Técnicas de Investigación Social
Técnicas de Investigación Social
Técnicas de Investigación Social
GooglegeneraautomticamenteversioneshtmldelosdocumentosmientrasexploralaWeb.
Page1
Tcnicasde
investigacinsocial
EzequielAnderEgg
EditorialLUMEN
a
24. edicin
BuenosAires,1995
Estematerialseutilizaconfines
exclusivamentedidcticos
Page2
NDICE
IParte.Algunascuestionesgeneralesacercadelconocimiento,lacienciayelmtodocientfico:sus
instrumentosyelementos.
Captulo1.ACERCADELCONOCERYDELACIENCIA............................................................17
1.Realidadyconocimiento.............................................................................................19
2.Larelacinsujetoobjeto..............................................................................................21
3.Lavalidezdelconocimientocientficooloscriteriosdeverdad.................................22
4.Laproduccindelconocimiento..................................................................................23
5.Lasformasdelsaber:sabercotidianoysabercientfico..............................................26
6.SaberdoxaYsaberepisteme.......................................................................................29
7.Supuestosdelconocimientocientfico.........................................................................30
8.Nocindeciencia.........................................................................................................30
Captulo2.METODOLOGA,MTODOYTCNICAS.ELMTODOCIENTFICO.
ELABORDAJECIENTFICODELAREALIDAD......................................................37
1.Metodologa.................................................................................................................39
2.Mtodo.........................................................................................................................41
3.Tcnicas.......................................................................................................................42
4.Caractersticasdelmtodocientfico...........................................................................43
5.Pasosprincipalesdelmtodocientfico.......................................................................44
6.Elabordajecientficodelarealidad.............................................................................45
Operacionesmentalesymomentosdelpensarcientfico............................................50
Captulo3.LAINVESTIGACINSOCIAL......................................................................................55
1.Queslainvestigacin................................................................................................57
2.Caractersticasdelainvestigacin...............................................................................58
3.Lainvestigacinsocial.................................................................................................59
4.Esquemasonivelesdeinvestigacinemprica............................................................61
5.Teoraeinvestigacinempricaenlascienciasociales:lareciprocidaddefunciones64
6.Investigacinbsicaeinvestigacinaplicada..............................................................67
Captulo4.LAEXPRESINDELCONOCIMIENTOCIENTFICO..............................................71
1.Teora...........................................................................................................................73
2.Hechos.........................................................................................................................74
3.Clasificacinygeneralizacin.....................................................................................78
4.Reglasyprincipios.......................................................................................................79
5.Supuestosypostulados................................................................................................79
6.Leyes............................................................................................................................80
7.Tipos.Tipologa...........................................................................................................82
8.Modelos.......................................................................................................................83
Captulo5.ELEMENTOSBSICOSDELMTODOCIENTFICO...............................................89
1.Elsistemaconceptual...................................................................................................91
2.Ladefinicin................................................................................................................93
3.Hiptesis......................................................................................................................96
4.Variables....................................................................................................................101
5.Indicadores................................................................................................................104
Capitulo6.LAMEDICINENLASCIENCIASSOCIALES........................................................107
1.MatemticasyCienciasSociales...............................................................................109
2.Quesmedir...............................................................................................................110
3.QuescuantificableenlasCienciasSociales............................................................112
4.Requisitosgeneralesdelamedicin..........................................................................112
Page3
5.Nivelesdemedicin...................................................................................................113
Captulo7.LAACTITUDCIENTFICACOMOESTILODEVIDA............................................117
1.Laesenciadelaactitudcientfica:bsquedadelaverdadycuriosidadinsaciable.....12
2.Formasdeserqueexpresanunaactitudcientfica......................................................122
3.Obstculosaldesarrollodeunaactitudcientfica......................................................124
4.Laticadelainvestigacin........................................................................................128
5.Laactitudcientficacomoproyectoyestilodevida...................................................131
IIParte,OperacionesbsicasdelprocesodeInvestigacin
Captulo8.ORGANIZACINDELTRABAJODEINVESTIGACIN........................................137
Laorganizacindeltrabajodeinvestigacin.................................................................138
1.Formulacindelproblema.........................................................................................139
2.Faseexploratoria........................................................................................................142
a.consultayrecopilacindocumental...........................................................................142
b.consultademapas......................................................................................................150
c.contactoglobaloprimerabordajedelarealidad.......................................................150
d.consultadeinformantesclave....................................................................................152
3.Diseodelainvestigacin.........................................................................................153
a.elaboracindemarcoterico....................................................................................154
b.constitucindelequipo..............................................................................................156
c.coordinacindetareas................................................................................................162
d.eleccindelosinstrumentosmetodolgicos..............................................................162
e.organizacindelmaterialdeconsultaydeinvestigacin..........................................163
f.determinacinyeleccindelamuestra......................................................................170
g.esquemapresupuestarioadministrativo.....................................................................170
4.Trabajodecampo.......................................................................................................171
a.pruebapreviadeinstrumentosyprocedimientos.......................................................171
b.preparacindelacomunidad,delgrupooinstitucinenqueserealizarla
investigacin.................................................................................................................172
c.obtencinyrecoleccindedatos...............................................................................173
5.Trabajodegabinete....................................................................................................173
a.clasificacindelosdatosmediantelacodificacinytabulacindelosmismos.......174
b.anlisis,elaboracineinterpretacindedatos...........................................................174
c.redaccindelinformequecontienelosresultadosdelainvestigacin......................175
Captulo9.ELMTODODEMUESTREO.....................................................................................177
1.Conceptosynocionesbsicas....................................................................................179
2.Leyesenquesebasaelmtododemuestreo.............................................................180
3.Cualidadesdeunabuenamuestra..............................................................................181
4.Fasesparalaseleccindelamuestra.........................................................................181
5.Tiposdemuestrasyprocedimientosdeseleccin.....................................................181
6.Errormuestral.............................................................................................................187
7.Lamedicindelarepresentatividaddeunamuestra.................................................188
IIIParte,Procedimientosparalarecopilacindedatos
Captulo10.LAOBSERVACIN....................................................................................................193
1.Tcnicaantiguaymodernaderecopilacindedatos................................................195
2.Laobservacincomotcnicadeinvestigacinsocial................................................196
3.Algunasnormasyrecaudospararealizarunaobservacinsistemticaycontrolada198
4.Modalidadesdelaobservacin..................................................................................201
5.Losinstrumentosdeobservacin...............................................................................204
6.Ventajasdelatcnicadeobservacin........................................................................206
7.Dificultadesylmitesdelaobservacin....................................................................207
8.Tcnicadeobservacinytrabajosocial....................................................................209
Page4
Captulo11.LARECOPILACINDOCUMENTAL......................................................................211
1.Larecopilacindocumentalcomotcnicadeinvestigacin......................................213
2.Diferentesclasesdedocumentos...............................................................................214
a.documentosescritos...................................................................................................214
b.documentosnumricosoestadsticos........................................................................217
c.documentoscartogrficos...........................................................................................218
d.documentosdeimagenysonido................................................................................218
e.documentosobjeto.....................................................................................................219
3.Fuentesprimariasyfuentessecundarias....................................................................220
4.Examencrticodelasfuentesdocumentales:problemasdeautenticidad,validezy
significacin...................................................................................................................220
Captulo12.LAENTREVISTA.........................................................................................................25
1.Modalidadesdelaentrevistaenlainvestigacinsocial.............................................227
2.Preparacindelaentrevista.......................................................................................229
3.Principiosdirectivosdelaentrevista.........................................................................230
4.Ventajasdelaentrevista............................................................................................237
5.Dificultadesylmitesdelaentrevista........................................................................237
Captulo13.ELCUESTIONARIOENVIADOPORCORREO......................................................243
1.Diferenciaentreentrevistaycuestionariocomomodalidadesdelmtododeencuesta245
2.Modalidadesenelusodeloscuestionariosalosquerespondenlosencuestadospor
smismos.......................................................................................................................245
3.Cundoutilizarestetipodeprocedimientos..............................................................246
4.Ventajasdelcuestionariopostalrespectodelaentrevista.........................................247
5.Dificultadesylmitesdelcuestionarioenviadoporcorreo........................................247
6.Aspectosformalesreferentesalenvodelcuestionarioyalastcnicasparafacilitar
sudevolucin.................................................................................................................247
Captulo14.LASESCALASDEMEDICIONDEACTITUDESYOPINIONES.........................249
1.Lasescalasdeactitudesyopiniones...........................................................................251
2.Lamedicindeactitudesyopiniones.........................................................................252
3.Diferentestiposdeescalasparalamedicindeactitudesyopiniones......................252
Escalasdeordenacin....................................................................................................253
depuntos
declasificacindirecta
decomparacionesbinaras
Escalasdeintensidad.....................................................................................................254
Escalasdedistanciasocial.............................................................................................255
deBogardus
deDood
deCrespi
EscaladeThurstone.......................................................................................................257
EscaladeLickeet...........................................................................................................259
EscalogramadeGuttman...............................................................................................261
4.Lossondeosdeopininpblicaysuscamposdeaplicacin.....................................263
Captulo15.ELABORACINDELCUESTIONARIO...................................................................271
1.Requisitosfundamentalesparalaelaboracindelcuestionario:validezyfiabilidad273
2.Elcuestionario:sustiposymodalidades...................................................................274
3.Preparacin,redaccinypresentacindelcuestionario.............................................275
a.laformadelaspreguntas.............................................................................................275
b.eltipodepreguntas.....................................................................................................275
c.laeleccindelaspreguntas........................................................................................278
d.elestiloomododeformularlaspreguntas................................................................282
e.estructuradelaspreguntas.........................................................................................283
Page5
f.elnmerodelaspreguntas.........................................................................................284
g.elordendelaspreguntas............................................................................................285
h.prevencindedeformaciones.....................................................................................285
i.preguntasdecontrol....................................................................................................288
Captulo16.LOSTESTS..................................................................................................................291
1.Elmtododelostests................................................................................................293
2.Clasificacindelostests............................................................................................294
3.AplicacindelostestsenlasCienciasSociales........................................................295
4.Losmtodosproyectivos...........................................................................................296
5.Lostestsdepoblacin................................................................................................300
6.Eltestcooperativopotencial......................................................................................303
7.Requisitosycualidadesdelostests...........................................................................305
Captulo17.LASOCIOMETRA.....................................................................................................311
1.Queslasociometra................................................................................................313
2.Lascorrientesdelasociometra.................................................................................314
Lastcnicassociomtricas.........................................................................................314
3.Elpsicodrama.............................................................................................................315
4.Elsociodrama.............................................................................................................317
5.Eltestsociomtrico(sociograma)..............................................................................317
6.Otrostestssociomtricos...........................................................................................325
Capitulo18.ELANLISISDECONTENIDO................................................................................327
1.Brevereferenciaalasinvestigacionesencomunicacindemasas...........................329
2.Elanlisisdecontenidocomotcnicadeinvestigacinsocial..................................330
3.Tareasyfasesquecomportalaaplicacindelanlisisdecontenido.........................331
a.establecerunidadesdeanlisis...................................................................................332
b.determinarcategorasdeanlisis...............................................................................333
4.Algunasconsideracionescrticassobreelanlisisdecontenido...............................335
Captulo19.LASEMNTICADIFERENCIAL..............................................................................337
1.Queslasemnticadiferencial..................................................................................339
2.Descripcindelatcnica...........................................................................................339
3.Anlisisdelasemnticadiferencial...........................................................................341
4.Utilidaddelasemnticadiferencial...........................................................................342
5.Modelodeespaciosemntico....................................................................................342
IVParte,Lapresentacindedatos
Captulo20.FORMADEPRESENTACINDEDATOS..........................................347
1.Representacinescrita...............................................................................................349
2.Representacinsemitabular......................................................................................349
3.Representacintabular...............................................................................................349
4.Representacingrfica...............................................................................................353
Captulo21.LAREPRESENTACINGRFICA..........................................................................361
1.Grficosdepuntos.....................................................................................................363
2.Grficoslineales.........................................................................................................363
3.Grficosdesuperficies...............................................................................................366
4.Grficosestereomtricos............................................................................................374
5.Cartogramas...............................................................................................................375
6.Pictogramas................................................................................................................377
7.Grficoslibresoespeciales........................................................................................380
Reglasparalaconstruccindegrficos.........................................................................384
5
Page6
Captulo22LAPREPARACINDELINFORME..........................................................................405
1.Lapreparacindelinforme........................................................................................407
2.Estructuradelosinformes.........................................................................................408
3.Elestilodelosinformes.............................................................................................411
4.Usodereferencias......................................................................................................412
Eplogo.Estelibroesunofrecimientodeuntrajedeetiqueta,paraqueandesconvaqueros...........423
6
Page7
CAPTULO5.ELEMENTOSBSICOSDELMTODOCIENTFICO
Elmtodocientficooperadentrodedeterminadosmarcosyconciertoselementosqueproporcionan
losrecursoseinstrumentosintelectualesconloscualessehadetrabajarparaconstruirelsistematericode
laciencia,estudiarloshechosquesonsuobjetoycomunicarlosdescubrimientos.Elsistemaconceptual,las
definiciones,laformulacindehiptesis,laoperacionalizacindevariableseindicadoressuelen
considerarseloselementosbsicosdelmtodocientfico.
Paradesarrollarestetema,elcaptuloserestructuradoentornoalassiguientescuestiones:
Elsistemaconceptual
Ladefinicin
Hiptesis
Variables
Indicadores
Alsoloefectodefacilitarsucomprensin,podramosrepresentargrficamenteloselementosbsicos
delmtodocientficoysusrelacionesconlateoraylarealidadenelsiguienteesquema:
1.Elsistemaconceptual
Entreelsujetoqueconoceylarealidaddesignadaeneseconocimiento,existenunaseriede
mediaciones.Nomanejamosloshechosdemaneradirecta,leemoslarealidadcondeterminadascategoras
sirvindonosdeideaspalabras.Delmismomodoqueeldatoesunamediacinquesirvecomoenlace
entreelsujetoyelobjeto,ellenguajeesunamediacincuyafuncinesdesignaralgnaspectodelarealidad
(losdatos,hechosofenmenosdeesamismarealidad).Ellenguajequeseexpresaenunsistema
conceptualesunmododesealamientodelascosasquesirvecomounodeloselementosbsicosdela
cienciaydelmtodocientfico.
Lagenteseexpresaatravsdeunlenguajequeyaesunmododeleerydesignarlarealidad.Ahora
bien,ellenguajecotidianoeslamatrizdellenguajecientfico,ancuandostehayasidorecodificadoporlos
hombresdecienciay,enotroscasos,hayasidoampliadoportrminoscreadosparadesignarnuevoshechos
onuevosfenmenos.
Todoellenguajecientficotienecomomatrizellenguajecotidiano.Enefecto,losconceptosdel.
lenguajeaprendidocondicionanlaconfiguracindenuestraformadepensaracercadelosproblemasdela
realidadycondicionannuestramaneradeinterrogarlarealidad,depreguntaracercadelosproblemas.Ms
an,sinesaestructuracinlingstica,nisiquieraesposibleellenguajecoloquialennuestravidacotidiana,
queeselqueexpresaelvocabulariodenuestralenguamaternaydenuestrohablaatravsdepalabrasque
traducenconceptos.YascomoMonsieurJourdaincayenlacuentadequehabaestadohablandoenprosa
durantetodasuvida,nosotrospodemosdescubrirquehemosestadohablandoconconceptos,aunqueenel
lenguajecotidianonoseencuentrenligadosorgnicaysistemticamentedelmismomodoqueenlaciencia.
Sinconceptos,oparasermsprecisos,sinunsistemaconceptual,noesposibleelmtodocientfico
yconsecuentementenoesposiblelaciencia.Enefecto,lacienciaseexpresaatravsdeunlenguajequeya
esunmododeleerlarealidad.
29
Page8
Muchasveceslossocilogosnotienenclaridadsobreelhecho
deque,conlaadopcindeuntrminodellenguajecomnodeuna
teoracualesquieradelascienciassociales,tambinadoptan
simultneamenteunapartedelaenvolturareceptivaydelas
implicacionestericasqueahserelacionan.
J.Szepanski
Enlascienciassociales,laformulacindeunsistemaconceptualofrececiertasdificultadesquenose
encuentranenlascienciasnaturales.Laraznesobvia:trminosdeusopopularsuelenserconceptos
fundamentalesenlasdisciplinassocialesesohacequelatransicinentreellenguajevulgaryellenguaje
sociolgicoseamenorqueenfsicaybiologa,dondeelprofanonoveniconoceporsuexperiencia
ordinarialoselectrones,lasondashertzianas,loscromosomas,lasclulas,elmetabolismo,etctera...Ysila
sabiduravulgartieneyaelnombreyalgunaideadelasrelacionessociales,resultarpeligrosoconstruir
trminosacadmicosdistintosparaexpresarlomismo.Deahquelasociologatenganecesariamenteuna
ciertalimitacinenesteterreno,porcuantoesmuyfcilqueladualidaddelsimbolismogramaticalrevierta
enunadualidaddelsimbolismolgico,desuertequeeltrminoeruditodejedesignificarlomismoquela
palabravulgarque,afindecuentas,expresaelhechosocialensmismo,opartedel...1.Laspalabrasdel
lenguajevulgardebenserreelaboradasoprecisadasalserintroducidasenellenguajeydiscursosociolgico.
Ahorabien,losconceptossonabstracciones,construccioneslgicasquealcientficoproduce,
expresadasdemodoquepuedandarcuentadeunhechoofenmenoquerepresentan(simbolismolgico)y
queseexpresaenuntrminoconcreto(simbolismogramatical).Elconcepto,pues,esdistintodelfenmeno
ocosaquerepresenta,designaosimboliza,peroesbsicocomoinstrumentodelmtodocientficodonde
cumpleconunaseriedefuncionesgenerales,asaber:
facilitarlacomunicacin,eldilogoyladiscusin:estafuncinescomnconlaque
tambincumpleenellenguajecorriente.
suministrarunesqueletoformalparalacategorizacin,leyesyteoras.
ordenarlapercepcin:
odescribiendolofctico(ej.conceptoaire,luz,etctera)
ointerpretando(ej.tasademortalidad,evolucin,etctera)
oprescribiendo(pormediodeconceptosque,bajoformaimperativa,prescriben
normasoreglasdeaccin).
Unconceptoescondicinnecesariaperonosuficienteparalaciencia.Paraqueunconceptose
considerecomoconceptocientficoquealgunos.proponenllamar,teorticodebecumplirconlos
siguientesrequisitos:
acuerdobsicoacercadeloquedesigna
estardefinidoconprecisin:sinohayconsensoloqueesfrecuenteensociologa,al
menosdebeestarbienprecisadoelalcancequeseledaenlainvestigacin
perteneceraalgunateoraque,comocontextodenotativo,orientasemnticamentesu
significadoylohacetericamenterelevante.
Cuandoelconceptoseexpresadeunamanerarigurosaenlaindicacindelcontenidoatribuido,
tenemosladefinicin.
30
Page9
2.Ladefinicin
Encienciassociales,elproblemadeladefinicinestntimamenteligadoalascuestiones
relacionadasconlosconceptos.Deestoselementosdependeasuvezlabuenaformulacindelashiptesis.
Untrminoopalabra(elsimbolismogramatical)constituyeeldefiniendum,mientrasquela
enumeracindeesecontenidoeseldefiniens.Desdeelpuntodevistafilosficotradicional,sehavenido
diciendoquedefiniresexplicarloqueelobjetoes,osea,responderalapreguntaquesesto?.Nose
tratadeunarespuestacualquieraeslarespuesta,estoes,larespuestaterminanteyporexcelencia,laque
bastaparaquesepamosexactamentequesaqulloporcuyoserpreguntamos2.Desdeunpuntodevista
cientfico,definiresalgoconpretensionesmsmodestas:nosepretendeestablecerloquees(definicin
esencial)sinoanalizarlosreferentesindicativosdelacosaquesedefine(definicinoperacional).Sin
embargo,notodaslascorrientescientficasadmitenlasdefinicionesoperacionalescomolaspropiasdela
ciencia.
Diferentestiposdedefiniciones
Hastaahorasehavenidohaciendounadistincintripartitadeladefinicin:definicinnominal(que
hacereferenciaalapalabraqueutiliza),definicinconceptual(queserefierealconceptoquelapalabra
expresa)ydefinicinreal(quecaptaelobjetoexpresadoporelconcepto).Aestaclasificacinseagregan
ahoralasdefinicionesoperacionalesylasdefinicionesostensivas.
Definicinnominalllamadatambindefinicinverbal,selimitaaexplicarelsignificadodela
palabrautilizandootraspalabrasconocidas,obien,cuandosetratadeunadefinicinquetieneencuentala
etimologaoestructuraverbaldelapalabra,lohaceporelorigenlingsticodelapalabraadefinir.Las
definicionesnominalesdesignanunobjetoofenmenodeacuerdoconunaconvencinlingsticamediante
unenunciadogeneralquepretendeunavalidezahistrica.Setratasimplementedellamaraalgodeuna
maneradada,sinhacerningunaafirmacinsustantivasobreesefenmenouobjeto.
Definicinconceptual.Eslaqueseproponedesarrollaryexplicitarelcontenidodelconcepto.Los
conceptossonunsaberdelascosas,perounsabersinttico,concentrado,sindesarrollarlasdefiniciones
conceptualesdesarrollanloquesindesarrollarestcontenidoenelconcepto,constituyenunaexposicinde
lasnotas,sinreferirsealosobjetosbosquejadosporlosconceptos3.
Definicinreal.Assedenominaladefinicinquetieneporfinalidaddecirnosloqueelobjetoesen
suspropiedadesesenciales.Comoexistentrescaminosoprocedimientossegnciertasescuelasfilosficas
parallegaralconocimientodeloquees,enlaprcticaexistentresespeciesdedefinicionesreales:
descriptiva,genticayesencial.
Ladefinicindescriptivaexplicalacosaporsuscualidadesorasgosexternosoaccidentaleseneste
casodefinirvieneaserequivalenteadescribir.
Encuantoaladefinicingentica,ampliamenteutilizadaengeometra,defineelobjetoexplicando
cmohasidoelaborado.
Porltimo,ladefinicinesencial,quedesdeAristtelesesladefinicinfilosficaensentidoestricto,
serefierealanaturalezamismadelobjetoynoalmododeserproducido,niasusaccidentes,nialos
referentesindicadores:esunaafirmacinsustantivaacercadelanaturalezadeunfenmeno.El
procedimientoparallegaradefinicinesencialconsisteenrecurriralgneroprximoyaladiferencia
especfica.Heaquunaexplicacindelamisma,dentrodelalneadelpensamientodelafilosofaclsica.
Estadefinicinpresuponelaclasificacin(oladivisinlgica).Alincluirlodefinidoensugnero
prximo,leatribuimostodaslasdeterminacionesdeesegnero.Sidigo:elpentgonoesunpolgono,
quierodecirquetodoelcontenidodelconceptopolgonosedaenelconceptopentgono.Peroconesto
nohedefinidoelpentgono,porquenoheenunciadoloquelopeculiarizaydistinguedelospolgonosque
nosonpentgonos.Paracompletarladefinicindeboagregarladiferenciaespecfica,loquehaceque
ciertospolgonosseanpentgonos,loqueenelcontenidodelconceptopentgonoseagregaaaquellaotra
porcindecontenidoquereproduceelconceptopolgono.Yalprocederashededesarrollartodoel
contenidodelconceptopentgono:elpentgonoesunpolgono(gneroprximo)decincolados
(diferenciaespecfica)4.Estetipodedefinicin,apartirdeunusoparadigmticodeunconcepto,est
totalmenteendesusoenlacienciamoderna.
Actualmente,laciencianoseconcibecomoinvestigacinontolgicaoinvestigacindelserdelas
cosas.Elllamadoempirismolgicodealgnmodohatransformadolanaturalezamismadelaciencia:la
viejaideadejuiciosderealidadquelacienciadebaexpresartiendeasersustituidaporladeconceptos
31
Page10
operacionales,esdecir,porconceptosquepermitenactuaroperativamenteenlacaptacindelarealidad.El
operacionalismoapareceenelcampodelascienciassocialesconelfindeevitarlasdefinicionespuramente
verbalesysincontenidosconcretos,consecuentementesinposibilidaddeproporcionarcontrastabilidad
empricadeaqulloquehasidodefinido.
Definicinoperacional*
Esascomohoyenlascienciassocialesseutilizanlasdefinicionesoperacionalesuoperatorias,
llamadastambindefinicionesdetrabajoofuncionales.Conestasdefinicionesnosepretendeexpresartodo
elcontenidosinoidentificarytraducirloselementosydatosempricosqueexpresenyespecifiquenel
fenmenoencuestin.Elobjetosedefineentrminosdelasoperacionesquesirvenparamedirlo.
Unadefinicinoperacionalesaqullaquenosindicaquhacerparaque
cualquierinvestigadorpuedaobservarelfenmenodefinidoyconsisteenla
enumeracindetalladadelasoperacionesnecesariasparaproducirelfenmeno.
R.Bayes
Unadefinicinoperacionalasignasignificadoaunconcepto(aunconstructsegnlaexpresin
inglesa)describiendolasactividadesuoperacionesespecficasejecutables,observablesysujetasapruebas
decomprobacin,paraidentificarelobjetodefinido.Comoesobvio,lamayoromenorprecisindeestetipo
dedefinicinestdadaporelgradoenquelosndicesexpresanelconceptooelfenmenoqueprocuran
representar.Deestemodo,losconceptoscientficostienenunsentidoestricto:elquelesdasudefinicin,no
entrminosdepropiedadessinoentrminosdeoperacionesefectivas:existeunarelacincerradayestrecha
entreelconceptodefinicinylosindicadores.
Sinnegarlautilidaddelasdefinicionesoperacionales,almenosparacorregirlosverbalismossin
referenciasempricas,hayqueponerderelievesuslimitaciones:enprimerlugar,ladeencorsetarlarealidad
deunfenmenoodeunhechoenlostrminosdelaoperacinqueseprecisaparadefinirloy,muyligadoa
esto,ladelimitacinarbitrariadelobjetodelainvestigacin:todoloquesepuedeaveriguaruobservarest
dealgnmodoacotadoenladefinicin.
Definicinostensiva
Cabehablartambindedefinicinostensiva.ComoexplicaBertrandRussell,setratadeelproceso
porelcualunapersonaaprendeelsignificadodeunapalabranomedianteelusodeotraspalabrassinopor
algnotroprocedimiento.Porejemplo,laatmsferagrupalsedefineostensivamentecuandosedice:
hayunabuenaatmsferadegrupo,obiencuandosealudeaunaatmsferatensaocontrminos
similaresparadesignarladisposicindenimo,tonoosentimientoqueestdifundidoenelgrupo.
Procedimientoaseguirenladefinicindetrminos
Raraveznosencontramoscontrabajosdeinvestigacinenquenohayaquedefinirlostrminosque
seutilizan.ParafacilitarestatareaR.Ackoffhaexpuestounamaneraprcticadeprocederheaqulos
diferentespasosquepropone:
1.Examinarelmayornmeroposiblededefinicionesdeltrmino,segnhayansidoutilizadas
endiferentesmomentos.
2.Intentarpenetrarenelncleodesignificacinhaciaelqueparecenapuntarlamayoradelas
definiciones.
3.Formularunadefinicintentativabasadaendichoncleo.
4.Considerarsiesteintentodedefinicincubretodosloscasosquesepiensadeberacubriren
relacinconlosobjetivosdelainvestigacin.
5.Someterestadefinicinaunavaloracintancrticacomoseaposibleporpartede
cientficos.
32
Page11
CAPTULO6.LAMEDICINENLASCIENCIASSOCIALES
Unavezestudiadosloselementosdelmtodocientfico,losinstrumentosdeexpresindel
conocimientocientfico,lainvestigacinsocial,etc.,entramosdellenoenunacuestinclavedentrodela
investigacinencienciassociales:elproblemadelamedicin.
Paralograrunaprecisincientficaynocaerenespeculacionesabstractas,esnecesariomedirde
algunaformaloshechosyfenmenosqueseproducen.Conelfindeaclararesteconceptoyexaminarsu
funcionalidadenlainvestigacinsocial,estudiaremoslossiguientespuntosenelcaptulo:
1.Matemticasycienciassociales
2.Quesmedir
3.Quescuantificableenlascienciassociales
4.Requisitosgeneralesdelamedicin
5.Nivelesdemedicin
1.Matemticasycienciassociales
Lapreocupacinporelestudiomatemticodelosfenmenossocialesesdeviejadata:enelsiglo
XVIISpinoza,Descartes,LeibnizySssmilch,mstardeMalebranche,Hobbes.Quteletyotros,trabajaron
enlacuantificacinomedicindeloshechossociales.AfinesdelsigloXIX,FrancisGaltonyKartPearson
dieronparticularimpulsoaestacorriente.
YaentradoelsigloXX,sehareconocidoquelaaplicacindelamatemticahahechoposible
particularmenteenlascienciasfisiconaturalesgranpartedelosadelantosydescubrimientoscientficos.
Enlascienciassocialeseldeseodeprecisinylapreocupacinporeliminarlasafirmacionessincontenido
dieronnuevoaugealproblemadelamedicin.Dentrodeestacorrientematematizantecabemencionaren
particularlosnombresdeMorenoyLewinylosneopositivistasLundbergyDood.Elalamsmatemticade
estacorrientellegindudablementealametromana,situacinquehamerecidoagudascrticasdePitirim
Sorokin.DurantelasltimasdcadasdiceSorokincondetrimentodelascienciaspsicosociales,esta
preocupacinmetrofrnicahaprogresadorpidamenteenelcampodelosestudiospsicosocialesyamenaza
ahoraanegarensussombrasaguasmuchasinvestigacionesnocuantitativas,ascomomuchasqueson
realmentecuantitativas.Actualmentelamareaestanaltaquesepuedellamarcontodapropiedadlaedadde
laquantofreniaydelanumerologa.Estaenfermedadsemanifiestaenmuchasformasyencadareginde
lasociologa,psicologa,psiquiatrayantropologa1.
Enlasactualescircunstanciaslasexageracionessehanatenuadodifcilmenteseafirmaquenohay
verdadcientficasinoenaqulloquepuedecuantificarse,ypocospodrnsostenerconLordKelvincomo
lodecaafinalesdelsiglopasadoquecuandounopuedemediryexpresarnumricamenteloquedice,
conocealgodeelloperomientrasnopuedaunomedirniexpresarseennmeros,suconocimientoesescaso
ypocosatisfactoriooconLundberg,queen1936afirmabaquedageneralizacincientficaessiemprey
necesariamentecuantitativa.Sinembargo,esigualmentedifcilqueseencuentreuncientficosocialqueno
utilicelasmatemticasynoconsidereoportunomedirtodoaquelloqueesmedibleynoprocureperfeccionar
losinstrumentosytcnicasexistentes.
Enlascienciassocialessehaaprendidoadisimularlas
ignoranciasbajolasofisticacinmatemtica.
Enlascienciassocialessehaaprendidoadisimula rlas
MauriceDuverger
ignoranciasbajolasofisticacinmatemtica.
MauriceDuverger
Apesardeesto,ltimamentelastendenciasantesmencionadas,estninteresadasenaparecercomo
nicaformadeciencia.Esdecir,queelconocimientoslopuedesercientficoenlamedidaquecuantifica
losdatos.Parecieraque,enestesentido,laestadsticaaportaalascienciassocialesunsellodeobjetividad.
Noconvieneolvidarenestepuntoqueelcientificismosiemprehatenidolasupersticindelocuantitativoy
delasmetras2.Nohayquedeshecharorestarimportanciaalaestimacincuantitativadelosresultados,
peronohayquellegarcomoalgunoshacenafetichizarlamedida.
Page12
6.Realizarunarevisinfinaldeladefinicinsobrelabasedelascrticaslegtimasquese
reciben5.
3.Hiptesis
Etimolgicamente,eltrminohiptesistienesuorigenenlaspalabrasgriegas:thesis,quehace
referenciaaloquesepone,ehipo,quesignificapordebajo.Hiptesises,sinosatenemosala
estructuraverbaldelapalabra,loqueseponepordebajoosesupone.
Enelmbitodelasciencias,lashiptesissontentativasdeexplicacindeloshechosyfenmenosa
estudiarqueseformulanalcomienzodeunainvestigacinmedianteunasuposicinoconjeturaverosmil
destinadaaserprobadaporlacomprobacindeloshechos.Setratadelaafirmacindeunresultadoo
relacinque,amododeorientacinoideadirectriz,gualainvestigacinyquedebesermantenidao
rectificadaunavezobtenidoslosresultadosdelainvestigacin.
Sedicequelahiptesisesunasuposicinbasadaenlainduccin,laanalogayotrasformasde
razonamiento.Sinembargo,paraevitarequvocos,hemosdesealarquelahiptesisesmsqueuna
suposicinoconjetura:suformulacinimplicayexigeconstituirsecomopartedeunsistemade
conocimiento,almismotiempoqueayudaalaconstruccindeesesistema.
Esunaproposicin,condicinoprincipioquesesupone,sincerteza,conelfin
dederivarsusconsecuenciaslgicasy,porestemtodo,probarsuconcordanciacon
hechosconocidosoquepuedendeterminarse.
Webster'sinternationalDictionaryoftheEnglishLanguage
Porhiptesisseentiende,enelmsampliosentido,cualquier
proposicin,supuestooprediccinquesebasa,bienenlosconocimientosya
existentes,obienenhechosnuevosyreales,otambin,comosucedecon
mayorfrecuencia,enunosyotros.
JosM.aArstegui
Tiposdehiptesis
Deacuerdoadiferentescriteriosdeclasificacin,podemosdistinguirdistintostiposdehiptesis:
Laprimeradistincinquepodemoshaceresentre:
hiptesissustantiva,queserefierealarealidadsocialyquedebesersometidaa
certificacinemprica,yla
hiptesisdegeneralizacin,quehacereferenciaalosdatosmismos.
Tambinsepuedehablarde:
hiptesisgeneralesocentrales,cuandocontienenrelacionesfundamentalesentrevariables
bsicas,
particularesocomplementariascuandosededucendeunahiptesisbsicadecarcter
generallashiptesisparticularessonsiempredependientesdelahiptesiscentral,tantoen
suformulacincomoensuvalidez,y
alternativasoderelacin,enelcasodequeestnconstituidasporproposicionesque
relacionanunadelasvariablesbsicasdelahiptesisgeneralconotrassituadasadiferentes
niveles.
Segnelniveldeabstraccin,sehabladetrestiposdehiptesis:
hiptesisquesealalaexistenciadeuniformidadesempricas(algunoslasconsideransin
ningnvalorporsucarctermeramentedescriptivo),
33
Page13
hiptesisrelacionadascontiposidealescomplejos,destinadasaprobarrelacionesderivadas
deuniformidadesempricas,
hiptesisqueformulanrelacionesentrevariablesanalticassetratadehiptesis
explicativasquesealanrelacionesentrediferentesfactores.
Desdeelpuntodevistadelasvariablesutilizadasydelasrelacionesentrelasmismas,enuna
clasificacinbastantecercanaalaanterior,puedendistinguirsetrestiposdehiptesis:
hiptesisconunasolavariable(postulauniformidadesoregularidadesempricas),
hiptesiscondosomsvariablesyrelacindeasociacinocovarianza(elcambiodeuna
variableinfluyeenelcambiodelaotra),
hiptesiscondosomsvariablesyrelacindedependencia(buscaexplicaroconocerlas
causasorazonesdelosfenmenos).
Porltimo,cabedistinguir:
hiptesispostfacto,quesededucedelaobservacindeunfenmenoodeunhecho(la
hiptesisordenaloshechosobservados),
hiptesisantefacto,queintroduceunaexplicacinantesdelaobservacin(eselcasoms
comndehiptesis:orientayprecedeeldescubrimiento).
Formulacindehiptesis
Lashiptesispuedenserformuladasdecincomanerasdiferentes:
a. oposicin(+..)
(ej.msedadtieneunadolescente,menosadmitelainfluenciadesuspadres)
b. paralelismo(+...+..)
(ej.msfrustracin,msagresividadmayorniveldeinformacin,mayornivel
departicipacinpoltica)
c. relacindecausaaefecto
(ej.fumarcigarrilloscausacncerdepulmn)
d. formarecapitulativa(varioselementosestnsituadoscomohiptesis)
(ej.laparticipacindelosjvenesuniversitariosenlospartidosdeizquierdaest
influidapositivamentepor.
*sualejamientodelosmediosfamiliaresysociales
*elseguircarrerashumanistasosociales
*elactuarenorganizacionesestudiantiles.
e.formainterrogativa
(ej.enlosresultadoselectoralesobtenidosporelPSOEenjuniode1977,hainfluidola
simpatayatractivodeFelipeGonzlezsobrepersonasdelsexofemenino?).
Nivelesconjeturalesdelashiptesis
Ademsdelostiposdehiptesisylosmodosdeformularlaspreguntas,cabedistinguirlosniveles
conjeturalesdelashiptesis.Bungesealacuatronivelesenlaoperacindeconjeturar:
a.ocurrencias:sonhiptesissinfundarnicontrastar,quesurgendelconocimientoanterioro
denuevasexperiencias(ej.especulacin,pseudocienciaoestadosprimitivosdeltrabajo
terico)
b.hiptesisempricas:sonconjeturassinfundamentoperoempricamenteconvalidadas(ej.
reglasqueseobservanenlametalurgiayenlaagricultura)
34
Page14
c.hiptesisplausibles:sonhiptesisfundadasperosinconstrastar,estoes,quenohanpasado
lapruebadelaexperiencia
d.hiptesisconvalidadas:sonhiptesisbienfundadasyempricamenteconfirmadas.Si
adems,aadeBunge,esgeneralysistemtica,lahonramosconelttulodeley6.
Produccindehiptesis
TambinenestepuntoBungepuedeorientarnuestracomprensinsobrelasignificacinqueparala
cienciatienenlashiptesis.Setrataahoradeconsiderarcmoseproducenlashiptesis.Elautor
mencionadoindicacincoformasexpresadascomotiposideales,puestoqueenlaformulacindecada
hiptesisenconcretopredominaalgunadeellas:analoga,induccin,intuicin,deduccinyconstruccin.
a.Hiptesisanalgicamentehalladassonlasinferidasmedianteargumentosdeanalogao
porlacaptacinintuitivadeparecidos.
b.Hiptesisinductivamentehalladassonlascompuestassobrelabasedeexamendecasopor
caso.
c.Hiptesisintuitivamentehalladassonaqullascuyaintroduccinnohasidoplaneada,y
quetienenunaspectonaturalyobvio.Aunqueparezcannacidasporgeneracinespontnea
sonelproductoalmenosdelsentimientodequeeslgicamenteconsistente,compatible
conelcuerpodeconocimientoprevioycontrastable.
d.Hiptesisdeductivamenteobtenidassonlasquesededucendeproposicionesmsfuertes,
porejemploteoremas,oconsecuenciaslgicasdeunateoraeinferenciasbasadasenteoras
demsamplioalcance.
e.Construccionesmsomenoselaboradasyquenoseinfierenvisiblementedenada,sino
queseimaginanconlaayudaexplcitadealgunosinstrumentosconceptuales7.
Cualidadesycondicionesdeunahiptesisbienformulada
Notodaconjeturaosuposicinconstituyeunahiptesiscientfica,oalmenosunahiptesisbien
formuladaesmenesterquelaformulacindelahiptesisseajusteaunaseriedecualidadesycondiciones.
Estassonlasfundamentales:
Respuestaprobable:laprimeracualidaddetodahiptesisesladeserunarespuestaprobableo
plausiblealproblemaobjetodeinvestigacin.Sibienesconjetural,estaconjeturadebetenerprobabilidades
deserverdica.
Claridadconceptual:nohayposibilidadesdeprobarunahiptesissistanoesconceptualmente
clara.Esterequisitoesdesentidocomnpuestoqueapartirdelaformulacindelahiptesissehande
efectuarlasdeducciones,debeestablecerseclaramentelarelacindelasvariablesylasimplicacionesdelas
relacionesestablecidas.Estonopuedehacersesilahiptesisestformuladademaneraambigua.
Operacionalidad:nobastaquelahiptesishayasidoformuladaconclaridadconceptual,es
necesariotraducirlasaunniveloperacionalconunaclaraexplicacindelosindicadoresquehande
utilizarse.Porotraparte,laoperacionalidadimplicalaposibilidaddeutilizartcnicasadecuadasque
permitanalinvestigadoractuarsobreelterrenoparaobservar,demanerasistemticaycontrolada,unaserie
dehechosafindeverificaryrefutarhiptesis.
Generalidadyespecificidad:setratadedoscualidadesquedebencomplementarseenunadecuado
yprudenteequilibrio.Lahiptesisdebesergeneralencuantoquetrasciendelaexplicacinconjeturaldelo
singular,perounaexageradaamplitudimpidequeseasometidaaverificacinempricapueshaceimposible
omuydifcilquelosconceptosyoperacionesarealizarseanexplcitos.Deahlaotracualidad:la
especificidad,quepermiteeldesmenuzamientodelasoperacionesyprediccionesdemodoquepueda
explicartodosloshechosqueseencierranensuformulacin.
35
Page15
Referenciaemprica,comprobabilidadyrefutabilidad:alcaracterizarelmtodocientficose
seallaexigenciaineludibleyesencialalareferenciaempricadelasafirmacionesunahiptesissinesta
referenciaconstituyeunaopininounjuiciodevalor.Lacomprobabilidadoverificacinestligadaalo
anterioryconstituyeotrorequisitoesencialsiunahiptesisnopuedesersometidaalaverificacin
emprica,desdeelpuntodevistacientfico,notieneningunavalidez.Lasposibilidadesdecomprobacin
estncondicionadasalgradodedesarrollodelasformulacionestericasydelastcnicasespecficasdeuna
determinadaespecialidadcientfica.Paraqueunahiptesisseaverificableesnecesarioquesecumplandos
requisitos:
quelasvariablesconsideradasenlahiptesispuedansertraducidasenindicadores,
queexistaunatcnicaquepermitalaconfrontacinempricadelashiptesis.
Desdeunpuntodevistalgico,noeslaverificabilidadloquedavaloraunahiptesissinola
refutabilidadofalsacin,esdecir,laposibilidaddeserpuestaapruebabajounesfuerzoderefutaciny
desalirsincontradicciones,luegodehabercorridoriesgosdefalsacin.
Referenciaauncuerpodeteora:lashiptesishandeformularseapartirde,orelacionadascon,el
cuerpodeconocimientostericosyempricosexistentesyqueserefierenalcampodeinvestigacinen
dondelahiptesisseformula.Sinembargo,estainclusindelahiptesisenundeterminadosistematerico
esloquedauncontenidodesignificacinalamisma.Decualquiermodo,esposibledisearuna
investigacinyformularhiptesissinquestasserelacionenoseandeduciblesenformaexplcitadeun
marcotericoreferencial,peroestafaltadeinsercinconscienteenuncuerpodeteoranoconduceal
acrecentamientodelacervocientfico.Enestecasosetratamsbiendehiptesisdetrabajo(ensentido
estrictohabraquellamarlasconjeturas)quesirvenparaorientaryfacilitarlarecogidadedatosyla
informacinparauntrabajodeterminadoylimitado.
Todoelprocesodeinvestigacin,especialmenteenlainvestigacinpura,esenbuenamedidaun
procesodeconocimientodirigidoporhiptesisarticuladasorgnicamentedentrodeunateorao,almenos,
lomsprximoposiblealcuerpodeconocimientosdisponibles.
Digamos,porltimo,quelascondicionesparalaformulacindehiptesisnodependenslodel
investigador(sunivelocualificacin),yaquelassituacionescontextualesinfluyendemaneradecisiva.He
aqulosprincipalesfactorescondicionantes:
elniveltericodelaciencia
eldesarrollometodolgicodelamismaylosprocedimientostcnicosexistentes
eltipodeproblemasformulados
lacantidadycalidaddelosapoyosconquecuentaparalainvestigacin.
4.Variables
Constituyenunelementobsicodelashiptesispuestoquestasseconstruyensobrelabasede
relacionesentrevariablesreferentesadeterminadasunidadesdeobservacin.
Quesunavariable?Eltrminoesttomadodelasmatemticas,utilizndosedeformabastante
elsticaenelmbitodelascienciassociales.Porlogeneral,seutilizacomosinnimodaspectos,
propiedadodimensin.
Setratadeunacaractersticaobservableounaspectodiscernibleenunobjeto
deestudioquepuedeadoptardiferentesvaloresoexpresarseenvariascategoras
Usadoconestealcancedemximageneralidad,todaslascosas,todoslosfenmenosytodaslas
propiedadesycaractersticasquepuedencambiarcualitativaocuantitativamentesedenominanvariables.
Tambinseentiendeporvariableunacaractersticaobservableligada,conunarelacindeterminada,
aotrosaspectosobservables.Estasrelacionespuedenserdecausalidad,covariacin,dependencia,
asociacin,influencia,etc.Enlosestudiosexplicativos,lapalabravariablesiempreseutilizaconeste
alcancemsestricto.
Estasbrevesconsideracionesbastanparaponerderelievelaimportanciadelasvariablescomo
elementosbsicosdelmtodocientficoyaquelainvestigacines,enciertosaspectosfundamentales,una
tareadedescubrirvariables,establecersusmagnitudesyprobarlasrelacionesquelasunenentres.
36
Page16
Clasificacindelasvariables
Segnelmodocomosepresentanestascaractersticasopropiedades,lasvariablessepueden
clasificardeestaforma:
cualitativasocuantativas
continuasodiscontinuas
dependienteseindependientes
explicatoriasoexternas
generales,intermediasoempricas
Variablescualitativas:Recibenestenombreaquellasvariablescuyoselementosdevariacintienen
uncarctercualitativonosusceptibledemedicinnumrica,porejemploelsexo(slohaydosclases:varn
mujer).
Variablescuantitativas:encambio,sonaqullasenquelascaractersticasopropiedadespueden
presentarseendiversosgradosointensidadytienenuncarcternumricoocuantitativo,comoporejemplo
niveldeingresos,desercinescolar,etc,
Segnelnmerodevaloresquepuedentomarlasvariablescuantitativassedistingueentrevariables
continuasydiscontinuas:
Variablescontinuassonaqullasquepuedentomarcualquiervalordentrodeunintervalodado,por
ejemplolastasasdenatalidad.
Variablesdiscontinuas,llamadastambindiscretas,sonlasquenopuedentomarvalores
intermediosentreotrosdosvaloresdados,handehacerlosiempreconvaloresenteros(nmerodealumnos
deunaescuela,asociadosaunacooperativa,etc.):
Consideradasconformealaposicinqueunealasvariablesentres,sedistingueentrevariables
dependienteseindependientes.
Variablesdependientes(Y):recibenestenombrelasvariablesaexplicar,osea,elobjetodela
investigacin,quesetratadeexplicarenfuncindeotroselementos.
Variablesindependientes(X):sonlasvariablesexplicativas,osea,losfactoresoelementos
susceptiblesdeexplicarlasvariablesdependientes(enunexperimentosonlasvariablesquesemanipulan).
VariablesIntermediasointervinientes:enalgunoscasosdeanlisisderelacincausaefecto,se
introducenunaomsvariablesdeenlaceinterpretativoentrelasvariablesdependienteseindependientes.Se
tratadevariablesvinculadasfuncionalmentealavariabledependienteyalavariableindependienteyque
producenunefectoenlarelacinexistenteentreesasvariables.
Podernosilustrarelempleodeestosdiferentestiposdevariablesconelesquemadeanlisisque
utilizaelsocilogoR.ScarpatienlainvestigacinquellevacaboenVenezuelaparaevaluarlosprogramas
dedesarrollodelacomunidad,realizadosporCordiplan.
Enlasinvestigacionessocialesnosiempreesfcildeterminarculessonlasvariablesdependienteso
independientes.Ladistincinentreunasyotrasdependedelobjetivodelainvestigacinyesconvencional
encuantoaqueunasvariablesseconsiderenonoexplicativasdeotras.
Entodainvestigacinserelacionandosniveles:elconceptualyelemprico.Enelnivelconceptual
seenumeranlaspropiedadesdeintersinmediatoparalainvestigacinysepostulanlasrelacionesentre
ellas.Enelnivelemprico,elanlisisestablecelasasociacionesocorrelacionesexistentesentrevariablestal
37
Page17
comosedanenlosdatosobservadosyseverificasiesasrelacionesseapeganalmodeloconceptual.Esto
dalugaraladistincinentrevariablesexplicatoriasyvariablesexternas.
Variablesexplicatoriassonlaspropiedadesqueinteresandirectamentealinvestigadorentrminos
desumodelo.
Variablesexternassonlasqueestnfueradelinterstericoinmediatoyquepuedenafectarlos
resultadosdelainvestigacinemprica.
Queunavariablesseaconsideradaexplicatoriaoexternadependedecadainvestigacinen
particular.
Porltimo,segnelniveldeabstraccin,esposibleconsiderartrestiposdevariables:
Variablesgenerales,queserefierenarealidadesnoinmediatamentemedibles.
Variablesintermedias,queexpresanalgunosaspectosparcialesdelasvariablesgeneralesperoms
concretosycercanosalarealidad,y
Variablesempricas,querepresentanlosaspectosdirectamentemediblesyobservables.
Pasosparalaoperacionalizacindevariables
Ahorabien,lasvariables,para,serutilizadas,debenseroperablesuoperacionables,Elprocesode
operacionalizacindevariablesrequiereunaseriedepasos.Enelfondo,eselprocedimientodepasarde
variablesgeneralesalasintermediasydestasalosindicadores.SiguiendoaLazarfeld8,vamosadistinguir
cuatrofases:
a.Representacindelconceptodevariable:lasimgenesinicialesolaclasificacin
elaboradamentalmenteseexpresanenpalabras.Enestaprimerafaseserealizaunintentode
definicin.
b.Especificacindelconceptopropuesto.Enelcursodeestaverbalizacinaveces
denominadaanlisisconceptualsemencionanovanapareciendovariosindicadores.Con
esteprocesosetratadeespecificar,enelconceptoutilizado,losaspectosodimensionesde
intersoperativoseescogenindicadores.Lazarfeldloejemplificaconlanocinde
rendimiento:enesteconcepto,segnl,sepuedendistinguirtrescomponenteso
dimensiones:ritmodetrabajo,calidaddelproductoyrentabilidaddelequipo.Los
indicadoresutilizadosenestafasesedenominanuniversodeindicadores.
c.Eleccindeindicadores.Comoeluniversodeindicadoresesmuyamplio,porrazones
prcticashayqueseleccionarunsubconjuntodeindicadores.Estafasellevaaunamayor
concrecindelaoperacionalizacinyconstituyelabasedeltrabajoemprico.
d.Construccindendices.Finalmente,hayqueconstruirndices,ocomodiceLazarfeld,
combinarlosindicadoresenalgunaclasedendicequeagrupeenunamedidacomntodos
losindicadoresreferentesaunadimensin.Acadandice,deacuerdoasuimportancia,sele
hadeasignarunpesoovalor.
5.Indicadores
Unavariabletieneungradodeabstraccinque,deordinario,nopuedeserutilizadacomotalenla
investigacin.Paraoperacionalizarlasvariablescomoyasedijoesmenestervalersedelosindicadores.
Estosconstituyenlassubdimensionesdelasvariablesysecomponendetems(medidadelindicioo
indicadordelarealidadquesequiereconocer).Respectoasuelaboracin,stanoserealizaapriorisino
quesueleccinsurgedelaobservacingeneradora(originatingobservation).Estonosignifica,sinembargo,
queexistacertezadequeelindicadormideloquequieremedir.
Desdeunpuntodevistametodolgicopodemoscaracterizaralosindicadorescomoelmximo
gradodeoperacionalizacindelasvariablesparaelcontrolempricodelosenunciadosconceptuales.
Losindicadoressonunantdotocontralavaguedadyunagarantaparalaprecisinyconcrecinen
lainvestigacinsocial.Sinembargo,apesardesugranutilidad,nohayquefetichizarlos:nobastacon
38
Page18
disponerdeunbuensistemadeindicadoressocialespararealizarunabuenainvestigacinsocial.Elerror
estentomarelindicadorcomoinstrumentoparacomprenderlarealidad.Estoslopuedehacersedesdeuna
teoraquerindacuentadealgunosfenmenosempricos(losqueseestudianydelosqueformaparteel
indicador)9.
Losindicadoressoninstrumentos,nooperanporsmismosellosindicanosirvenparaindicar,yno
ms.Yestaindicacinlahacendesdeelcampoideolgicoydesdelaescaladevaloresdelcientfico
socialqueelaboralosindicadores.
Ejemplo
Unmodeloclsicoconquesuelenejemplificarselostemasprecedenteseslapresentacindel
paradigmadeanlisisutilizadoporEmilioDurkheimenElSuicidio(laformacomoaquloenunciamoses
unamaneradeformalizarloqueseencuentraenesaobra).
BIBLIOGRAFACITADA
1 PERPIARODRGUEZA.Mtodosycriteriosdelasociologacontempornea.CSIC,Madrid,1958.
2 ROMEROPUCCIARELLILgica.Ed.EspasaCalpe,BuenosAires,1944.
3 CASANOVA,AntonioFilosofa:lgicayfilosofaprimera.Ed.Bama,Barcelona,1944.
4 ROMEROPUCCIARELLIOp.cit.
* LaexpresindefinicinoperacionalhasidoIntroducidaporelfsicoyepistemlogoP.W.Bridgemanafinesdelos
aos20,apropsitodelaconstruccindeconceptosenfsica.SegnBridgemanunanocinfsicanoesconociblesino
porlasoperacionesquelapermitenmedir.Porejemplo.definiroperacionalmentelatemperatura,noesplantearel
problemadesuexistenciaens,sinodefinirlacomoaquelloquemideeltermmetro.
5 ACKOFF,RL.ThedesingofRechearch.TheUniversityChicagoPress,Chicago,1973.
6 BUNGE,Mario.Lainvestigacincientfica,Ariel,Barcelona,1975.
7 Idem.
8 LAZARFELD,Paul,ProblemasinMethodology,enMerton,BroomyCottrell,Jr.(eds)SociologyToday,Harper&
Row,NewYork,1965.
9 CASTELLS,Manuel.Epistemologaymetodologadelascienciassociales.Ayuso,Madrid,19.
39
Page19
Elpapelquedesempeanfamedidaylacantidadenlaciencia
esmuygrande,perocreoqueavecessehaexagerado.Latcnica
matemticaespoderosa,yloshombresdecienciaestnnaturalmente
ansiososdeaplicarlasiemprequeseaposibleperounaleypuedeser
muycientficasinsercuantitativa.
BertrandRussell
2.Quesmedir
Utilizadoenelsentidomscorrienteyelemental,medirsignificaasignarvaloresnumricosouna
dimensinaunobjetouobjetosmediantelautilizacindedeterminadosprocedimientos.
Entrminosmsestrictamentemetodolgicos,lamedicinconsistesustancialmenteenuna
observacincuantitativa,atribuyendounnmeroadeterminadascaractersticasorasgosdelhechoo
fenmenoobservado.Estonorepresentamayoresinconvenientessisetratademedirlosaspectosmateriales
ymorfolgicosdelasociedad:nmerodehabitantes,edades,profesiones,viviendas,etc.ladificultad
aparececuandosedeseanexpresarnumricamenteaspectosmsevanescentes:opiniones,actitudes,
preferencias,intereses,ideales,sentimientosoprejuiciosdeundeterminadogrupoocolectividad.
Muchadiscusinintilacercadelproblemadelamedicinenlascienciassocialessehaoriginadoal
nohaberprecisadopreviamentequseentiendepormedir,oporhaberentendidoquemediresequivalentea
cuantificacinnumrica.Unaacepcinmsmodernadeloqueesmedirpermitirasalvarmuchas
dificultades.Wehl,porejemplo,expresaqueelnicoaspectodecisivodetodaslasmedicionesesla
representacinsimblica3,losnmerosnosondeningunamaneralosnicossmbolosutilizables,
aplicablesaobjetosdeacuerdoconnormas.Partiendodeestaconcepcinpodraafirmarsequelocualitativo
puedeexpresarsesimblicamenteyque,portanto,losfenmenossocialesquenoadmitenlaexpresin
numricapuedensermesurablesenformasimblica.Engeneral,lamedicinpuededefinirsecomoun
procesomedianteelcualseasignandeunmodosistemtico,smbolos(valoresescalares)alas
observaciones,entreloscualessedefinenconvencionalmentecomolegtimasciertasrelaciones
determinadas.As,losprocedimientosdemedicinconsistensiempreenlacomparacindeunaobservacin
conunaseriedesmbolosabstractos(talescomopalabras,nmeros,letras,colores,sonidos,etc.)yenla
asignacinalaobservacindeunoomsdetalessmbolos,deacuerdoconunareglaprevia4.
Conestealcance,lamedicinnoesotracosaqueunaformadeobservacinenotraspalabras,la
cienciaescuantitativaporquesebasaenobservacionesregistradasyrepresentadasensmbolos.En
consecuencia,medicinycuantificacinnoeslomismolacuantificacinesunadelasmodalidadesdela
medicin.Apesardeestadistincinsenosplanteauninterrogante:esposiblerepresentarsimblicamente
larealidad,todoaspectodelarealidad?...Elproblemadesbordaenmuchoelniveldeestemanualde
iniciacin.
Contarhechosobservableseslaoperacinbsicadela
medicin...Contarocomputaresestablecerunacorrespondencia
biunvocaentreelconjuntodeobjetosquehayquecontaryun
subconjuntodelosenterospositivos...Paraqueunacoleccinde
hechosseaempricamentecontabletienequeconsistirenmiembros
empricamentedistinguibles.
MarioBunge
Quesmedir?Paralospropsitosyniveldeestelibro,larespuestadeStevensprecisa
suficientementeestacuestin.Medirdiceesalgorelativo.Varaengneroygrado,entipoyprecisin.
Ensusentidomsampliomediresasignarnumeralesaobjetosoacontecimientosdeacuerdoconciertas
reglas.Elhechodequeselopuedehacerdeacuerdocondiferentesreglasoriginadiferentestiposdeescalas
ydiferentestiposdemedicin.Lasreglasmismasserelacionanenparteconlasoperacionesempricas
concretasdenuestrosprocedimientosexperimentaleslosque,mediantesusdiversosgradosdeprecisin,
ayudanadeterminarcunadecuadoeselajusteentreelmodelomatemticoyaqulloquerepresenta5.
Conelfindeprecisarlaideadelamedicin,hemosdedistinguircomolohaceBungeloscuatro
elementosnecesariosdetodamedicin:
Page20
elmesurandum,opropiedaddelsistemaconcretoquehemosdemedir
elconceptocuantitativo(mtrico)delmesurandum,osea,lamagnitudquesesupone
representalapropiedadobjetivaenlamedidadeloposibleesteconceptodebeestar
sumidoenalgunateoracientficaydebeanalizarselgicamenteabasedevariable(s)
numrica(s),conobjetodenoperderdevistaalgnaspectorelevante
unaescalaconceptualyunaescalamaterialsobrelascualespuederegistrarseo
medirselamagnitud
unaunidaddemedicinquepertenezcaaalgnsistemadeunidadescoherente.
ParaBungeestoscuatroelementossonnecesarios,sinembargonosonsuficientesparaemprender
unaoperacindemedicin.Existenotrosdosproblemasaresolver:
*elaboracindelastcnicasdemedicin:
medicindirecta
medicinindirecta
*controldeloserroresdeobservacinymedicin:
*erroressistemticos(derivadosdelasdeficienciasenelplaneamientoyejecucindela
medicin)
erroresalazarocasuales6.
3.Quescuantificableenlascienciassociales*
Alahoradeabordaryproponerunarespuestaaestacuestin,existendosposicionesextremas:los
quenootorganningunaimportanciaalautilizacindelasmatemticasylosqueconsideranquenohay
laborcientficasintratamientomatemticodelosfenmenossociales(StuartDoodysuteoraS.Nicholas
Raschevskyysuteoramatemticadelasrelacioneshumanassonejemplossignificativosdeestatendencia).
Sinembargo,aqu,porsuposicindeexcepcinenelcampodelascienciassociales,nonosinteresanen
nuestrotrabajo.Porlogeneralsedistinguenyadmitendosespeciesdecuantificacin:
cuantificacinrigurosa
cuantificacinaproximada
Lacuantificacinrigurosaeslaquesepuedehacerconlosfenmenosdemogrficos,econmicosy
geogrficos(notodos,perosunaparteimportantedeellos).Lacuantificacinaproximadaeslaquesin
permitirunamedicinexactatieneunaexpresinmatemticasignificativa.Lostestsyescalassonloscasos
tpicosdeestaclasedecuantificacin.
Enlascienciassociales,decimosparafraseandoaStevens,sepuedemedir,todoaqulloquepermite
unacorrespondenciaentreelmodeloformaly.sucontrapartidaemprica.Asuvez,estacorrespondencia
permitedescubrirenlarealidadempricaunaseriedeverdades,medianteelexamendelmodelo.
4.Requisitosgeneralesdelamedicin
Losrequisitosoprincipiosmsimportantesdelamedicinadmitidosgeneralmentepueden
resumirseenlossiguientes:
a.Validez
Lamedicindebeservlida,entendindosequecumpleesterequisitocuandomidedealguna
manerademostrableaqulloquetratademedir,librededistorsionessistemticas.
Existendiferentesmtodosdevalidacin,asaber:Lavalidezpragmtica,consistenteenencontrar
uncriterioexterioralinstrumentodemedida.,pararelacionarloconlaspuntuacionesobtenidas.Lavalidez
predictiva,quesecompruebaporlosresultadosobtenidosenelfuturo,ylavalidezconcurrente,que
contrastaresultadosconotroselementosdejuicio,contiposdevalidezpragmtica.Otroprocedimientode
* Planteamoseltemaentrminosdecuantificacinynodemedicinporqueesteltimocaso,msamplioqueel
anterior,nosllevadaa.cuestionesmscomplejas.sitenemosencuentalanocindelamedicinquenosotros
empleamos.Noeslomismolacuantificacinnumricaquelamedicin.
Page21
validacineselanlisisfactorial,'aunquesuaplicacinselimitaprincipalmentealosaspectospsicosociales,
comoseexplicarmsadelanteenelcaptulo26.
b.Fiabilidad
Unamedicinesconfiablesoseguracuandoaplicadarepetidamenteaunmismoindividuoogrupo,
oalmismotiempoporinvestigadoresdiferentes,proporcionaresultadosigualesoparecidos.La
determinacindelaconfiabilidadconsiste,pues,enestablecersilasdiferenciasderesultadossedebena
inconsistenciasenlamedida.
Elproblemadelafiabilidadsepresentaenel'instrumentalqueseutiliza,cuandolavalidezdelas
medicionesofrecedudasenrelacinconloquesequieremedir.
Paraladeterminacindelafiabilidad,existendosprocedimientosprincipales:
elanlisisdelaestabilidaddelosresultadosmediantelaaplicacindemedidas
repetidas*
laequivalenciadelosresultadoscuandolosinstrumentossonadministradospor
diferentespersonas.
c.Precisin
Podemosdecirqueunamedicinesprecisacuandolocalizaconexactitudsatisfactoria,enrelacin
conelpropsitoquesebusca,laposicindelfenmenoqueseestudia.
5.Nivelesdemedicin
Elniveldemedidaoescalademedida(expresionesaceptadascasiuniversalmente),estformadopor
unconjuntodenmerosdistintosyunconjuntodemodalidadesdistintasrelacionadasbiunvocamente.
Sesuelendistinguircuatronivelesdemedicinquedanlugaracuatrotiposdeescalas:nominalode
clasificacin,ordinalodeordenjerrquico,deintervalosyderazonesococientes.Ahorabien,eltipode
escalaestardadosegnseaverificableunouotrotipoderelacin.
a.Escalanominalodeclasificacin
Consistenenclasificarobjetosrealessegnciertascaractersticas,tipologasonombres,dndoles
unadenominacinosmbolo,sinqueimpliqueningunarelacindeorden,distanciaoproporcinentreesos
objetos.
Estasescalastienenciertaspropiedadesbsicas:
entrelosobjetosclasificadosexistelarelacindeequivalenciaonoequivalencia
siseutilizannmeros,estosslodistinguenordendeposicionesdedeterminadas
categorasoclases,peroenmodoalgunoestablecenrelacinmatemticaentrelos
objetosnumerados
losobjetosestnclasificadosuordenadosenrelacinaunaigualdadoequivalenciade
unaspectoocaracterstica.
Cuandoclasificamoslosgruposdeconstruccindeviviendasporelsistemadeayudamutuaen
grupos1,23,4,5,etc.,utilizamosestetipodeescala:losnmerosasignadosslodistinguen,comosi
fueranetiquetas,peronoestablecenrelacinmatemticaentrelosnmerosasignadoslaclasificacinse
haceconformeaunatributo,peronadadicequeladistanciaentre1y2seaigualalaqueexisteentre4y5.
Igualmentesiclasificamosloslderessegnciertatipologa:lderautocrtico,lderdemocrticoylder
paternalista,loquehacemosesordenarlaspersonasenrelacinconunacaracterstica.
Elusodelaestadsticaestaqurelativamentelimitado,puestoqueestaescalanorepresentaniun
msniunmenosdelascaractersticasmedidas.Sepuedenemplearenestetipodeescalasmoda,
frecuenciaycoeficientedecontingencia.
* Vaselaexplicacinquesehaceenelcaptulo16.Lostests.
10
Page22
b.Escalaordinalodeordenjerrquico
Conestasescalasseestablecenposicionesrelativasdeobjetosoindividuosenrelacinauna
caracterstica,sinquesereflejendistanciasentreellos.Suspropiedadesbsicassonlassiguientes:
*.entrelosobjetosordenadosexistelarelacinmayor,igualomenor,ylasrelaciones
lgicasdetransitividadyasimetra
laordenacinimplicadiferentesnivelesdeposesindeunatributolautilizacinde
nmerosestablecerelacionesentrelosobjetos,peronodistanciaentrelosintervalos.
As,porejemplo,ladistanciaentre5y6puedesermayor,igualomenorqueentre2y3.
Sinosotrospreguntsemos,porejemplo:
SiUd.nofueraargentino,aqunacionalidaddesearapertenecer?
1..
2..
3..
4..
5..
6..
Seindicaquesesealenlaspreferenciasponiendoenelnmero1lanacionalidadaquesedeseara
pertenecerenprimerlugar,enelnmero2laquesedesearaensegundolugar,yassucesivamente.Con
estotendramosunordendepreferencia.Lanacionalidadindicadaen2espreferidaalaindicadaen4,pero
nopuededecirsequeselaprefieraeldoble.Enestetipodeescalanosesealaenmodoalgunoladistancia
entreunayotraeleccinselimitaaindicarunordendepreferencia.Setratadeunaoperacindeordenar
rangos.
c.Escaladeintervalosodedistanciasiguales
Representanunniveldemedicinmsprecisoquelosanteriores:nosloseestableceunordenen
lasposicionesrelativasdelosobjetosoindividuossinoquesemidetambinladistanciaentrelosintervalos
olasdiferentescategoras.
Podemossealarlassiguientescaractersticasesencialesdeestetipodeescalas:
entrelosobjetosordenadosexisteunarelacindemayor,igualomenor
laescalasepresentabajounaformacuantitativa
lautilizacindenmerosindicarelacionesentrelosobjetosydistanciasentrelos
intervalos,quecuandosonnumricamenteigualesrepresentandistanciastambin
igualesenelatributomedidoas,porejemplo,ladistanciaentre6y9eslamismaque
entre20y23
elpuntocerodelaescalaesarbitrarioyconvencionalporelloesdegranimportancia,
cuandosecomparandosescalas,haberestablecidoelmismopuntodepartida.
Laaplicacindeestasescalasalascienciassocialespresentaalgunosproblemasnototalmente
dilucidados:cmoobtenerintervalosuniformesdedistancias?,enquconsisteladiferenciadedistancia?,
cmointerpretarelpuntocero?,yotrascuestionesdeparecidandole,quecarecedeceroverdaderoo
definible,yconlmitesuperiorfrecuentementenodefinible.
d.Escaladerazonesodecocientes
Ademsdedistincinordenydistancia,staesunaescalaquepermiteestablecerenquproporcin
esmayorunacategoradeunaescalaqueotra.Tieneunceroabsolutoonaturalquerepresentalanulidadde
loqueseestudia.
Lacaracterizaremosdelsiguientemodo:
11
Page23
entrelosobjetosordenadosexisteordenjerrquico,igualdaddeintervalosyporltimo
igualdadderatios.
losnmerosutilizadossonnmerosreales.
laseriedenmerosrealestieneunorigenllamadoceroqueporsernaturalesinalterable.
Aestaescalautilizadafrecuentementeenfsicaparalasmedicionesdepeso,tiempo,masa,
longitudes,etc.selepuedeobjetarlaposibilidaddeutilizacinenlascienciassociales.Existendudas
acercadelafactibilidaddelograrprocedimientosempricosquepermitanestetipodemediciones.
Amododesntesisdeloexpuesto,apoyadosenlostrabajosdeS.Siegel7yS.Stevens8,podramos
hacerelsiguienteesquemadediferenciacindelasescalas:
1 SOROKIN,Pitirim.Achaquesymanasdelasociologacontempornea.Aguilar,Madrid,1961.
2 GOLDMANN,Lucien.Lascienciashumanasylafilosofa.NuevaVisin,BuenosAires,1972.
3 WEHL,A.Philosophyofmethematicsandthenaturalsciences.Princeton,1949,citadoporJahoda,DeutschyCooke.
Researchmethodsinsocialrelations,1958.
4 WALLACE,Walter.Lalgicadelacienciaenlasociologa.AlianzaEditorial,Madrid,1976.
5 STEVENSS.S.Mathematics,messurementandpsychophysics,enHandbookofexperimentalpsychology,Wiley,
NewYork,1951.
6 BUNGE,Mario.LainvestigacincientficaAriel.Barcelona,1975.
7 SIEGEL,SidneyNonperametricstatisticsfortheBehavioralSciences.McGrawHillBookCo.
8 STEVENS,S.S.Op.cit.
12
Page24
13