griegopi theos otaq latinpi deus, hina. Kay hinan haqe yuyay: "apu" wakinchakunman:
Apu Salqantay
76
Rivara de Tuesta, Mara Luisa. "Pensamiento incaico", Filosofa Iberoamericana en la poca del Encuentro". Editorial Trotta, S. A. 1992 p. 135. 77 Ob. Cit. p. 137. 78 Rostowrowski de Diez Canseco, Mara. Estructuras Andinas del Poner. Ideologa religiosa y poltica. Instituto de Estudios Peruanos. 2da edicin, 1986. p. 9.
Apu Waskaran Apu Pachatusan Apu Inti Apu Pachakamaq Wiraqocha Qhapaq Apu. Hinan tarisunman kay simita huk sumaq takipi, imatan awpaq eqen katoliko misionerokuna kamarqanku chaypi: "Apu yaya Hesukristo qespichikllay...." Hoq k'itipin, kikin Historiadorallataq nin: "sagrado yuyayqa runasimipi wakawan, kay simiq askha chaniyoq karqan. Runasimipiqa Fray Domingo de Santo Tomas nisqan hina: Wakaqa karqan: idolokuna templo". 79 Runasimipi wakaqa: templon, yupaychana wasi, imapas willka, sapanka aylluq apun, idolo; ichaqa kanmi hoq simi kastellano sagradopaq, chaymi willka. Khayna: Willka mayu. Historiadoraqa waka much'ana ninantan, waka muchhana, nispa nin. Much'ayqa kastellanopi adorar nisqan, muchhaytaq, desgranar.
Hinallataqmi, 10 rap'ipi, iskay eqen suyupi, rimasqanchismanta qelqarimapi hayuman haykun, manan runasimipi diospaq haqe simi kanchu, nishaspan nin: "Waka yuyaymi paqarin haqe apuq hayunmanta". Aswan qhepan nillantaq: "Antipachapi willkan mayt'uq pachata, hinaspachan qoykuq hoqniraq hatun k'ititapas ukhu kaytapas"." Kay ideologiatan ch'uyanchakun runasimipi hoq simiwan, iman kawsay kallpata qon, otaq teqse kallpata qon, iman kamasqata kuyuchin. Chay simin kamaqen...".
79
Ibdem. p. 9-10.
Kamaqen simiqa hamun kamaymanta, chaymi kastellanopi crear. Kamaqenqa manan alma t'ikrakuyniyoqchu, creador tikrakuyniyoqmi. Alma runasimipiqa, nuna; kay simin griegopi hina psig, Nunaqa huk elementon runakunallaqmi, manan ayakunaqpaschu, nitaq uywakunaqchu, orqokunaqchu, nitaq rumikunaqchu. Kunankamapas, antipacha reqsinapaqqa kronistakunallatan awinchakushan, manan pipas qhawarinchu sut'i teqse muyu qhawariyninkuta, iman kunankamapas tarisunman ayllukunaq kawsayninpi. Chhaynatan Garcilaso de la Vega wasapachikun Pachakamaqpa chaninta: "kamaqqa, kamay verboq participionmi, chaymi animar", (nuna qoy). "Kay verbon hamun kama sutimanta, iman anima, (kastellanopi). Pachakamaqa: teqsemuyuta animo qoq, liw hatun chaninpitaqmi nin pin teqsemuyuwan ruwan, imaynatan animan kuerpowan". 80 Rimasqa simimanta qallarispa, hinallataq awpaq eqen diccionariokunamanta, hinallataq qhepa kaqkunamanta qallarispapas nisunman, Garcilaso Inkaqa kaypi pantarqanmi nispa; kamaqqa, kastellanopi creadormanmi t'ikrakunan mana animamanchu. Hinallataqmi aswan qhepapi Historiadora nillantaq: "Hoq chaniyoq teqse ideologiaqa, llaqtakunaq paqarimuynin mitokunapi iiymi. Paykunaq nisqankuman hinaqa llaqtakunaqa paqarimurqanku paqarisqakunamanta", nispa. Chaypiqa Rostworoskiqa ninan "paqarinakunamanta" nispa, manan paqarisqankutachu. Tukunanchispaqqa ninanchis, ancha utinan Historiadoraq, antipacha wayllukuynin, ichaqa mana runasimi yachayninmi urmayachin mana munasqanpi, kay hina: "Kronikakunapiqa manan rikukun pantaykunallachu, indigena
80
Garcilaso de la Vega, Inca. Ob. Cit. T. I. p. 74.
religiosidadpi, aspas poltika rikuchikuykunpiwanmi".81 Hoq k'itipiqa, riman rirpu simetrianmanta imapas kusa unanchaypi iskaychakuyninman, hinallataq binaria logikanmanpas.
Kikin runatapas, yachaytarpuynintapas, antipachapi wasapanapaqqa, kanmi huk an chaymi mana pantana, ichaqa mana wikch'uyukuna, chaymi simin yachay; chaymantan muchunku historiadornischiskunapas, sociologonchiskunapas, mentalidades nisqa k'uskiqkunapas, hinallataq tukuy llipin peruanokunatapas; pimay kay pacha reqsiy munaqpas, t'ikraqpas. Mana hina kaqtinqa, imaynatataq t'ikrasunman mana reqsiqanchistari? Kamaq simiwanmi, runasimipi, wasapakun, imapas mana imamantarikhuriqta. Guamn Pumaq maakuyninpin nin: "Runa ruwaq" nispa, kayqa nin runatan ruwarqan, awpaq kaqmanta, manan mana imamantachu. Icha t'urumanta? Antonio Pea Cabreran nin: kanmi willakuykuna, imakunan yachachikun qatiqati pachakunaq kamakuyninta ichaqa, pisimanta aswan allinman riypi: "Wiraqocha Pacha Yachachin t'ikrakamun inmanente apuman, kikin kamayninpin wisq'akun: Thullmichin kamasqan teqsita chay pachapi muyuynin hunt'akusqan rayku, hinaspachan hoq mosoq teqseta kaman manan imatapas ruwayta atinmanchu, mana teqseq estructuran ukhupiqa". 82
81
Rostowrowski de Diez Canseco, Mara. Estructuras Andinas del Poner. Ideologa religiosa y poltica. Instituto de Estudios Peruanos. 2da edicin, 1986. p.13 82 Pea Cabrera, Antonio. "La Racionalidad Occidental y la Racionalidad Andina", en la Racionalidad. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Instituto de Investigaciones Humansticas. Juan Camacho Editor. Lima 1988. p. 202.
Noqnaykuqa manan t'uphsiyta atiykumanchu sichus Wiraqocha Pachayachachi t'ikrakurqan inmanentepi otaq trascendentepi chayta, hinallataq sichus kikinpa kamayninpi ch'arwikusqanta, kamasqan pachaq muyuynin tukukusqan rayku, hinaspacha hoq teqseta kamasqa, mana chay hawa estructurapi imatapas ruwayta atispa. Pea Cabreran rimashan kay nispa: "Tawa eqen teqseta kamaspa (pisqa eqen, Guamn Pumapaq) tukun ruwayninta kusa kaynin pachapas teqsepas chayamusqan rayku. Teqseqa kusa, machuyayninpi kamasqan rayku, hinaspacha manaa kamay atinnin kanachu. Chaymantan q'aqwakun qhari kaynin kallpa, iman Apu ayar Manqo Qhapaqman pasapun". 83 Kay nisqanqa rikch'akun hoq psicoanalista limeokunaq anti yachaytarpunmanta, qayna chunka wata qhepa nisqankuman; noqaykupaqqa sapaq antipachapi sexualidad qhawariyninku chayqa, psicoanalisisqa llank'anan kaypiqa hoq tikakunawan, antipachapaq tikakunawan, ama qontichay tikakunawanchu. Anti Mitologapiqa, "Dioses y hombres de Warochiri", nisqa qelqarimallapin rikhurin huk willakuy maypin warmi sarata hank'asaqtin, hank'a toqyaspa, k'anallamanta warmin raqanman p'itaykun.84 Anti mitokunapiqa genitales nisqakunaqa manan qollana sapaq teqse ruwayniyoqchu. Guamn Pumaq nisqanman hinaqa, Wari wiraqocha runakunaqa, apukunan karqanku, wari runakunataq, awkikuna; kaykunaq qhepantan hamurqanku awqa runakuna, inkakuna; kaykunaq qhepantataq, purun runakunawan, sach'a runakunawan. Kusa kayninmanta pacha qhawarisqaqa,
83 84
Ibdem. p. 202. Se trata de la enfermadad de un Willka de Anticocha que enferm porque: "un grano de maz de varios colores salt del tiesto donde su mujer estaba tostanto y toc sus vergenzas; despu , ella lo recogi y se lo dio de comer a otro hombre. Este acto ha establecido una relacin culpable entre ella y el hombre que comi el maz. Por eso, ahora se la considera adltera". Taylor, Gerard. Ritos y tradiciones de Huarochiri del Siglo XVII.. IEP. Lima, 1987. p. 91. Ms adelante se dice que "Hay una mujer hija de ese gran seor- que a causa de un pene, casi muere". Ibdem, p. 93.
runakunaqa kutiyapurqankun apumanta, kusamanta, millaykama. Kunanri, imaynatataq wasapana Guamn Pumaq, hoq k'itikunapi, nisqanta manaraq espaolkuna chayamushaqtinkuqa Tawantinsuyoq kusaq kasqantari? Hinallataqmi, Pachakamaqpa otaq Wiraqochaq, wayna kayninpas machu kayninpas, manan wakinchu Apu yuyaypi, manan atisunmanchu chay nisqa sut'ichayta: imaynatan Wiraqocha Pachayachachi, machuyayninpi chinkachin kamaq kayninta, sichus apu: hanaq, qhapaq, (allin kamachikuq). Sichus apu teqse muyu kamaqpas, kawsachiqpas, manan apasanka hinaqa, llikanpiqa rank'unakunmanchu, kayqa hayunakunman hanaq kayninwanch, qhapaq kayninwanch, mana kay antipachallapichu aspas lliw teqse muyuntinpi.
Tukunanchispqqa, nisun: Wiraqochapas otaq Pachakamaqpas, kasqan apullan, Wiraqochaqa kanman sut'i sutinmi, Pachakamaqtaqmi hamunman kamaq kayninmanta. Wiraqochamanqa chayakurqan, Tawantinsuyu hatunman wiaqtin, hinaspacha haqe hukllanachiqkunata muchukuqtin.
Tawantinsuyano Antipachata qhawariyta rikuspaqa: runatawan llank'aytawan, kawsay tikakunata, pachata, aputawanpas, hinallataq kay qhawariypa, espaolkunaq apamusqankumanta hoq hina kasqanta rikuspa, chaymantapas kunankama mana qolluq kasqan rayku; qatiq umalliypiqa achhuykusun yachaywayllukuy hamuta'ayman, anti kategoriakunata kamachikuspa, anti pacha qhawariymanta pacha.
III UMALLI ANTI TEQSE QHAWARIYWAN YACHAYWAYLLUKUY YUYAYKUYWAN. Anti yuyaykuna, imakunawanmi atikunman yachay wayllukuy kamakuy. Markachaypachamanta anti teqseqhawariyninchispa ancha sapaq kasqanta rikuspa, hinallataq kikininchispa usunchisman hina awpa teqsinchismanta pacha yuyaykuyninchista, kamaspapas, imaynatan sut'ita niwarqanchis Juan Adolfo Vzquezpas85, Archie Bahnpas; hinallataq Leopoldo Zea86, Mario Bunge87, Augusto Salazar Bondy88, Jos Carlos Marategui89, David Sobrevilla90, Mara
85
...lo importante es que la mayora de las repblicas latinoamericanas tienen como tronco y columna vertebral de su historia, una poblacin predominantemente autctona y que para definir o caracterizar su esencia nacional pueden recurrir,... a ingredientes culturales que en algunos casos se remontan a grandes civilizaciones clsicas pre-hispnicas... En Antologa filosfica argentina del siglo XX p. 14. Juan Adolfo Vzquez. Editorial Universitaria de Buenos Aires. 1965. 86 "... ser necesario volver los ojos a nuestra historia, a nuestra tradicin, no para repetirla sino, por el contrario, para asimilarla y hacer de ella experiencia que, por serlo, no tendr ya que ser repetida". La filosofa latinoamericana como una filosofa sin ms. Siglo XXI Editores. Segundo Edicin Mxico 1975, p. 80. 87 En el I Curso Internacional de Filosofa de las Ciencias y Tcnicas Sociales, Metodologa de la investigacin Cientfica, abril de 1996, Universidad de Lima, el filsofo ha manifestado que debemos hacer una filosofa americana autntica y creadora, sin remedos. 88 "Queremos llamar la atencin ahora, sobre otro rasgo histrico que tiene mucha repercusin en la estructura y sentido de nuestro pensamiento: se
Luisa Rivara de Tuestapas91, qhepa hamuqmanqa qayllaykusun anti teqse yuyay-kunata, nisqanchis yuyaykuy kamanapaq. Aristotelesmi Pisqa eqen, Metaphisika qelqarimanmi k'uskin griego kategoriakunata, imakunatan kamachikurqan, Qanchis eqen Qelqarimapi; hinallataqmi qallarin Logika Qelqarimantapas kategoriakuna k'uskiywan; yuyaykuypa allinta tinkunanpaqpas, t'ikrananpaqpas; kay anta qatispan noqan-chispas rikusun, pisillapi, runasimi kategoriakunata; imakunatan antipachapi kamachikusunman yachaywayllukuy yuyayku-nanchispaq. Kaykunan chay kategoriakuna:
Universo, principio, fundamento : teqse. Espacio, tiempo, naturaleza y mundo : pacha. Nombre, realidad : suti. Causa : hamu. Efecto : qatiq. Saber : yachay.
trata de que entre nosotros la filosofa ha comenzado desde cero, es decir, sin apoyo en una tradicin intelectual vern-cula, pues el pensar indgena no fue incorporado al proceso de la filosofa hispanoamericana". En Existe una filosofa en nuestra Amrica? Mxico. Siglo XXI. 1968. p. 39. 89 "Todos los pensadores de nuestra Amrica se han educado en una escuela europea. No se siente en su obra el espritu de raza. La produccin intelectual del continente carece de rasgos propios. No tiene contornos originales El pensamiento hispano-americano no es generalmente sino una rapsodia compuesta con motivos y elementos del pensamiento europeo. En Temas de Nuestra Amrica. Biblioteca Amauta. Lima Per. 1970. p. 25. 90 "... replantear los problemas filosficos y construir el pensamiento filosfico teniendo en cuenta los ms altos estndares del saber, pero al mismo tiempo desde nuestra situacin peculiar y a partir de nuestras necesidades concretas". Repensando la Tradicin Occidental. Editorial Hipatia, 1988. p. XIII. 91 "El movimiento filosfico ha adoptado fundamentalmente filosofas occidentales y no ha dado todava cabida a un planteamiento filosfico del problema indgena". En Pensamiento tawantinsuyana y filosofa e ideologa en Latinoamrica. Aret Revista de Filosofa Volumen VI. N. 1, 1994. p. 106
Ciencia, Conocimiento : reqsiy. Pensamiento, racionalidad, conciencia : yuyay. Objeto : reqsisqa Verdad : cheqa, sullul Certeza, realidad : suti. Falso : qollma. Error : panta. Valor : chani. Perfecto : kusa. Esencia : kay. Ser, haber : kay. Estar : Kashay Eterno : wiay Accidente : mayninpi kaq. Existencia : kashay. Concreto : suti, tala. Abstracto : haqe. Necesidad : muchuy. Libertad : qespiy, munay. Universal : lluy, llapan. Particular : wakin Infinito : lama Belleza, voluntad, libertad : munay. Sociedad, familia, economa, historia y cultura : ayllu. Colaboracin con cargo a igual restitucin: : ayni. Invitacin a la fiesta del trabajo : minka. Trabajo colectivo en bien de la comunidad : wayka. Centro : chawpi. Izquierda : lloqe. Derecha : paa. Arriba : hanan abajo : uran, urin Kay yuyaykunata awpachaspaqa, manan griegomanta runasimiman t'ikrayllatachu munayku, aswanqa munayku imay pachapas, runasimi rimaqpas otaq runasimipi yuyaykuqpas, kay yuyaykunawan antipacha yachaywayllukuyta
kamanantan. 92 Munayniykuqa manan yuyaykuy, otaq qontichay yachaytarpuy wikch'uyukuychu. Munaykuqa, kay pachanchismanta pacha, kikin runa kayninchismanta pacha hamut'aytan; pikunan hoq pacha kaqniyoq kaspa, hinallataq hoq yachay-tarpuyniyoq kaspapas, wiaymanta pacha hoqneraq teqse muyu qhawariyniyoq karqanku; imakunantan rikuchiyku simiykupi, kawsayniykupi; pachawan runakunawanpas allin rinakuypi, llapapi allin kay maskhaypipas. Chaymanta wakin yuyaykunaq allin kayninta rikuchikunku, espaa markachaypa awpantapas, qhepantapas. Ichaqa, kaypi yachaywayllukuqkunaq hamut'aynin runasimiman t'ikrayqa, manan kasqallan yachapayanaykupaqchu, manan, chaytaqa ruwayku imaynatan teqse muyupi hamut'ay wiarqan, chay rikuchiypaqmi; paywan rinakuspataqmi, paykunawan reqsinakuna, aylluchakuna, imaynan nin David Sobrevilla hina, hamut'ana muchuyninchis saksachinapaq, munayninchis inticha-napaq, hinallataq yuyayninchispa, ruwayninchispa teqsin kanan-paqpas; ima aspuwan allin kanman, sichus kaykuna teqse muyu yuyaykuypa mit'an kanman chayqa. Kay qatiqpi kunan rikusun Aristotelespa qelqasqan t'ikrakuyninta, klasikokunawan rimanakuspa yachanapaq:
ARISTOTELES Yachaywayllukuy yachaymanta.

92
ARISTOTELES Estudio de la Filosofa. 93
Uno de los caminos que conducen a la reflexin filosfica es la Historia de la Filosofa, por ello consideramos importante su traduccin al idioma quechua, en tal sentido hemos intentado hacer unas breves traducciones de Aristteles Descartes, y Hume. Del Estagirita hemos tomado el Libro Segundo de Aristteles Estudio de la Filosofa . Ver las traducciones al final del Captulo Tercero.
1. Sutimanta yachayqa, hoq hina qhawaykuypiqa sasan, hoqpitaq atinalla. 2. Kaypa sut'ichakuyninmi: manan pipas llapa cheqaqtaqa aypanmanchu, nitaqmi pipas mana imapuni yachaqqa kanmanchu. 3. Sapanka yachaywayllukuqmi imallatapas pachamantaqa yachachikun; sapanka hamu-taruq yachayman yapa-yusqanqa manan imapaschu, mana iskayana, otaq aslla, ichaqa llapaq yuyaykunaqa allin rurukunatan ruruchin. 4. Cheqaqwanqa, rimakuypi hinan: pin mana chukita huk punkuman chanqaspa tiparqonmanchu? Khaynamanta qhawaykusqaqa kay Reqsiyqa atinallan. 5. Ichaqa sasachayqa, manan llapan cheqaq hapiypichu, (punku sayaypi hinachu), sasachayqa, turpu sayaylla hap'iypin.
1. El estudio de la verdad es difcil en un sentido y fcil en otro. 2. Prueba de ello es que nadie pueda alcanzar completamente la verdad, ni estar falto de ella de manera absoluta. 3. Cada filsofo explica algo sobre la naturaleza; lo que cada cual aade en particular al conocimiento de la verdad no es nada, sin duda, o muy poca cosa, pero el conjunto de todas las ideas produce fecundos resultados. 4. De manera que lo que ocurre con la verdad, parece ser, como dice el proverbio: Quin no clava lanzando una flecha en una puerta? Considerada desde este punto de vista, esta ciencia es fcil. 5. Pero el hecho de que podamos poseer la verdad en su conjunto (es decir del tamao de una puerta) ms no alcanzar slo el punto preciso que indagamos, seala su dificultad.
93
Aristteles. Metafsica. Libro Segundo. Sarpe. Madrid 1985. p. 63.
6. Ichachu iskay sasachaypa 6. Quiz al haber dos clases kayninpiqa, sasachayqa de dificultades, la mana imakunapichu, presente dificultad no est aswanpas noqanchis en las cosas, sino que su kikinchispi. causa est en nosotros mismos. 7. Hinaqa, imaynan masuq a- 7. En efecto, de la misma winpas intiq manera que los ojos de kanchayninwan awsayan, los murcilagos se ciegan chhaynatan nunanchispa a la luz del da, la yuyayninpas tukuy inteligencia de nuestra imaymana suti rikhuriwaqalma se ciega ante las ninchiswan awsayan. cosas que se nos presentan con ms evidencia. Chaymanta 64 rap'ipi, kayta Luego en la p. 64 de la awinchanchis. versin citada podemos leer: 8. Puchukaypiqa, manan yan- 8. En fin con mucha razn se llama a la filosofa la qanchu ciencia de la verdad, en yachaywallukuytaqa efecto, el fin de la cheqaqpa yachayninchis, especulacin es la hinaqa, hamutaypa verdad, y el de la prctica puchukayninqa cheqaqmi; es la obra, pues an ruwaypataq imapas cuando los prcticos ruwasqa kaynin, consideran el porqu de ruwaqkunaa las cosas, no consideran tapukunkuman, ima lo eterno, sino lo relativo y ruwasqaq kayninta lo presente. chaypas, manan wiay kaqta rikunkuchu, aspas mitakuqllantan, kunanpaq kaqllantan rikunku. 1. Kaypuwan, Kashaypuwan.
a.
Kay: Ser, haber, hina.
Wakin runasimi kategoriakunata rikuchispaqa, paykunawanqa pisi yuyaykuykunata kunan ruwasun. "Kaymi" rikch'akun gieropi einaiman, latinpi esseman hinaspacha kastellanopi sermanwan. awpaq simikunapiqa: runasimipi, grigopi, latinpi, "kayqa" ser chaniyoqmi, hinallataq haber chaniyoqpas; kastellanopitaqmi ichaqa serpas, haberpas, sapaq verbokuna. awpaq eqentaqa "kayta" kaqta kayninpi rikusun (on he on; kaqta kaq kayninpi), hinamanqa, griegopipas latinpipas tapukusunman: Imataq kaqri?, nispa. Kay tapukuymi apayuwasunman metaphisikaman. Pitaq kaqri? nispa tapukuynintaqmi, theologiaman aysaykuwasunman. Runasimipi "kayqa" griegopi hina chanillayoqtaqmi.
Qatiqpiqa, rikuchisun Qelqa-rimaq" t'ikrayninta, sasachayninta:
Aristotelespa "Tawa eqen maypin rikukun "Kaypa"
Aristteles, Metafsika. Aristteles, Metafsica. 94 1. Kanmi huk yachay, kayta 1. Hay una ciencia que kayninpi, estudia el ser en tanto que kaqninkunapiwan yachaq. ser y sus atributos esenciales. 2. Manan wakinmanta 2. No se confunde con yachaykunawan ninguna de las ciencias pantanchu, manataqmi llamadas particulares, pues chay yachaykuna ninguna de esas ciencias rikunkuchu kayta, considera al ser en tanto
94
Aristteles. Metafsica. Libro Cuarto: La metafsica, ciencia del ser en tanto que ser. Sarpe 1985. Madrid. . p.95
kayninpi; hoq hina ser, sino que lo tratan qhawariyllanpin rikunku, desde cierto punto de vista kay y slo desde este punto de qhawariyllamantataqmi vista estudian sus atributos ima kayninkunatapas esenciales: tal es el caso yachanku: imaynan de las ciencias matematikaspas ruwan, matemticas. hina. 3. Ichaqa awpaq eqen 3. Pero puesto que teqsekunatataq investigamos los primeros kuskinchis chayqa, principios y las causas ms hinallataq hanaq elevadas, es evidente que hamunkunatapas, hay necesariamente alguna cheqapaqqa kanmi ima realidad a la cual sutikayllapas, imaqmi kay pertenecen estos principios teqsekunapas, y estas causas, en virtud de hamukunapas kan chay, su propia naturaleza. kayninmanta hina. 4. Hinaqa, sichus 4. Por tanto, si los filsofos que han indagado los yachayway-llukuqkunaa elementos de los seres, tapukurqanku kaykunaq han buscado estos mismos kaqninkunata chay-qa, principios; por tanto, deban kay kikin teqsekunatan indudablemente estudiar maskharqanku; chaymi los elementos de los seres mana iskayaspa no desde el punto de vista yachananku kayku-naq accidental, sino en tanto kaqninkunata, mana mayser. ninpi kaq rikuyllanmantachu, aswanpas kaqmanta kayninpi. 5. Kay raykun noqanchispas 5. Por este motivo tambin yachananchis kaqmanta nosotros debemos estudiar kay-ninpi awpaq eqen las causas primeras del ser hamun-kunata. en tan-to que ser.
Qatiqpi hinaqa, paqarimun pachan hoqneraq yuyaykuna, imakunan allinta k'uskikunan runasimipi, ancha allin rikunapaq: 6. Cheqapaqqa kanmi ima 6. Es evidente que hay suti pachallapas, imaqmi necesa-riamente alguna kay teqsekunapas, realidad a la cual hamukuna-pas, kanku pertenecen estos principios kayninkuman hi-na. y estas causas, en virtud de su propia naturaleza. Fisismi griego simi kaykuna chaniyoq: pacha, imapas paqarimusqanman hina kaqmi. kay, clase, kaqpa kaynin, wanki, seq'e, sayay, samay, nuna kay, hina kay, ima. Griego Hamut'arukunan kay simita pacha chaninpi kamachikurqanku, ichaqa mana llapan aypaqninpichu, aspas, material pacha chanillanpi, aswantaqa kosmologiko pacha nisqapi;. fisispa "nunapacha" chanintaq qhepapurqan, otaq mana kay qhepa t'ikrayninpichu kamachikurqan. Wakin hamut'arukunaqa ninku naturalezaqa hamun latinpi: Nascor, eris, nasci, natus summanta, nispa95, runasimipiqa: paqarimuy. Kay simin hoqmanta hamullantaq, latino awpasimimanta: gnatus, a, um: nacer;96 kayataqmi hamun griegopi gneneamanta: paqariy, imamantapas hamuymanta, li-naje, ayllu, raza, runa, llaqta, ch'awchu, qhepa wiay; paqaris-qanchis pacha, suyu, churiyay, ima chaniyoq.97
Rikusqanchis hina, Tawa eqen, Metaphisika qelqarimapiqa, Aristotelesmi kamachikun fisis simita,
95 96
Blnquez Fraile, Agustn. Diccionario Latino Espaol. Barcelona 1954. p 337 Ibdem. p. 509. 97 Ibdem. p. 117.
kastellanopi naturaleza nisqa-paq, mana gnenea chaninpichu. Runasimipi phisisman rikch'akuq simiqa: "pachan". Ichaqa imaynatan kay qhepapi t'ikrasqanchisman hinaqa, aswan allinqa "kaymi", imatan kastellanopi nikun "ser de las cosas, modo natural de ser, esencia, condicin natural, ndole, constitucin, clase, naturaleza corporal, figura, nispa"; Ichaqa manan runasimi "paqariytaqa" kamachikusunmanchu "gnatus", chaninpiqa. Nisqanchis hina, Aristtelesmi qelqanta tukun phisis simimanta kayta nispa, iman nisqanchiswan aswan allinta wakin: "Ima tukuy nisqanchismantan ch'umakun, naturalezaqa, teqse chaninpiqa, imakunaq kayninmi, imakunaq kikin kaynin, kuyuyninpa teqsin...". 98 Griegopiqa yuyaykukun "naturalezata" hina, imakunaq "kayninta, imakunan kikinkupi, kayninkupipas kuyuy teqseyoq kanku", runasimipiqa kay yuyaywan kayta nisunman: "runaq llank'aq kaynin", nispa. Hinallataqmi kay simi, latinpipas rikch'akuq chanillayoqtaq: essentia: esencia, naturaleza de una cosa.99 Nisqanchis hinaqa kayqa, grigopi, latinpi hina haber chaniyoqmi, kay hina: Hawkay patapi wasi kan.
98
Aristteles obra citada p. 133. Antes el Autor haba sostenido que naturaleza se poda tomar en el sentido de: Aristteles llama naturaleza a siguiente: 1....a la generacin de lo que crece. 2 . Al principio del primer movimiento inmanente de cada uno de los seres naturales en virtud de su propia esencia...los elementos de las cosas naturales, sea que se admitan como elemento: el fuego, la tierra, el aire o el agua, o cualquier otro pirncipio,.. muchos de esos elementos o ... todos estos elementos a la vez., 3. se llama naturaleza a la sustancia formal de las cosas naturales: sta es la aceptacin que le dan los que dicen que la naturaleza es la composicin primitiva, o con Empedodocles, que ningn ser tiene una naturaleza, sino que hay solamente mezcla y separacin de las cosas mezcladas; y la naturaleza no es ms que un nombre puesto por los hombres. p. 132 4. un objeto natural proviene de la unin de la de la materia y de la forma. pp. 132- 133 99 Blnquez Fraile, Agustn. Diccionario Latino Espaol. Barcelona 1954. p. 426.
Griegopi Latinpi Castellanopi
: En te agora ESTIN oika. : Agora domus EST. : Hay una casa en la plaza.
Chay hinaqa, runasimipi Kaywanqa, griegopi hinan nisunman: "kaqqa kanmi", "mana kaqtaq mana", nispa. Icha kay ukhupi, yuyayninchis wasapanman qatiq willakuyta: Huk kutinsi huk mit'awa wasi, Lima llaqtapi, wallakunaq haykusqan kasqa, chaysi, llaqk'aqninkunatapas, kamachikuqninkunatapas watay-wasiman apasqaku, chayaruspa hinas llapanku, chaypi, Prusuyu Takita, takiyta qallarisqaku: "Qespisqan kanchis, wiaypas ka-pusun", nispa. Hinallataqsi chay pachakunallataq hoq llank'aqkuna, umalliqninkunapas hap'isqa kasqaku, hinaspacha, wakinqa Sepa watay wat'aman apasqa kasqaku, chayqa kashan Urupanpa Mayu ukhupi, Qosqo suyupi, maymantan ayqekamuy yuyaykuyllapas wauyman qaraykukuy kanman, hatun mayu ukhupi kasqan rayku, hinallataq karu rupha rupha ukhupi tarikusqan rayku, chaypis chayasqanku paqaristinmanqa, laphara warkunankupaq sayachisqaku llapan watasqakunata qati qatita, chaysi Perusuyu Takita takichisqaku. Huk runas mana imatapas takisqachu, hinaspachas warkukuy tukukuyta waqyaspa tapusqaku, imanaqtintaq mana qanri takinkichu? nispa, chaysi payqa nisqa, imaynatataq takiyman "qespiyninmanta" watay wasipi kashaspari?, nispa nisqa. Runasimi yuyaykuypiqa "kaqqa" kananmi, "mana kaqtaq" mana kanchu; mana hina kaqtinri, imas kanman? Manan "mana kashaqtinqa" kashanmi nisumanchu, hinallataq yarintapas: "kashaqtin", "manan kanchu" nisunmanchu. Kayqa kananman hayun, kananman llullakuy; kay qhepa niyqa,
moralidadmanmi pusayuwasunman. Manan "mana kaqtaqa" rimasunmanchu. Hinaqa, rimasqanchisman kutispaqa nisunman, manan imapas runasimipiqa hark'awanchischu kay tapukuypaqqa: Ima-naqtinmi kan kaq, aswanpas mana, mana kaqchu? Qatiqpiqa kayta mast'arimuyta munayku; Francisco Mir Quesadan nin, sichus Martn Heidegger teqse qelqayninta Runasimipi qelqanman karqan chayqa, llapan kinsa t'aqamanta huk t'aqallanpin ruwanman karqan. Noqanchis runasimikunapaq Kay Pacha kaylla kasqan rayku. Hamuqpiqa rikuchisaykichis Heideggerpa qelqarimanmanta as yuyaykunata:
1.
"Tapukuyqa maskhaymi. 1. "Todo preguntar es buscar. Todo buscar tiene Tukuy maskhaymi puririn su direccin previa que le awpaqta viene de lo buscado. maskhasqamanta. Preguntar es buscar Tapukuyqa reqsiy conocer "que es" y "como maskhaymi "iman", es" un ente. El buscar "imaynan" huk kashaq. Kay este conocer puede reqsiy maskhaymi volverse un investigar o t'ikrakunman k'uskiyman poner en libertad y otaq qespiypi churayman, determinar aquello por lo hinaspacha tapukusqa que se pregunta. El t'uphsiy. Tapukuypan preguntar tiene, en kapun, "imamantapas cuanto "preguntar por..." tapukuy..." imaynapipas es de algn modo "pitapas tapukuy-mi..." "preguntar a...". Tapukuypan Al
preguntar es inherente, adems del aquello de que se pregunta, un aquello a que se pregunta. En la pregunta que investiga, es decir, especficamente teortica, se trata de deter-minar y traducir en conceptos aquello de que se pregunta.". " La pregunta que interroga por el sentido del ser es la que hay que hacer. Con esto nos hallamos ante la necesidad de dilucidar la pregunta que interroga por el ser bajo el punto de vista de los elementos estructurales indicados". 2. "Cheqaq niyqa (cheqaq), 2. "Ser verdadero (verdad) quiere decir ser tariq niymi. Manachu kay descubridor. No es sta ancha munayllaman cheqaq una definicin intuy? Kay hina sumamente arbitraria de intuykunawanqa la verdad?". Con atisunmanmi cheqaq definiciones tan violentas yuyaymanta wakiynin s cabe lograr excluir del t'aqayta. Manachu kay concepto de la verdad la iskayaspa tarikuyta idea de la concordancia. chinkachinchis mana No se paga imaman awpa "allin" forzosamente esta usunchisman kutirikuspa? dudosa ganancia con un Sut'ipiqa kay munaylla recurir a la nada la vieja y intuyqa ruwan mu-chusqa tapukusqamanta tapukuy. Maypin tapuy k'uskiq, teoretikapuni, ruway munayninchisqa t'uphsiymi, tapukuyta". "Maymanmi rin kaymanta tapukuymi ruwananchisqa. Kaywanqa tarikunchis kaymanta tapukuq tapukuy muchuypin imakunan estructural kapuqninkuna nisqanchis hinan muchukun". 100
100
Heidegger Martn. El Ser y El Tiempo. Fondo de Cultura Econmica. Mxico. 1983. p. 14.
exegesista awpa yachaywayllukuypa watupakusqanta, hinallataq prephenomenologico pachapi wasapakusqanta. Logospa sut'ikayninqa apophansis hina, apophaynesthaipi aletheuein: rikuchikun enteta, "pakasqamanta horqospa"- "mana pakasqa kayninpi" (tarisqa kayninpi). Aletheiaqa Aristotelespa pragmawan sayapunachisqanqa, hanaq wichaypi phainomena, "kikin imakunan" iman rikuchikun entekunata "imayna" kayninta "tarisqa kayninpi".
"buena" tradicin? Lo cierto es que la definicin aparentemente arbitraria se limita a hacer la exgesis necesaria de lo que la ms vieja tradicin de la filosofa antigua presinti originalmente y comprendi prefenomenologicamente. El "ser veradero" del logos como apofansis es el aletheuein en el modo del apofainesthai: permite ver un ente sacndolo del "estado oculto"- en su "estado de no oculto" ("estado de descubierto").
3. Icha Atitachu, ancha 3. La aletheia equiparada por awpa yachallikukuna Aristteles con pragma, logosmanta rimanku, faino-mena en los Heraklitoq p'akinkunapi, pasajes citados ms maykunapin rikukun sut'i arriba, significa las "cosas "tarisqa hina" ("mana mismas" lo que se pakasqa hina") imatan muestra los entes en el kunan rikuchikushanchis? "como" de su "estadode ... Hinaqa logosmanta mana descubiertos". Y ser t'aqakuqmi Aletheiaq, azar que en uno de los "mana pakasqa kaynin". 101 fragmentos de Herclito, los filosofemas ms
101
Ibdem. p. 240.
antiguos que tratan expresamente del logos, se trasluzca el fenmeno de la verdad en el sentido del "estado de descubierto" ("estado de no oculto") que acabamos de poner de manifiesto? ... As, pues es inherente al logos el "estado de no oculto", la aletheia". b. Kashay: Existir hina. an rikunchisa runasimipi "Kay" simiq chaninta, qhepa hamuqmanqa rikusun "kashaypata". Runasimipi kashayqa paqa-rimurqan verbo kay, nisqamanta, gerundiomanta, ichaqa kay pachapiqa, sapaq chaniyoqa. Chaymi qontichaymantapas aswan allinta yuyaykusunman kashay yachaywayllukuymanta. Nisqanchis hinaqa kashayqa (estar siendo, existiendo, y habiendo), hoq sapaq verbo hina pukllachinan. Runa simipiqa, Norteamericano Inglespi hinan, gerundioqa ancha kamachina, kay hina: Imatan ruwashanki? Maytan rishanki? Pin kashankiqa? Kay simiwanqa runasimipiqa niyku kaytan: imapas kunanpachapipuni kaqta, kuyuq kaqta, wiaqta, mit'akuqta, hinallataq, wiay wiashaspa kasqallan kaqta. Imaynatan kutichinchis, watanchismanta tapuwaqtinchis: Hayk'aykitan rishankiqa? otaq, Hayk'aykipin kashankiqa?
Runasimipiqa, atisunmanmi kaytawan, kashaytawan t'aqayta, kayna: "Ollantayqa wallan kashan"; hoq hina
wasapakuqtaq, "Ollantayqa wallan". awpaq simiwanqa, "Ollantayqa wallan kashan", ninchis, Payqa kunan pachan kashan walla nispa; ichaqa, kunan pachapuni, qhepa pachamanqa icha manapas hinachu kanqa. Qhepa kaq simiwantaqmi, "Ollantayqa walla" niywantaq: payqa, wiaypaqmi walla nispa, ninchis; kayninmi walla kay. Hinaqa kashayqa, kanman kunanpacha kashaqpuni, ichaqa qhepamanqa kanmanpas manapas. "kay" simiwantaqmi nikun, imapas kayninpi kaqmanta; hina kaqmanta.
"Tukuy" simin kastellanopi: terminar, concluir, transformarse y convertirse en; hinallataq "todo" chaniyoqpas. Kay simiwanmi rimasunman imapas tukukuqmanta, t'ikrakuqmanta, hoqman mit'akuqmanta; otaq, "mana wiaypaq tukukuqmantapas", hoqman t'ikrakuqmanta, hoqman tukupuqmanta, hoqchakuqmanta. Runaq "kashayninmanta" qallarispaqa, ninsunmanmi: antiqa, pachapi kawsaq runan nispa (en un espacio tiempo histricos). Ichaqa runaq, kashayqhawariyninpi wauyqa, Heideggerpa qhawariyninpi hinaqa, manan wakinmanchu antipachapi qhawariywanqa, imanaqatin? Wiaymanta pachapas iirkurqanmi, wauypa, kay pachamanta hoq pachaman runa astaqmi, imaynan sut'inchasunman awpa machukunaq p'anpaynin tarikusqanwan. Antikunaqa kawsay wayllukuqmi kanku, pachata sumaqta qhawaykusqanku rayku, hinallataq kay pachapi kamaspa, kamachikuspa, kawsasqanku rayku. Rikuchinallanchispaqmi t'ikrasun Martin Heideggerpa, El ser y
el Tiempopi yuyaykusqan kategoriakunata 102: Runasimiqa castellanomanta aswan allinmi Pacha, Martn Heideggerpa qelqasqan qelqarima, kashay yachaywayllukuy wasapanapaq, kay rikuchinayku rakun qatiqpi tikrasun teqse kategoriancunata: Chaypi kashaq, pachapi kashaq, hoqwan kashaq, kikinpi kashaq, otaq kikin pachapi kashaq. Pachapi kashaqqa, runan, tukuy imaymana kay pachapi, kunan pacha, imatapas kamaqpas, kamachikuqpas. Hoqwan kashaq. Kikinpi kashaq, otaq pachapi kikin kashaq. (Pachapi: tiempo nisqapi, espacio nisqapi, hinallataq naturaleza nisqapipas). Runan cheqan kashaqqa.
Manaraq Runamanta imatapas rimashaspaqa, rimasun qatiqpiqa kay kategoriakunamanta: Sut'imanta, haqemanta, kaywanpas, kashaywanpas rinakusqan rayku. c. Suti: Nombre, realidad, evidencia ima. Kaytapas, kashaytapas, rikuspaaqa, kunanqa rimasun Sut'i yuyaymanta. Kay simiqa, awpa pacha simipiqa, t'ikrakun kastellanopi: nombre, realidad, evidencia, nisqaman; inka pachapian hamawt'akuna muyuchinkuman karqan sut'iman; awpaq kaqtan kamachikunkuman karqan imapas sutichanankupaq, mosoq kaqtataqmi kamachikunman karqan, evidencia y realidad nisqapaq.
102
Ob. Cit. Fondo de Cultura Econmica. Mxico. 1983.
awpaq simiq chaninpi teqsechakuspan kayta nisunman, anti yuyaykuypiqa, imamantapas rimaspaqa, sutiyaspaqa, kaynintan arichashanchis: kay pachapi kaynintapas, otaq yuyay-ninchis ukhupi kaynintapas; sut'i kaqta hina, hinallataq yuyay-kaqta hinapas. Aswanpas, manan chayllachu, sutichaymi, ima-tapas cheqaqyachinpas, sut'iyachinpas.103 Chay raykun antipachapiqa pachapaqariytapas sut'iyay nispa ninchis. Tutayayqa laqha pachan; sut'iyaytaq k'anchaq pacha. Griegokunapas kay hinallatataqchus iinkuman karqan; chaychus hina sutiyankuman karqan hoq Asia Menormanta hamut'aruta, pin kawsarqan V mit'a tukukuypiwan, IV mit'aq qallariyninpuwan, T'itu nispa. Yuyaytataqmi, yari, rikch'a-chikurqan, k'anchaywan, cheqaqwan, kusawan; chaytan kastellanopipas nikun, "a la luz de la razn nispa". Hinaqa runasimipiqa imapas, nisqaqa kayniyoqmi; imapas mana sutiyoqtaqmi, mana kashayniyoq.
Inka simipiqa, imaynan hoqkaq simikunapipas, chay hinan haqe simikunaqa kamankunman karqan as asmanta, imaynan imapas kay pachapi kamakusharqan hina. Runaqa, imach teqse llank'aynin karqan, chaymanta pachan yuyaykunatapas kaman teqse yuyaykunata hina. Anti llaqtanchispi hinaqa, imapas sut'i kaqmi, sumaqpas, kusapas, cheqaqpas. Yachasqanchispas hinaqa haqechayqa, yuyayninchispa rurunmi, chaypin, sut'i pachapi, imapas
103
La expresin quechua: stu'ita rimay, significa: "Di la verdad"; sut'i rimaq significa: hombre correcto, el que dice la verdad. Es posible que aqu tenga su sustento el hecho de que los andinos den tanta importancia a la palabra dada o escrita. Ellos sostienen que la persona habla una sola vez, " runaqa ch'ullallatan riman" otaq, "qelqan riman".
llat'analla kaq llat'akun, Humepa104 nisqan hina isqay eqen kaqninkunamanta, teqse kaqninkunawan qhepapunanpaq, kay ruwaytan haqechay ninchis. Kastellanopi nisqa abstraerqa, hamun latinpi abstraheremanta; kaymi khayna chaniyoq: t'aqay, qochiy, karu aysay, t'ipiy (ima rurutapas hina). Griegopi aphaireotaq:105 qochiy, t'aqay, kuchuy, horqoy, t'ipiy. Latinpi abstractusmi t'ikrakun runasimipi haqeman. Griegopitaq aphaeresis: rakiy, qechuy. awpaqpi nisqanchis hinaqa runasimipi sut'iqa, kastellanopi realidadmanmi t'ikrakun, aswantaqa konkreto nisqaman, haqetaq yuyaypi kawsaqkunaman, yuyayninchispa chayanallan pachapi kaqman. Yachaywayllukuy yuyaykuytan, ruwapakuyta munarqanchis, kaymantawan kashaymantawan qallarispa, chaymi rikurqanchis kayta, ser, haber, chaninpi, hina qhepanmantaqmi qha-wachirqanchis kayta, haber chaninpi, hoq simipiqa: sut'i kay-ninpi. Hinallataqmi rikuchillarqanchistaq, kashay yuyayta, hoq sut'i kunanpachapuni rikuchikuqta, ichaqa mayuq unun hina mana sayaspa suchuqta, wiay pacha suchuqta; hinallataq kaykunaq sut'i kayninta, imakunan awpaq eqen Yachay-wayllukuypaqpas, Ontologiapaqpas, teqse; ima yuyaykunan mana hayk'aqpas mana laq'ochisqaqa kanmanchu, sichus cheqaqpaq kusa kayta munakun chayqa. Kunanqa rikusun runamantapuwan ayllumantapuwan, yuyaymantawan, reqsiyninmantawan. 2. Runamantawan Ayllumantawan. a. Runamanta yuyaykuy. Kay teqse muyuq kawsaynin pachapiqa, askha kutin runaq kayninta intukurqan, mayninpin ruwakurqan teqse kaynin-manta; hoqkunapitaqmi, wakinkuti kayninkunamanta.
104 105
Filsofo empirista que naci en Edimburgo , 1711-1776. Pabn S. de Urbina, Jos M. Diccionario Manual Griego-Espaol. Barcelona 1967. p. 98.
Hoq kutikunan hoqarikurqan mana mit'akuq kayninkunata, hoq kutikunataqmi, wiaypas mit'akuqkunata. Chay hinan Carlos Marx, Feurbachpa yarin sayarispa nin: "...runaq kayninqa manan ima sapanka runaq haqenchu. Sut'ipiqa, tukuy imaymana aylluchanakuyninmi". 106 Noqanchispaqqa antirunamanta rimayqa, kawsayninmanta rimaymi, paykuna pura rinakuyninkumanta, aswantaqa imapas ruwayninkumanta, kaymi, ayllu ukhupi rikuy, ayllu runa hina rikuy. Runaqa sut'i pachapi kaqmi; runa masinkunawan kawsaq, ruwana hunt'anayoq, siwkniyoqtaq kanpas, yanapakuq, kay pacha kamachikuq, llank'ayninwan allpata pachamamaman t'ikraq. Runaqa manan chinkapun Marxpa Feuerbachta p'enqachisqan hinachu, llapanku ukhupi upachu, otaqchu ayllu hina chinkapun hoqkuna sonqopi, imaynan unu sut'uy chinkapun hatun qochapi, hinachu, aswanmi, runa kaynintapas, kikin kaynintapas sut'ichakun ayllupi. Ichaqa ayllu runa kasqan hina, hoqkunawanmi sut'ita kawsan, huk pachapi, chaypin hoqku-naman qokun, yanapakuspa, hinallataq hoqkunamantapas chas-kikun yanapachikuspa. Ayniwanmi llank'an hatun kallpa hina; mink'aypitaq llank'aspa k'uchurikun; waykawantaqmi rikuchikun ima sasachaymantapas aswan hatun hina. Kay ukhupi, maypin pipas kanan kikinpaq, hinallataq hoqkunapaq, rikuchinanchis, runasiminchispi iskay pronombre plural, nisqaq kayninta, kay hina, sapanpaq: noqa; askhachasqapaq: noqanchis, noqaykupas. Hinan kanman karqan qan nisqa suti rantiwanpas: qan, qankiku. Kay qhepa rimaytan allintaraq k'uskina, ichaqa noqa kikiymi kuraqkunata rimaqta uyarirqani.
106
Marx, Carlos Engels, Federico. Obras Escogidas. Mosc. p. 25.
Editorial Progreso.
Antipachapiqa, runan teqse muyuq chawpin, chaymi pachaqa t'aqakun paypa kasqanmantapacha. Sichus kunan tukupun mana may thaskiyniyoqman, mana intichayniyoqman chayqa, Espaaq markachayninmi t'ikrarqan, muchuqman, sarusqaman. Imaynan nin, Hamawt'a Tamayo Herrera hina,107 pin kutipakurqan, hoq qelqaqman, antirunakunaqa "llakhi mana imata ruwaspa tiyaq runakunan" nisqanman, imaynan uywakuna orqokunapi, mana piqpa t'akasqan q'achuta mikhuspa kawsanku hina. Imaymana antirunakunaq Tawantinsuyu pachapi kamas-qankun, chay runaq rimasqanta mananchan. Antirunaqa, lliw teqse muyu runa hinan, yachayukun sut'i pachaman, hinaspacha, pachata kamachikun, yachaytapas tarpun, ichaqa lliw runa hinataqmi hoqkunaq munayninmanta muchun-man, aswantaqa maqanakunawan sarunchasqa kaspa. Yaqa kinsa chunka wata hinaan, mitinman riq chakarerokunaq pankartanpi rikhuq kanchis "tierra o muerte" niq unanchayta; hinaspachan yuyaykurqanchis, antirunakunaqa waunkumanmi chakranku qechuchikunankutaqa nispa. Ichaqa, kunan q'aqchakuqkunaq rikhurimuyninkumanta pachan, masinchiskunata hoq hina ruwaqta rikunchis, chakrankuta wikch'uspa llaqtankumanta ayqekamuqta. Sichus awpaqchankuman wauyta allpankumanta chayqa, manan ayqemunkumanchu karqan, chay raykun kunanqa nisunman, antirunakunaqa, imaqpas hawantaqa kawsay munaq-kunan kanku nispa. Anti runaqa manan waoqpaq nisqachu, chayllapaschu, wauy rikuyninqa, qontichay runakunaq rikuyninmanta hoqneraymi. Wauyqa kay pachapi kawsaypa tukukuyninmi,
107
El Autor critica la exposicin de Rodolfo Kusch en Amrica Profunda, de que el occidental tiene fundamentalmente una actitud, la actitud de "ser alguien", la actitud dinmica de afirmarse y crear objetos, mientas que el indgena, el americano, bsicamente, se detiene en "un mero estar" biolgico, es decir en la pasividad. Tamayo Herrera, Jos. Coloquio sobre Filosofa y Cultura Inkas. Facultad de Letras, Universidad Nacional del Cusco. 1965. p. 59.
wauyqa hoq pachaman astakuqmi. Anti runaqa wayllukunmi: kawsayta, ayllunta, allpanta, wasintapas, imaynan teqse muyun-tinpi hoq chakra llank'aq runakuna wayllukunku hina; wauypacha kamaykakamuqtintaqmi, yachanku kawsayninkutapas, ayllunkutapas qespichinankuta. Anti runaq kayninqa llank'aq kaymi, manan llank'aqpaq kaychu; anti runaqa manan ruwanachu. Hoqkunawan kawsaspa kaynin tariqmi; ichaqa llank'ayqa kanan paypaqpas, hoq-kunapaqpas, awpaq eqentaqa, muchuynin t'asnuqmi, chaymantaq tanpunanpaq. Anti runaqa ayllumasinkunaq allin kayninwanmi, allin tarikun, kusisqa tarikun; allin takiqchay ukhupi kawsaqmi, pachawanpas, runa masinkunawanpas. Runan aswanta kamachakun llank'aywan; chaymi hoq kuti nirqayku: wataywasipi runakunataqa, Estadoqa, manan mana imata ruwachispaqa hap'inanchu, llank'achinanmi, nispa, llank'aylla-wanmi waq'akunapas hoqmanta allin runaman t'ikrakapunkuman, mana chayqa uywayapunkumanmi. Noqanchispaqqa, antipachapiqa, manan runamiray anchachu, chala llaqtakunapi hinachu; hinallataqmi anti departamentokuna umalliq llaqtakunapipas. Yari, antipachaqa purun-yapushanmi; mana chay hinaman tukunanpaqmi hoqmanta markachana, ichaqa allinta inkakuna hina musikaspa; awpaq eqenta yarqhakunata hunu pusanapaq kichaspa, ch'ora panpakunata ch'akichispa; hinamantaq chakra allpakunata ka-maspa. Antipachaq sasachayninqa, manan runaq mirayninchu, aswanqa ima qhapaq kayninkunata, allinta ruruchiymi. Chaymi mana imapaqpas chaniyoqchu, chakareru llaqtakunapi runaq miraynin hark'akuyqa, aswanpas allintan apakunan politica de poblacin nisqatapas, hinallataq ruruchiytapas. Paqariy hark'akuychu manan anti sasachaykunataqa allchanqaku, aswanmi antipachapi chakra llank'aq runakunata qolluchinqa, chaypi chakrakunata, chaymanta pimaymanpas pisi chanillapi qhatunapaq. b. Yuyay: Memoria, entendimiento, razn, reflexin,
conciencia y voluntad, hina. Runaq kayninmanta rimaspaqa masinkunawan rinakuyninta, ima hayk'a muchuyninkunapas thasnuchinapaq, runa hina sut'ichakunanpaq; hinallataq llank'aytapas, masinkunawan hukllanachiqta hina, kikin kayninta tarichiqta hina; kunanqa hamut'asun yuyaykuyninmantawan, reqsiyninmantawan. Runasimipiqa yuyay nisqa simin, ninakun kastellanopi raznwan, recuerdowan. Chaymi kuraq runakunata sutiyanchis yuyayniyoq nispa. Aristoteleswanmi nisunman: "Runakunaq makunqa paqarin yuyayninmantan, hinaqa imamantapas askha yuyayuykunamantan paqarimun maku... Ichaqa. sut'ipiqa, Yachaypas, kamayoq kaypas runakunamanqa chayamun kuntan...". 108 Runasimipiqa manan sasachu kanman, chay rayku, John Lockepa109 yachaywayllukuynin wasapay, hinaspacha niy, paqarimuspaqa yuraq maru hinan paqarimunchis, chaymanmi makunchis qelqan ima hayk'a musyaynintapas yuyayninchispi. Kay empirismo nisqawanqa yuyayninchismi makukukunata waqaychan umanchispi, chaymantan paqarimun yuyaykuna; imakunamantan paqarimun: reqsiypas, yuyaypas. Chaymi nisunman, antikunaqa Locke hina empiristan kanku, nispa. Antipachapiqa, yuyayniyoqqa, haqay askha yuyaykuna waqaychaq runan; chaymantan kay ch'umakamun, pin aswan askha yuyaynikunayoq chaymi aswan yuyayniyoq, aswan yachaq. Imaynan Aristotelespa nisqan hina, "Arteqa
108 109
Aristoteles. Metafisica. Sarpe, 1985. p. 27 28. Frayle, Guillermo, hace mencin a la obra Ensayo II 1,2 del Autor. Historia de la Filosofa III. Madrid, 1966. p. 7.
paqarimun askha yuyasqa makukunamanta huk teqse yuyaykuylla k'allmakamuqtinmi, imatan chaymanta hoq rikch'akuq ruwaykunaman kamachikuqtin". 110 Yuyayqa, runasimipiqa, imapas wasapay atiymi, hinallataq reqsiypas; chaymi ninchis, yuyayniyoq erqean, nispa, pi yuyayninwan ima wasapay atiq warmataqa. Kay, ruwayqa, yuyayninchispa yuyaykuynin, ruwakun yuyayninchispa, datokuna qosqanwan, hoq simipiqa, imakuna yuyasqanchis-kunawan. Runasimipiqa hamut'ay ninchis, kastellanopi reflexionarta, kay simimantan hamunman, hamawt'a. Ichaqa kay chanilla-yoqtaqmi reqsisqanchis yuyaykuypas. Chay hinaqa yuyaykuyqa, yuyayninchis taqemanta imatapas hoqarispa kamachikuymi, kaymantan paqarimun hoq yachaykuna. Runasimipiqa kaste-llanopi imaginarpas, kasqan chanillayoqtaqmi.
Yuyayqa, kastellanopi conciencia, chaniyoq iman; chaymi runasimipiqa ninchis, "yuyay chinkay" nispa. Kunanqa tapukusunman. Imanaqtintaq runakunari uywakunamanta sapaq kanku, nispa? Kutichikuyqa, yuyayniyoq kasqanku raykun, yuyaykusqanku rayku; ima qhepa kawsayninkutapas, yuyay-ninkupi waqaychasqanku rayku; chaymanta chay yuyaykuna kamachikuy atiyniyoq kasqanku rayku; hinallataq, ima munay-ninkutapas chaypi teqsechakuspa ruwasqanku rayku. Chaymi kastellanopi Voluntadtaqa, intenciontaqa, runasimipi nikun: yuyay, nispallataq.
110
Aristoteles, Metafisca. Sarpe, 1985. p. 28.
Runasimipiqa yuyaykuypas, juicio, nisqapas, yuyaypa rurunmi. Mana imatapas qhepa kawsasqanchiskunamanta yuyasunmanchu chayqa, manan imatapas yachasunmansu, nitaq reqsisunmanchu. Manaraq astawan purishaspan ninanchis, imaraykun huk simi askha chaniyoq nispa. Sut'ipiqa llapankupas, kasqan teqsillamantataqmi paqarimunku; kasqan chanillayoqtaqmi kanku, kasqallantataqmi t'uphsinku, chaytan kastellanopi nikun: memoria, entendimiento, reflexin, pensamiento, juicio, concien-cia y voluntad, nisqa.111
Antonio Pea Cabreran, tiyasqanchis pachapiqa k'uskin Racionalidad Andina, nisqata, chay k'uskiynintan kaynata willakun: "Yuyayqa, kawsanapaq ruwanan, runaq aswan allin ruwananmi. Hoq uywakunaqpas kanmi, yuyayninmi paykunatapas kunankama kawsachin. Chaypa hawanmanpas runaqa, ayllupi kawsaqmi, hoq simipiqa ayllupi kamakuq, hoq runakunawan kamakuq. 112 Kay
111
hina
yuyaykuy
qhawariytaqa,
biologismo
La Teora de la Gran Unificacin (GUT: Grand Unification Theory) de las Supercuerdas, explica que los fenmenos que se producen en el universo pueden explicarse mediante una teora fundamental, textualmente se sostiene: "La teora de los campos y de la naturaleza cuntica de las fuerzas que los caracterizan, desarrollada en los ltimos decenios, permiti explicar una inmensa cantidad de fenmenos fsicos. Se logr as un avance sin precedentes hacia el ideal supremo de la ciencia fsica: poder explicar la totalidad los hechos conocidos y por conocer mediante una sola teora". Mir Quesada C., Francisco. Las supercuerdas. Ediciones de "El Comer-cio". Lima Per. 1992. p.67. 112 Pea Cabrera, Antonio. "La Racionalidad Occidental y la Racio-nalidad Andina", en La Racionalidad. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Instituto de Investigaciones Humansticas. Juan Camacho Editor. Lima 1988. p. 193.
nisunchismanmi: "kawsanapaq ruwana, runaq aswan allin ruwanan, hoq uywakunaqpas kanmi..", ichaqa, sut'inmi nisqan. Imanaqtin? Yuyaymanta ruwanamanta hina rimaqtin, chay raykun Qelqaq nin: "ruwana yuyaykuymi .. yuyaywan ruwaymi, thullmichiypas, turuchaypas, chaqoypas ima, imapas awpaq yuyaykusqanman hina".113 "Kay ukhupin rikuna qontichay pachaq teqse yuyaykuyninta, imapas ruwanapaq yuyaykuyta, aswanpas p'uchupaq kananmantaqa". 114 Peapaqqa, "Anti yuyaykuyqa karqan runakuna kamachinapaq, hinallataq llank'aypa rurunkuna t'aqanakunapaqpas, ichaqa mana ekosistemata, pachatat'ikraspa... Anti yuyaykuyqa karqan, aylluta kusachaypaqmi".115 hinallataq piso ekologikunata allinta kamachikusqan rayku, kasqan chakrallapi askha t'akayniyoq kasqanku rayku, allpata samachisqanku rayku, mikhuykunata waqaychasqanku rayku, pachata takiqchasqanku rayku, aylluchasqa llank'asqanku rayku, hinallataq, yanapanakusqanku raykupas. Sichus qallarisun kay yuyaykuymanta: runaq, aylluq, estructura materialninmanta, hinallataq superestructuranmanta: ideologikamanta, politikamanta, hinallataq juridikamantapas chayqa, manan yuyaykuyqa chayanan runaq biologiko kayllanmanchu; runapasmi kay qhepa kaqllapi, biologikapi, tukukapunman hina; chayananqa: espiritualidadninman iman: musikuyman, politikaman, iiyman, yachaywallukuyman, arteman, etc., hoq simipiqa qala, conciencia social nisqaman. Chaymi ayllu yuyaypas, suyu yuyaypas, chayan taytamama nisqallamanchu, tiyasqanku pachallamanchu, aswanpas superes-tructura nisqamanwan; aylluqa askha runakunaq, kasqan tayta-mamallamanta hamuyninmi, kasqan pachapi tiyayninmi, kay pachapi kasqan
113 114
Ibdem. p. 195. Ibdem. p. 197. 115 Ibdem. p. 203.
chakrakuna llank'aymi; kasqan kawsay tika-kunayoq kaymi, kasqan simillayoq kay, kasqan apukunayoq; kasqan kawsay usuyoq, hoq simipiqa kasqan superestructurayoq kay. Hinapiqa, allintan reqsikunchis Antonio Peaq k'uskiyninta, ichaqa qhepa superestructura k'uskiykunawanmi hunt'akunan. Hoq simipiqa, ninanchis manan yuyaykuyqa kanman ruwayllapaqchu, aswanpas kanan imapas aypanapaqmi. Qelqaqpa nisqan hinaqa, imapas ruwaypas, thullmichiypas, turuchaypas, rawiypas, kasukunku awpaq yuyaykuywanmi. Noqanchispaqqa, imapas aypakun, ruwaykunawanmi. Kay Hamawt'a Peaq tapukuyninmanqa: "Teqse tapukuyqa kashan, kay iskaynin yuyaykuykuna, paykuna pura, yarinakunkuchu, otaqchu takiqchakuyta atinkuman", noqanchis-pa kutichikuyninchisqa: takiqchakunmanmi; antikunaqa tukuy imaymapin rikuchikurqanku takiqchakuyta, imaynan kashan ya-chaypi: karpinteriapi, kanteriapi, llunch'iypi, satreriapi, hoq ima artekunapipas, hinallataq; hoq musiko waqachinakunata kamaypipas. Takiqchayninkumantapas nisunman, atikunmanmi, aswantaqa kamachikuq yuyaypiwan, teoretika yuyaykuypiwan takiqchakuy, imaynan apakurqan iiypi, hina. Anti runaqa esponja hinan imatapas ch'onqayta atinman, sayapakuq politika ideakunatapas, iiykunatapas, mayninpiqa it'ikuywanpas, otaq maqaywanpas kamaykuqtinku, hinaspacha, imaynan mana esponjapas kayninta chinkachinchu, chhaynata, ch'onqasqan unu ch'umakuqtin, kikin kayninman kutipunman mana kayninta t'ikraspa. c. Reqsiy: Conocer hina. Qontichay reqsiy Sasachayqa, antipatapiqa, atinalla allchakuyniyoqmi, runasimiqa kastellano hina kay simikunayoqmi: Reqsiy, reqsiq, reqsisqa, wanki, qonqay, iskayay, yuyay;
cheqaq, sullul; sut'i, panta, qollma, rikuy, qhaway.116
Kay yuyaykunawanqa tapukusunman: Atisunmanchu reqsiyta? Maypin paqarin reqsiy? Imakunan reqsichiwanchis cheqaqta? Imapaqmi reqsinchis? Pacha, reqsisqanchis hina-chu? Phenomenologika rikuchiypaqtaq: Imakunan haykun reqsiy apakunanpaq?
Qatiqpiqa, rikusun kay qhawachikuyta. Runasimipiqa, "Pikichakita reqsini" niyqa, unanchan, Pikichakiq imayna kasqan yachayta; imayna kaynin willakuyta, imapaq allin kayninta, imayna kay pachapi kayninta; chaymi reqsisqa ninchis, kastellanopi amigo, nisqankuta; imapas reqsisqallanchistan wayllukusunman, mana reqsisqataqa manan. Chay tukunan-chispaqqa nisun, reqsiyqa, antirunataqa, manan pachatachu kosiphikachirqan, manan, aswanmi ranpaykurqan yachayu-kuyman, imaynatan qatiqpi rikusun hina.
d. Yachay: Saber, vivir, hina. Noqanchispaqqa, antipachapi ruwaywan theoriawanqa, rinakunman karqan yachaypin. Yachaymi, kastellanopi: saber y vida otaq saber de vida nispa. Yachaymi niwanchis, ima ruwayta, kay hina: "noqa t'akayta yachayni". Reqsiytaq, niwanchis, imayna imaqpas kayninta; ichaqa yuyaykuymanta otaq theoretiko nisqamanta. Chay raykun nisunman Tawantinsuyupiqa yachay wasikunaqa karqan tukuy ima hayk'a ruwaymanta paqarimuq yachaykuna yachachinapaqmi; manan yuyaykuymanta paqarimuqllapaqchu.
116
Ver ReqsiymantaGnoseologa Andina. Meja Huamn. Ensayos Filosficos. Sociedad de Pensamiento Andino. Ediciones Biblingue, 1994. p. 26-27.
awpaq antipachapiqa kurakakunaqa karqanku (kuraq kaqkuna) umalliqkuna, kamachikuqkuna. Imanaqtin? Ancha kawsayniyoq kasqanku rayku, askha yachasqanku rayku. Chay kawsay yachaymi, runakunaman qhapaq (poder), kayta qorqan; "yuyayniyoq" ninchisqa, askha yuyaq runatan: kawsay yachayniyoqta; hinallataq, yuyayninwan wasapaqtapas, yuyaykuqtapas, yachaqtapas. Kunanqa yachanchis imaninantan nin: yuyaypas, yachaypas, chayta. Hinallataqmi ruwaypawan theoriaqwan rinakuyninta tarisunman "sut'ipi": kastellanopi cierto, evidente, realpi. Tukunanchispaqqa nisun, runasimipi reqsiyqa ninakunman griegopi theureowan (contemplacinwan, utiywan); yachaytaq, praxiswan. e. Rikuy; Ver, distinguir, saber, de experiencia, de ubicacin, conocer, hina Runasimipiqa kanmi hoq simi reqsiymanta rimanapaq, kay hina: Rikunkichu Machupikchuta? Kaypiqa tapukushanchis: Hayk'aqllapas Machupikchuta rirqankichu? nispa. Imanaqtintaq kay tapukuyri? Kay rayku, Machupikchutaqa reqsisunmanmi, mana hayk'aq chayta rispapas, qelqarimakunamanta pacha. Kayna: Huk kutin Europapi hoq sipasta tapurqani: Reqsinkichu Perta?, nispa; hinaspacha kutichiwan: Ar reqsinin, nispa. Hayk'aqtaq chaypiri kamurqanki? nispa niqtiy. "Manan hayk'aqpas", nispa niwan. Cheqaqta, manan hayk'aqpas Perutaqa hamusqanchu, ichaqa, yachasqan maypi Perupa kasqanta, hayk'a runakunayoq kasqanta, hayk'a suyukunayoq kasqanta, qhapaqkayninkunamanta, hayk'a hatun kasqantapas. Ar, reqsisqan yuyayllanwan imayna Perusuyuq kasqanta, ichaqa, manan hayk'aqpas hamusqachu rikuq. Huknin yachaymi umallawan, yuyayllawan yachay, chaytan "reqsiy" ninchis;
"rikuytaqmi", imatapas noqanchis kikinchis, awinchiswan rikuqtinchis. Runasimipiqa, tukuy yachaypi, imakunapin ruwaypas, kawsaypas, kan, chaypin yachay kan; imaynan kayta niqtinchis: "kisaqa yawrachikunmi"; maypin yuyayllanchiswan, hawapi nisqanchis hina tarikun, chayqa, chaytan reqsiy ninchis, kay hina: "llapanmi, rakinkunamanta aswan hatun", otaq niqtinchis: "reqsinkichu churiykita"; kallant'aqmi hoq reqsiy, kikinchis awinchiswan qhawaspa imatapas yachaqtinchis, kay qhepa kaqtan rikuy ninchis. 3. Pacha.
a. Pacha: Naturaleza, espacio y tiempo, hina. Runasimipi Pachan, t'ikrakun kastellanopi mundoman, tiempoman ima. awpaq eqenpiqa ninchis, pacha nispa, maypi tiyasqanchista, maypin tukuy imaymana tarikun chayta. Iskay eqenpitaq, pacha ninchis, tutapas p'unchaypas qatinakuy-ninmanta. Antiyuyaypiqa, tarikusqanchis pachan teqse muyuq chawpin, chaytan kay pacha nischis, kay pachatan runa t'aqan, kamachikunpas ima. Chaymantan ninanchis, ukhupachaqa manan kawsasqanchis pacha ukhullachu, noqanchis ukhu iman; hinallataq yuyayninchispas, kikinchis kayninchispas. Kastellanopi kuerpoqa, latinmanta hamun, chaytan llapa material nisqa kayninchismanmi; Runasimipiqa rantinqa kanman: "ukhu" nisqa simi, ichaqa chayan noqanchis ukhupi kaqllaman, chaypas qhasqonchispi, wasanchispi, wiksanchispi kaqllamanpuwan. Manan umanchisman, makichakinchimanqa. Kunan, kay 20 awpaq pachakunallapian kamankurqan "kurku" simi, kuerpoq rantin kamachikunapaq, iman runasimipi columna, viga, tronco,
chaniyoq ima. Hanapas, hawapas, runasimipiqa kasqan chaniyoqmi kanku, kaykunan rikuchikun imapas wichaypi tarikuqta. Kunanqa imatapas, hawa suyukunamanta kaqtan rikunchis tukuy imay allinta hina, antipachapiqa, hawa llaqtaqa, otaq hawa suyuqa, pisi allin rikusqan karqan. Imanaqtn? Mana allin yachaytarpuyninku kasqan rayku. Antonio Pea Cabreran "Racionalidad occidental y racionalidad andina", nisqa qheqarimanpi nin: "Hanaq pachaqa wankikunaq chawpinmi nispa, chaypin tarikun wankikuna kamaq Apu, ichaqa manan kawsayta qokunmanchu. Kawsay teqsitaqa ukhu pachapin wankikunaqa tarinku, ukhu pachapi: Wakaq kasqan pachapi". 117 Kaymantaqa noqanchisqa ninanchis, manan hanaq pachaqa wankikunaq chawpinchu, maypin kamaq Apu tarikushan chaychu, manan kawsay qokuy atiqchu, Pea Caberaq nisqan hinachu. Maymantan kay yuyayta horkun Pea? Manan yachan-chischu; kayqa hayunakunman "Wiraqocha pacha yachachiq kayninwanmi", kayqa qhepa Apuqa, kawsay qokuq Apun. Hinallataqmi, Paypa, nisqanman hina, sichus hanaq pacha kanman chawpi chayqa, "hanaqpacha" sutiyayqa hayu sutiyaymi kanman. Manan wasapallanchistaqchu imanaqtinmi hanaqpacha wankikunaq chawpin nisqantapas. Ima wankikunamantan rimashan Pea Cabrera? Manan Yachanchischu. Runasimipi wankiqa, imapas umalu llut'asqan, kay simitan mast'arisunman, retratomanpas, otaq photographiamanpas; hinallataqmi kay simita kamachikunchis gnoseologiapi, sujetomanta, imagen-mantawan rimanapaq,
117
Pea Cabrera, Antonio. "La Racionalidad Occidental y la Raci-onalidad Andina", en La Racionalidad. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Instituto de Investigaciones Humansticas. Juan Camacho Editor. Lima, 1988. p. 202.
(reqsiy, reqsisqa, wanki).118 Noqan-chispaqqa Pachakamaq Apun, pacha kamaq; pachatan griegopi fisis ninchis, hinallataq tukuy imaymana kaypi tarikuqpatapas. Noqanchisqa antiruna kashaspapas, manan yachanchischu pin chay wanki kamaq apu kasqanta; chay mana kawsay atiy qokuqta; chaymantapas, imaynatan wankikuna kawsayta tarinku ukhupachamanta, chayta; Wakamanta. Pachakamaqmi, nisqanchis hina, kay pachapi imakuna kamaqpas, hinallataqmi kunanpacha kamaqpas; sichus, wankikunata kamanman karqan, chaypachaqa, wanki kamaq nisunmanmi karqan. Hina kaqtinqa Guamn Pumapas, wanki kamaq apu nispan niman karqan maakuykunapi, mana Pachayachachi nispachu. Antipiqa, ukhu pachan t'akayta wiachin; ichaqa manan kawsaytaqa qokunchu. Imanaqtin? Ima rurupas, kayninpi kaw-sayteqsi apasqan rayku. T'akaqtinchisqa, pachaq q'oiriyllan-wanmi muhu wiayta qallarin, kawsay qallarin. "Wakaqa", maypin apukunata yupaychakun chaymi, otaq imapas willka; manan kamaqchu, otaq kawsay qokuqchu. Kristianokunan mana allintachu t'aqarqanku aputawan, templo, nisqatawan; imaynatan kunankamapas as sasata t'aqakun, iglesiatawan, templotawan, hina. Kay sasachaykunaq saphinqa kashan, yachay k'uskiqnin-chiskunaq, qonti pacha awinkuwan imapas antipachapi rikuy-ninkupin, hinallataq runasimi mana yachayninkupi. Llanqueqa, payman tupaqpiqa, katoliko qontichay yuyaykunatan, aymaraman wakichiyta munan. Kay hinatan
118
Ver, Reqsiymanta-Gnoseologa Andina. Meja Huamn, Mario. Ensayos de Filosficos. Sociedad de Pensamiento Andino. Edicin Bilinge. Lima, 1994. p. 26-27.
riman: aymarakunapaqqa teqsiqa t'aqakun kinsa pachapin; alax pacha, aka pacha, manqha pacha (ukhu pacha otaq tuta pacha)119. "Alax Pacha: haqay karu pachan. Chaypin Dios Auki, Dios Yuqa, Dios Espiritu Santo, tarikun.120 ..."Kuraq arpaymi aytaman haywaku: misa ...". 121 "Pachamamataqa sutiyakun Wirgina, Awicha, nispa".122 Nisqanchis hina, Qelqaqqa, katoliko rikuytan, aymaraman tukuchin. Llapa ima niwasqanchismi katolikopi yuyaykusqa kashan; ichaqa, aymarapi rimasqa, noqanchispaqqa kaymantaqa hoq iiymi paqarimushan. Noqanchispaqqa kaykunaq minukuy-ninmi, sapankanpa kikin kayninta qolluchin; katolikamanta pacha qhawarisqanmi hereja, Iglesiaq paqariyninmanta pacha qatikachasqa; patristikamanta, inquisicionkama. Mich'u, maypin chinkan katolicismoq ch'uya kaynin, wiantaq paganismo. Tiempo nisqamantaqa, yaqa llapan llaqtakunan iinkuman karqan qheswakuna hina, khayna: awpaq kaqmi, awpaq eqen; kaytan rikukun awpanchispipasmi kashanman hinata, chaymi awpaq eqen pachapuwan kunanpachapuwan; qhepa kaqtataqmi, -manaraq kaq pacha: futuro- wasanchispi karikuq hina. Kay hina rikuypin, antipachapi imapas ruwasqaqa, qhepapun reqsisqa hina; manraq hamuqtaqmi, manaraq reqsisqa, hina. Chaymi kay hina pachakunapiqa, usqharqan watukuy. Wakin llaqtakunapin kayta nikurqan, adivinacin nisqa, apukunaq reqsinan nispa; ad divino, nisqamanta, yachayninpas, atiyninpas rin kay pachamanta aswan karuman, wiayman, hoq simipiqa. Qontipachapitaqmi, imapas ruwasqaqa tiempo pasadoman tukupun; manaraq ruwasqataqmi, tiempo futuro.
119
Llanque Chana, Domingo. La Cultura Aymara. Destruccin o Afirmacin de Indentidad. Idea, Tarea. 1990. p. 69. Las maysculas no son nuestras, corresponden al Autor. 120 Ibdem. p. 71. 121 Ibdem. p. 73. 122 Ibdem. p. 73.
Kanmi hoq willakuy awpa eqen runakunaq kamasqan, chaymi nin, runaqa kawsayninpiqa purin huk ch'uspantinmi nispa, chaypis apanman tukuy imaymana ruwasqanta. Chay hinas, awpa pacha hina kawsaq llaqtakunaqa, awpankupi apanku ch'uspata, maypin tukuy imaymanapas awiq rikunallan; chayta qhawayuspa imatapas allinta ruwanankupaq. Kunanpacha wama runakunataqsi purinku chay ch'uspankuta wasanakupi qepispa, tukuy imaymana awpaq ruwasqankuta qonqaykuq hina. awpaq llaqtakunapaqqa, mayninpiqa, kayqa ch'uspapi rin mito hina, iman griegopi: simi, rimay, yuyay, yuyaykuy, hamut'ay, chaniyoq.123 Kay llaqtakunapaqmi awpa pachaqa yanapakun pachapi thaskiyta; kaypaqmi, awpa pachaqa, ancha chaniyoq. Rikusqanchis hina Pachakamaqmi karqan lliw pacha kamaq, rikukuqtapas mana rikukuqtapas. Pachakamaq mawk'a llaqtapin kunanpacha tarikushan k'ullupi tupasqa wanki, chaymi iskay uyayoq, hukninmi awpaqman qhawashan, hoqnintaqmi, qhepaman, imaynan Jano, Griego yachaytarpuypi, hina. Noqanchispaqqa kaymi Pachakamaq, paypaqmi tukuy imaymanapas rikusqallan kashan, awpa pachapas, hamuq pachapas, paypaqqa tukuymi kunan. Hinallataqni, kaypi rikunanchis paa yuyaytawan lloq'e yuyaytawan, ataq tupanchisa, hanaqtawan, uratawan, chayqa. Paapas lloq'epas, antipachapiqa hoqneraq kallpayoqmi kanku. Paan imapas kunan kashanan hina; imapas munana hina kaq. Lloq'etaqmi, hoqniraq, mana reqsisqa, pakasqa kallpayoq, ichaqa mana kastellanopi nisqanku hinachu: mal; kay rikuykunawanmi takiqchakun, kunan osqonninchispa kinraykuna, lloq'ekunan kanku, hoqneraq kallpayoq, imaynan yachayniyoqkunapas, reqsiqkunapas.
123
Pabn S. de Urbina, Jos M. Diccionario Manual Griego Espaol. Barcelona, 1982. p. 403
Vox.
Kunanqa ninanchis, ukhu yuyayqa manan t'ikrakunan, kastellanopi infierno hinachu; chay hinaqa, manan qontichaypi hina ninanchischu allinmi, otaq manan allinmi, nispapas.
Santa Cruz Pachakutiq seq'esqanpin rikusunman antipa-chata, chaypin tarikun: ukhupacha, mallkikunantin. Inkakunaqa manan p'anpakuyta yacharqankuchu, wauqninkunataqa llukus-pan, qonpikunawan mayt'uspa, mana haykuy atiy qaqa ukhukunaman churamuqku; chalapin ichaqa p'anpakuyta reqsir-qanku, llukusqata, qonpikunawan mayt'usqata, imaynan naskakunapas, paraqaskunapas, sipankunapas hina. awpaq antikunapaqqa wauyqa manan kawsaypa tukukuyninchu karqan; wauyqa, hoq pachaman astakuyllanmi karqan.
Espaolkunaq chayamusqanku pachamantan, XVI Pachaqamanta, kunankama, iikun antikunapi, kondenadokunapi. Doctrina kristianaq yachachikusqanman hinaqa, huchapi wauqqa, manan hanaq pachaman haykuyta atinmanchu, chaymi ch'uyanchakunankupaq, kay pachapi, muchuspa purinanku. Imanaqtin? Musyanayoq kashaspanku kaypi ima huchamantapas ak'arinankupaq. Imatan kay pachamanta, hoq pachaman mana kuerpontin ripuq, ak'ariyta atinman? Imanmi nananman? Imantan nina ruphanman?
b. Munay: Bello, agradable, deseable, moral, hina. awpaqmi nirqanchis, kay pachaqa, qheswakunapaqqa, manan waqay qheswachu karqan nispa, aswanmi, ima munana karqan. Kay pachapiqa tukuy ima
aypanan ayparqan llank'aywanqa. Hinallataqmi nirqanchis, runawan pachawanqa manan awqantinchu karqanku nispa. Runasimipiqa munayqa, kastellanopi belloman, hermosomanmi t'ikrakun. Runasimipi munayqa tupan allin kawsaywan, otaq sumaq kawsaywan, kaytan kastellanopi moralidad nikun. Kaymi pachawan, runakunawan, apukunawan sumaq rinakuyninkuta rikuchikun. Imaynan mana runasimipi kanchu "malo" simi, hinallataqmi mana kanchu inmoral; Runasimipi inmoral ninapaqqa nisunman: qhanra kawsay, millay kawsay, (vivir feo, asquerosamente). Ichaqa aswantan rimayta munaykunan mal nisqamanta kaypi, Iskay eqen Umalliypin nirqanchis, manan pipas malochu kayninpiqa, nispa; otaq hoq simipi, manan pipas maloqa paqarinchu, nispa; kawsayninchismi maloyachiwanchispas allin-yachiwanchispas. Yachaywayllukuypa kawsayninpin malmanta anchata rimakurqan, aswantaqa, iiymanta yachaywayllukuypi, etikapi, hinallataq moralpipas.
Iiykunapaqqa allipas, mana allipas, sut'i kawsayniyoqmi karqanku; karqanpunin kusa nuna: munakuq, tukuy imaymana chaniyoq; hinallaltaqmi mana kusa nunapas, tukuy imaymana mana allin chanikunayoq. Judeo-kristiana hina iiykunapaqqa kanmi kusapas, munakuq apupas; yari, kallantaqmi, mana allin kaqpas; kaykunapaqmi, judeokristianokunapaq, qallariyninpiqa tukuypas allin karqan, Luzbelpa ankallikuyninmantaan mana allin paqarimurqan. Chaymanta pachan supay, Apuq awqan.
Persakunaq, teqse muyu qhawariyninpin, allinpa, mana allinpa, kawsayninpi iikurqan, kaykunan karqanku: Ormut y
Arimn; paykunan iskay yari kallpakuna karqanku, awqakuna. P'unchaypas, tupapas; kawsaypas wauypas kaykunaq maqanakuyninmantan paqarimurqanku. Hinallataqmi yaqa llapan iiykunapi, iikurqan runakunaq qespikuyninpi; p'uchukaypaqqa, iikurqan allin nunaq llalliyninpin. Antipachapiqa manan iikurqanchu mana allinpa sut'i kawsayninpiqa; kayqa, allinpa mana kayninmi karqan, allinpa ch'usaqyaynin. Allinqa tukuy imaymanaq hunt'asqa kayninmi, kikin p'uchukaynin aypaq, mana hina kaqtintaqmi, imapas mana allin. Hoq yuyaykuykunapi hinan, allinqa kikinchakurqan sumaqwan, munaywan. Hinaqa sichus munay, sumaq, allin kawsay, mana allinqa, mana munanan, millay kawsaymi. Munaywan millaywanqa, yari yuyaykunan kanku. Runasimipi allinpa yarinqa mana allinmi; kastellanomanmi t'ikrakunman: bueno, y no bueno, nisqaman. Runasimipi kay yuyaykunaqa kunnankamapas kaq kamachikuyniyoqllan kashanku. Noqanchispaqqa manachus hina pantankuchu kay yuyaykuna. Imanaqtin? kaykunaqa muchunku pacha qhawa-riyninchismantan, teqse qhawaniyninchismanta. Kayqa anchata rikch'akun, kawsay historiapi allinpa relativo kayninman, sut'inchakuyninwan; huk llaqtakunapaq, otaq hoq pachakunapaq allin kaqmi, hoqkunapaq mana allin. Noqanchispaqqa ima allin kaypas, mana allin kayninpas, muchun, kaynin hunt'akuyninmantan; imaynan kuchunapas, tumi, allin sichus kuchun chayqa, mana kuchuyta atiqtintaqmi mana allin. Mana allinqa, mana kaynin hunt'aqmi, otaq haqay ruwanan mana ruwaq. Antipachapiqa, katoliko yayakunan yachachirqanku, allin Apuq kayninta; hinallataq mana allin kallpaq kaynintapas,
kaytan: demonio nispa sutiyarqanku. Kay ruwaypaqmi misionerokuna, pantachirqanku runasimipi iskay simikunaq chaninta, saqratawan, supaytawan; runasimipi saqraq chaninqa, k'uchallun; supaypataqmi, hoq neray kaq, mana kaqkuna hina kaq, kusa kaq. Fray Domingo de Santo Tomasmi, allinta rikuchiwanchis Lexiconninpi124 pin kayta qelqan: "ngel bueno: allin supay", "ngel malo, mana allin supay" nispa. Hinallataqmi, anti erqekuna, pukllayninkupi imatapas atispaqa ninku: Supay Eh!, nispa (Extraordinario, no!). As simillapiqa nisunman, antirunakunaq teqse qhawariyninkupiqa manan karqanchu malo kategoria. F. W. K. Muller, 1907, nirqan: "Manikea iiymi haykurqan Intichaypipas, Qontichaypipas... Malqa, kaq substancian, ichaqa manan allinwan ch'onqachikuyta atinmanchu, hinallataqmi mana kamakunmanchu, 'mana kaywan' rikch'akuynin rayku. Mana allinpa llalliyninpaqqa muchunqa manan kaypa qolluyninmantachu, aspas kaypa kanan pachaman qarqokuynin; maypachachus chaypi wiaypaq wisqakunqa chaymi, mana manchakusunachu hoqmanta ch'anchay pachaman mast'arikamunqa". 125
124
Santo Toms, Fray Domingo de. Lexicn o vocabulario de la lengua general del Per. Edicin facsimilar. Instituto de Historia. Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Lima, 1560. p. 40. 125 Ferrater Mora, Jos. Diccionario de Filosofa. Editorial Alianza, S. A. Madrid 1984. pp. 2093 - 2094. En el mismo punto Ferrater Mora nota: Segn Man -abreviatura de sirio Mani hayya, Mani el Viviente, Manes y Manijaios- haba al principio dos substancias (o dos races, fuentes o principios); la Luz (equiparada con el Bien y a veces con Dios) y la Oscuridad (equiparada con el Mal y a veces con la Materia). Las dos substancias son eternas e igualmente poderosas. Nada tienen en principio de comn y residen en diversas regiones (la Luz, al Norte; la Obscuridad, al Sur).... bidem. p. 2093. De: The software toolworks Multimedia Encyclopedia, hemos optenido la siguiente informacin: Manichaeism {man-ik-ee-izm} Manichaeism is a gnostic (see GNOSTICISM) religion that originated in Babylonia in the 3d century AD. Its founder was a Persian of noble descent called Mani (or Manes), c.216-c.276. Manichaeism was long treated as a Christian heresy, but it is more clearly understood as an independent religion, drawing on the diverse resources of Christianity, Zoroastrianism, and Buddhism... The essence of Manichaeism was the principle of absolute DUALISM: the primal conflict between God, represented by light and spirit, and Satan, represented
Chay hinaqa anti runakunaqa antimanikeistan kankuman, malpa, paykunapaq, mana kashayniyoq kasqan rayku, hinallataq mana sut'i kayniyoq kasqan raykupas; antipi malqa allinpa mananchakuyninmi. c. Runawan Pachawan takiqchakuynin: Antipachapiqa, awpa pachakunamantaraqmi maskhakurqan runaqwan, pachaqwan takiychakuyninta (runapacha) hawa pachawan tupaqninpipas, ukhu pachaqwan tupayninpipas, sapanka runakunawan-pas, lliw runakunawanpas, mana reqsisqa pachawanpas, reqsisqa pachawanpas; runakunawanpas, apukunawanpas. Atirqankun haqe kallpakuna takiqchayta; positivo kallpatawan negativo kallpatawan; haqe kallpakunaq awqanakuyninta manan yanapakurqanchu, imaynan tesispas antitesispas, hinata; maypin mana sintesischu premisakunaq manachaynin, aspas takiqchay. Kasqallan-taqmi ruwakurqan apukunapipas: allin kaqkunawanpas, mana allin kaqkunawanpas; maskhakurqanmi takiqchayta haywakuykunawan, arpachaykunawan; allin kaqkunamanmi
by darkness and the material world. Human beings, created by God, were divine in spirit but they carried within them seeds of darkness, sown by Satan, because of their material bodies. Salvation, as taught by Mani, requires liberating the seed of light, the soul, from the material darkness in which it is trapped. This is achieved by strict celibacy and ascetic practices... Manichaeism regarded evil as a physical rather than a moral entity. Women were considered forces of darkness, binding men to the flesh. The Byzantine emperor Justinian issued an edict against the Manichaeans, and Saint AUGUSTINE, who for 9 years had been a Manichee, wrote and spoke against this heresy, as well as described his own experience in his Confessions... Bibliography: Asmussen, J. P., Manichaean Literature (1975); Burkitt, F. C., The Religion of the Manichaeans (1925); Jackson, A. V. W., Researches in Manichaeism (1932; repr. 1965); Runciman, Steven, The Medieval Manichees (1947; repr. 1961); Windengren, George, Mani and Manichaeism, trans. by Charles Kessler (1965). Agnes Cunningham . Enciclopedy Durvan. Copyright - 1992 Grolier Electronic Publishing, Inc.
runa churinchakurqan, mana kay hina kaqkunamantaqmi aylluchakuq, haywakuyninwan, kunan pacha pago nisqawan. Runa kawsay pachapipas, kasqallantataqmi ruwakurqan. Takikchakurqanmi lliw runaq kaqninwan, wakin runaq kaqnin-wan; kaymi sut'inchakurqan runakunaman allpakunaq rakikuy-ninwan, imakunatan hap'ikurqanku wauyninku pachakama. Anti yuyayqa, wiay pachamanta pachan yachachiwanchis, individualismoqtapas, colectivismoqtapas, mana allin kayninta. Imanaqtin? Hoq kinrayllaman kallpa wakllimuqtin sasachaypa paqarimusqan rayku Antipachapiqa awpa pachamanta kolectivista kasqan raykun maskhananchis, kay chinpachakuykunaq takiqchakuyninta. Imaynan sapanka runapaq imapas kan, chay hinan llapa runakunapaq imapas kananllantaq, chaytan llaqtaq kaqnin, nischis. (res-publica). Aristotelesmi, awpa yachaykunamanta takiqchay yachay-ta horqospa yachachikun Hatun Etikapi, allin kaytaqa chawpipin tarikun, nispa. Kay takiqchakuymi antipachapi kunankama kawsashallan. Noqanchispaqqa kunan Perupiqa, individualismo "mosqhoy pachaq" sat'iyakaymuyninwanqa, kamashanchis kay pacha mit'aq hoq pachatan, ichaqa ima hayk'aq chaninwanraq. Sut'ipiqa, karu chinpachinpantiq kaqqa, llallichikuyman waqyasqan; allinchakuyqa manan huk karu yari chinpamanta hoqkaq k'itiman p'itaypichu, aswanpas iskayninkuq takiq-chakuyninpin, takyasqa hukllanakuypi. Imaynan kay umalliyta qallarishaspa rikuchikurqanchis muchuyninchista hoqkunaq qelqayninpi, hinallataqmi kay llapan k'uskiypipas, hoqkunaq qelqasqankupipas, kay pachanchispa sasachayninqa, kikin kayninchispa mana kayninmi, mana ima unanchayninchispa kayninmi; manan imapas kanchu sut'inta Latinoamerikano hina qhawachiwaqninchis.
Europapas, amerikapas sapaq pacha kaqtinmi, sapaq yachaytarpuyniyoq kanku, hinallataq yuyaykuyninkupas sapaq, kay sapaqyachiwaqninchiskunan rikuchiwanchis sapaq pachata hina, chay raykullataqmi hoq hina sasachayninchiskunapas, hinaqa kikin noqanchispa awinchiswanmi ima sasachaynin-chistapas rikunanchis, kaymi hatun kamachi; imatapas racionalidadninchis ukhupin allichananchis. Kay pachanchis-manta pachan teqse muyuman thaskirinanchis; kayninchismanta pacha, runa rikuyninchismanta pacha, pacha rikuyninchismanta pacha, imaynan griegokunapas ruwarqanku awpa pachapi chay hinata. Antipachapiqa kaqqa, hoqneraq sut'i kayniyoqmi; sut'i pachan cheqaq kashaq, runapas ayllupas pachaq kaqninmi. Runan kay pacha, allichaqpas, kamachikuqpas, chaymi kay simipas, kamachikuy, kamay verbomanta hamun: kastellanopi crearmanta. an nirqanchisa, runan apukuna kamaqpas nispa, Mamapachata hina, Tayta Intitapas; runaq kayninqa, ayllupaqmi, hoqkunawan kawsaymi sut'inchanpas, allinayachinpas; kusayachinpas. Moraliadninqa, sumaq teqseqhawariyninpin teqsechakun. Kay yuyaykuyninchisman kikin kay sello qoqqa runasimin; kaymi rirp'un anti pachanchista.
4.
Klasika Logikaqpas, klasiko Yachaywayllukuypapas t'ikrayninkuna:
Runasimi yuyaykunata rikuchispaqa, imakunawanmi mink'akunchis yachaywayllukuy hamut'aypa ruwakuyninman, qatiqpiqa t'ikrasun, wakin hatun hamut'arukunaq yuyaynintan, manan aspas askhatachu, teqse yuyayllankuta, runasimipi atikuy-nin rikuchikunallapaq. Logikapi t'ikrasun silogistikata, apusi-minkunata, wankinkunata, modonkunata, chaymatataq, awpa haqe marunkunata. Descartespamantapas, Humemantapas. Ha-mawt'a David Sobrevillaq nisqan hina,
kaytaqa ruwasun Qonti-chay Yachaywayllukuywan tinkunapaq, chay qhepanmantaq, kaymanta pachataq yachaywayllukuyninchista yuyaykunan-chispaq; kunan ichaqa, teqse qhawariyninchismanta pacha, sasachayninchiskunamanta pacha, hinallataq yuyaykuyninchispa kategoriankunamanta pachapas.
SILOGISTIKA Konceptukuna: Yuyay Cheqaq: Q'ollma Suti : Imapas yuyaykuspa hunt'a rimay : Imapas suti kaq. : Imapas mana cheqaq kaq. : Imapas cheqaqpuni kaq, sut'i pacha
Proposicin rikuchikuy: Phuyu kan chayqa, llanthu kan. (p >q) Silogismoq kaqninkuna: Kuraq premisa Sullka premisa Pallwa Kuraq simi Sullka simi Chawpi simi Silogismo rikuchikuy: Lliw runakunan wauq. Wakin wankakunan runa. : Runaqa wauq. : Qollaqa runa. : Qolla wauq. : Wauq. : Qolla. : Runa.
Hinaqa: Wakin wankunan wauq.
SILOSGISMOQ SEQENKUNA AWPAQ EQEN SEQE: M - M BARBARA: A : Lliw runaq hamutaq. A : Antikunan runa kanku. A : Antikunan Hamutaq. CELARENT: E : Uywakunaqa mana hamutaq. A : Llamaqa uywan. E : Llamaqa mana hamutaq. DARII: A : Lliw runakunan wauq. I : Wakin wankakunan runan I : Wakin wankunan wauq. FERIO: E : Manan mayqen antipas africanochu. I : Wakin chalan anti. O : Wakin chakan mana africanochu.
ISKAY EQEN SEQE: M M
CESARE: E : Manan mayqen runapas uywachu. A : Lliw llaman uywa. E : Manan mayqen runapas llamachu.
KAMESTRES: A : Lliw runakunan munakuq. E : Manan mayqen pumapas munakuqchu E : Manan mayqen pumapas runachu FESTINO: E : Manan mayqen runapas qellachu. I : Wakin chunchun qella. O : Wakin chunchun mana runachu. BAROQO: A : Lliw kunturkunan phawan. O : Wakin alqon mana phawaqchu. O : Wakin alqon mana kunturchu.
TERCERA FIGURA: M M DARAPTI: A : Lliw atoqmi aycha mikhuq. A : Lliw atoqmi awkiq uywan. I : Wakin awkiq uywanmi aycha mikhuq. FELAPTON: E : Manan ima rumipas qorichu. A : Lliw rumikunan llasan. O : Wakin qorin mana llansanchu. DIMASIS: I : Wakin runan suwa. A : Lliw runan llankaq. I : Wakin suwan llankaq.
DATISI: A : Lliw runakunan wauq. I : Wakin runan munakuq. I : Wakin munakuqmi wauq. BOCARDO: O : Wakin qentin mana hatunchu. A : Lliw q'entin phawaq. O : Wakin hatunmi mana phawaq. FERISON: E : Manan mayqen pumapas qora mikhuqchu. I : Wakin puman aycha mikhuq. I : Wakin aycha mikhuqmi mana qora mikhuq.
TAWA EQEN SEQE: M BAMALIP: A : Lliw saran mikhunapaq allin. A : Lliw allinmi chaniyoq. I : Wakin saran chaniyoq. CAMENES: A : Lliw runan wauq. E : Manan mayqen wauqpas apuchu. E : Manan mayqen apupas runachu. DIMATIS: I : Wakin runan takiq. A : Lliw takiqmi waylluq sonqo. I : Wakin runan waylluq sonqo. M -
127
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________ FESAPO: E : Manan mayqen hamawtapas apuykachaqchu. A : Lliw apuykachaqmi mana yachaq. O : Wakin hamawtan mana yachaq. FRESISON: E : Manan mayqen kunturpas uuqchu. I : Wakin uuqmi atoq. O : Wakin atoqmi mana kunturchu.
CHINPA MARU KUADRO: Kategoricakuna. Aricha teqse Nanacha teqse Aricha waki. Manacha waki Runaqa wauq A
Tpica nisqa Proposicin
: Runan wauq : Runan mana wauq : Wakin runan wauq : Wakin runan mana wauq Runaqa E mana wauq
I Wakin runan wauq Yari Urin yari Hayu Hoqchaq
O Wakin runan mana wauq
YARI A : Runaqa wauq E : Runaqa mana wauq URIN YARI: A I E O : Runaqa wauq : Wakin runaqa wauq : Runaqa mana wauq : Wakin runaqa mana wauq
HAYU: A : Runaqa wauq O: Wakin runaqa mana wauq E : Runaqa mana wauq I : Wakin runaqa wanuq URIN HOQCHAQ: I : Wakin runaqa wauq A : Runaqa wauq O: Wakin runaqa mana wauq E : Runaqa mana wauq HANAN YARI: A : Runaqa wauq I : Wakin runaqa wauq E : Runaqa mana wauq O: Wakin runaqa mana wauq Hamutama ruwanapaq cheqachana maru. Pitu chaniyoq logikapiqa, sapanka hoqchakuqmi iskay atikuyniyoq, atinmanmi cheqaq kayta hinallataq, qollma
129
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________ kaytapas. Iwan, Owanmi sayanku sapankanku. ________p________ I O Huk kutapa phormulaqa iskay hina: p y q Sapanka hoqman tukuqmanmi tupan: huk cheqaq chani: 1, huk qollma: 0 chanipuwan. Kunanqa, iskanin hoqman tukuqkunata huunachispaqa, kapuwasunman 4 chanikuna. 2 cheqaqkuna, iskaytaq qollma chanikuna; kaykunata taqruktinchistaq marupi kay hina kanan: p 1 1 0 0 q 1 0 1 0 hukman tukuyniyoqmi, kay
Otaq, kay hina: p: 1 1 0 0 q: 1 0 1 0 Maru ruwanapaq apusimikuna: Kay maruq paa kinrayninman riq chaninkuna qala yurisqa, chaymi reqsikun: yurisqa chanita hina, otaq cheqaqpa mamanta hina otaq mama yupaykunata hina. Kay chanikunatan yurikun, kay qateq kamachikunawan:
130
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________ 1. Hukllanachiqmi cheqaq iskaynin mitaqninkuna cheqaq kallaqtin. 2. Kallpawau taqaqmi cheqaq, huknin mitaqllanpas cheqaq kaqtin. 3. Kallpa taqaqmi qollma mitaqninkuna kasqan chaniyoq kallaqtin. 4. Huk kondicional qollma, awpaq mitaqnin cheqaq kaqtin, qhepataq qollma kaqtin. 5. Pitu kondicionalmi cheqaq mitaqninkuna kasqan chaniyoq kaqtin.
p v v f f
q v f v f
p . q v f f f
p v q v v v f
p =/= q f v v f
p > q v f v v
p<>q v f f v
CHSAQ MACNCHAKUYMANTA 126 Kastellanopi Mate burilado nisqan rikunchis imaymana kawsayninchismanta seqekunata, qelqakunata ima; kunan qhepa pachapiqa chaypin qelqakun llaqtanchispa historiankunata. Ancha unayay yachachirqayku qelqayta awinchayta Wankawillka chakra llankaq runakunata hinalltaq uywa michiqkunatapas. Chay qhepanta, yacharuspankun, kikinkuataq kamarqanku qelqarimayninkunata, imaynatan paqokunata allinta qhawarinkuman chayta.
126
Tamayo Herrrera, Jos. Teqse I. Revista de Filosofa Psicologa y Arte. Departamento de Filosofa y Psicologa. UNSAC. 1970.
131
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________ Chay mosoq qelqarimakunapi noqaykupaq sumaqqa kar-qan seqenkunan. Imaynan seqekuna rikukun burilado mateku-napi chhaynan dibuhokuna kasqa. Chaypi hinan mana allinchu kasqa perspectivan, hinalltaq tukuypas kasqa awpaq planollapi. H. Jos Tamayoq nisqanpi hinan, Revista Teqsepi, maypin virreinal llinpikunamanta rimaspa nin: "...phormal takiqchaymi p'akisqa..., tukuy imaymana seq'ekunayoq, ch'usaq kay mancha-kuqniyoq". Kunankutipi rimaytaqa munayku, kay horror vacui nisqamanta. chaytan rikukun llimpisqankupi hinllataq seqesqankupipas; noqanchisqa nisunman aswan chusaq qaqchakuy nispa. Manan imapas kanchu chusaqqa, imaymanan hunta seqekunayoq, dibuyokunayoq.
Kunan kay anti qelqakunamanta Logikaman pitasun, maypin alarin Euler Vennpa diagramakuna, clases rikuchikunanpaq. Vennpa seqenkunan kay antin seqekunamanta hoq eraq. Vennepaqqa kay qateq muyutan rikukuna chusaq claseta; anti runanchiskunapaqtaqmi, mana chusaqchu.
Hinaqa, kay qateq diagraman rikuchikun hamutayta: Lliw S es P : SP = 0
nisqa
132
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________ S P
Kaypin rikunchis Vennmanta sapaqta Clase S hunta, P taqmi, chusaq. Anti runaq awinpaqqa hoqninraymi. kay diagramaqa rikuchikun kay hamutayta: SP = 1 mana SP = O
Vennpa qelqayninqa: SP =/= O aswan allinmi kanman, logika, sichus kay hinata qelqanman chayqa = 1, konputadorakunaqa khaynawanmi llankanku: 0 y 1, mana =0, = /=0 wanchu
Renato Descartes. "Metafsica Yuyaykuy. Iskay eqen Yuyaykuy. Umalli: Runaq nunan kayninmanta; imaynan kurkumanta aswan atinalla reqsiyninmantawan.127 Yanqalla nisaq, tukuy imaymana rikusqaymi qollma, nispa; sutipin kani, manan tukuy imaymana yuyayniypi kaq, (qollmakunamanta hunta), haykaqpas sutipi karqanchus;
127
Descartes, Renato. Discurso del Mtodo y Meditaciones Metafsicas. Editorial Universo. S. A. Lima, Per, 1976. pp. 87 - 88
yuyaykunin, manan kanchu ima musyachiwaqniykunapas nispa: kurkupas, wankipas, mastariypas, kuyuypas, maypi kaypas, nunaypa llachinmi nispan iini. Samipi allinta hamutaspaqa, hinallataq allinta taripasrispapas, kaytan pallwana: "noqan kani, noqan kashani", sutipiqa cheqaqmi, maypachachus rimashani otaq nunaypi paqarichishani, chay pacha. Imatataq cheqaqmi nispa qhawarisaq? Icha kayllatachu: manachu imapas sutiqa kan kay pachapi nispa. David Hume: Runaq Kayninmanta: Ideamanta, paqariy-ninmanta, rinakuyninmanta, haqemanta, etc. 128 Tukuy imaymana yuyayninchispa musyasqankunan iskayman taqakuykun, imakunatan sutiyasaq itikuykuna, yuyaykuna, nispa. Kaykunaq hoq hina kayninkunan tarikun kallpanwanpas allin chiti kayninwanpas yuyayninchisman haykuyninkupi, hinaspa yuyayninchispi anta kicharikunku chayta. Aswan kallpawanpas atipakuywanpas haykuq musyaykunatan sutiyasunman itiykuna nispa; hinallataqmi kay sutiwan reqsisunman tukuy llamiyninchiskunata, llakiyninchiskunata, kusikuyninchiskunata ima, nunanchispa awpaq kuti rikhurin hina. Ideatataqmi itinkuna, nispa. sutiyani, yuyaykuyninchispa unphu
128
Hume David. Tratado de la Naturaleza Humana: De las ideas, su origen, composicin, conexin, abstacin etc. Ediciones Orbis, S. A. Buenos Aires, 1984. p. 87
134
Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________
PALLWAKUNA
1. Tawantinsuyu pachaqhawariyqa yachakunman runasimi yu-yaykunamanta pacha. 2. Anti pachaqhawariyqa hoqhina sapaqmi, markachay pachapi apamusqamantapas chaypa qhepan apamusqamantapas. 3. Runasimi yuyaykunamanta pacha ruwasqa hamut'ayqa kan-man, noqanchis kikinchis yuyayninchis rikuchikuq, imatan unaymantapacha latinoametikano hamut'arukuna maaku-sharqanku. 4. Runasimimanta, pacha hamutayqa, atikunman, kaymanta pachamanta, runamantapuwan. 5. Runasimiq ancha allinmi yachay wayllukuy yachanapaq, hinallataq kamay yachaywayllukuy yuyaykunapaqpas, ancha qhapaq kasqan rayku, hinallataq mana sasa kamachikuy kasqan raykupas. 6. Kay hamut'aypa, Antipacha rikuchikusqan rayku, hinallataq yuyaykuyninchis rikuchikusqan raykupas, kanman hoq an Peruano Yachaywayllukuypaqpas Antiamrika yachayway-llukuypaqpas.

Teqse: Cosmovisión Quechua

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Teqse: Cosmovisión Quechua

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Teqse: Cosmovisión Quechua

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

14 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

15 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

16 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

17 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

18 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

19 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

20 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

21 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

imamantapas kallpawan wayraq lloqsimuyninmanta, bununuytaqmi, ima motorpas karumanta uyarikuyninmanta.

22 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

23 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

24 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

25 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

II UMALIY AWPA PACHAQHAWARIY

26 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

27 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

28 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

29 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

30 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

31 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

32 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

33 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

warminkunata, ususinkunatan kamachikuq munasqanman hina (,) paykuna pura awqachanakuspa"

34 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

35 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

36 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

37 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

38 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

39 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

40 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

kayninmantapas. b. Antikunapi sexualidad:

41 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

42 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

43 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

44 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

Garcilaso: Tomo II p. 27:

45 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

Waqchamanmi yanapaqku ima kaqninkuwanpas ".39

46 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

Ibdem, TI Cuarta Edad. p. 54. Ibdem. El cuarto castigo. T. I. p. 225.

47 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

48 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

49 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

50 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

51 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

52 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

53 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

54 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

55 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

56 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

Lira Jorge A. Diccionario Khechuwa Espaol. Tucumn, Argentina. 1949. p. 921.

57 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

ANTI TEQSE QHAWARIYPI TIKAKUNAMANTA: 53

Ponencia sustentada en el II Congreso Nacional de Filosofa. Qosqo, octubre 1986.

58 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

59 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

60 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

61 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

62 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________

63 Mario Meja Waman Hayku __________________________________________________