PLATÓN

UNIDADE 3. PLATÓN

1. CONTEXTO POLÍTICO - BIOGRÁFICO E FILOSÓFICO DE PLATÓN.

2. A TEORÍA DAS IDEAS: REALIDADE E COÑECEMENTO EN PLATÓN

3. PLATÓN: ANTROPOLOXÍA E POLÍTICA

4. ACTUALIDADE DO PENSAMENTO PLATÓNICO. ACTIVIDADES

CONTEXTO POLÍTICO - BIOGRÁFICO E FILOSÓFICO DE PLATÓN

Dificilmente se comprenderá a filosofía de Platón se non temos en conta o contexto

filosófico, político e social no que xurdiu. En efecto, hai que entender a filosofía de
Platón, en primeiro lugar, como unha reacción contra as doutrinas filosóficas e
epistemolóxicas dos sofistas, tales como o relativismo, o escepticismo e o empirismo
político; en segundo lugar, como un pensamento que se orixina a partires da
insatisfacción e do descontento coa situación política da súa época. Recordemos que o
propio filósofo confesa na “Carta VII” que acudiu a filosofía por motivos políticos, coa
esperanza de encontrar nela o remedio aos problemas políticos do seu tempo.

O problema histórico co que se atopa Platón deriva da guerra do Peloponeso (431-

404) na que a Atenas democrática enfróntase e é derrotada pola Esparta aristocrática.
Deste xeito, a súa Atenas natal ofrécelle a platón os máis variados sucesos políticos. Da
democracia de Pericles pásase a unha serie de cambios e alternancias no poder ata o
asedio e capitulacións de Atenas coa instauración dos “Trinta Tiranos”, (goberno afín
a Esparta formado por 30 oligarcas atenienses) cando Platón tiña vinte e tres anos.
Lonxe de restaurar a orde, os Trinta Tiranos sementaron o terror e levaron a cabo
unha feroz represión contra os demócratas, que se viron obrigados a exiliarse de
Atenas. Este goberno durou algo máis dun ano ata que unha revolta popular
reinstaurou a democracia, Sen embargo, co novo goberno democrático tampouco
acabaron as inxustizas, pois se xulgou e condenou a morte a Sócrates o “máis xustos
dos homes” segundo Platón.

Naceu en Atenas, cara ao 427 a.N.E. probablemente. E morre no 348 a.N.E. De familia
aristocrática, tanto el como os seus parentes críanse descender directamente dos deuses
(de Neptuno, neste caso), para xustificar así a superioridade da súa liñaxe.

O seu verdadeiro nome foi Aristocles, pero se lle chamou Platón en alusión as súas
anchas costas. Aos 20 anos coñece a Sócrates, ao que estará moi ligado durante toda a
súa vida. Pronto se sentiu inclinado cara á acción política (entre os Trinta Tiranos de
Atenas houbo dous parentes seus e varios coñecidos, o que explica quizais o seu
escaso interese pola democracia), pero desilusionouse cando condenaron á morte a
Sócrates.
1
 PLATÓN

Deuse conta de que a lexislación e a moralidade estaban corrompidas, e chegou á

conclusión de que só a filosofía pode mostrar onde está a xustiza: «Non acabarán os
males ata que chegue a raza dos filósofos auténticos e limpos ao poder, ou ata que os
políticos non se poñan a filosofar en serio».

A súa ilusión: crear un Estado no que a morte de Sócrates -o mellor, máis sabio e
xusto dos homes coñecidos- resulte imposible.

Despois da morte de Sócrates, Platón viaxou por Exipto, Sicilia e o sur de Italia.

No ano 387 a.N . E , tras regresar da súa primeira viaxe a Siracusa, fundou en Atenas
a súa escola filosófica, á que lle deu o nome de “Academia”( situada a carón do
santuario dedicado ó heroe Academo). Alí se estudaba non só filosofía senón tamén
Física, Xeometría, Astronomía e Aritmética. Neste sentido, constituía a antítese da
educación sofista. A academia debía servir principalmente para a formación de
futuros políticos e gobernantes, nun novo intento de aplicar a súa doutrina do filósofo
gobernante.

➢ Obra

Platón escribiu as súas obras en forma de diálogo, na maioría das cales Sócrates é o que
leva a voz cantante, dialogando con outros. Os diálogos platónicos soen levar o nome
da personaxe que fai de interlocutor principal de Sócrates, e frecuentemente tamén
levan o título do tema tratado.

A súa obra, xa que logo, non é unha serie de libros sistemáticos, senón diálogos que
resumen a miúdo as discusións mantidas na Academia. Moitas das súas teorías están
vertidas nunha sofisticada roupaxe mítica e literaria, do que custa desprender as
reflexións tipicamente filosóficas.

Períodos da súa obra

1º. Diálogos socráticos de mocidade (399-389): Tras a morte de Sócrates, Platón e

algúns discípulos refúxianse en Megara, onde permanecen uns tres anos. Despois fai
algunhas viaxes a Exipto e probablemente a Italia.

Nesta época mantén total fidelidade aos ensinos de Sócrates e a virtude será o seu
tema central.

Obras: Apoloxía de Sócrates (defensa de Sócrates ante o tribunal que o condenar á

morte), Critón (onde Sócrates explica por que se nega a escapar do cárcere), Laques
(sobre o valor), Cármides (sobre a temperanza), Lisis (sobre a amizade) Eutifrón
(sobre a piedade),
Ion (sobre a poesía) e Protágoras, o máis importante, onde se expón se a virtude pode
ser ensinada e perfílase o concepto socrático da virtude como forma de saber.

2
 PLATÓN
2º. Diálogos de transición (388-385): Platón viaxa a Italia e entra en contacto con
algúns pitagóricos , cuxo influxo será considerable (inmortalidade e transmigración da
alma, vida comunitaria dos filósofos, temas cosmolóxicos, importancia das
matemáticas, música, etc.). Despois marcha a Sicilia, onde coñece ao cuñado do tirano
que alí gobernaba (Dionisio I de Siracusa). Criticou, parece, a vida escandalosa e fastosa
da corte, motivo polo cal parece que Dionisio o vendeu como escravo. Un amigo -
Anniceris de Cirene- rescatouno e conseguiu volver a Atenas. Alí funda a Academia
(estaba cerca do templo dedicado ao heroe Academos), inspirándose en parte nas
comunidades filosóficas pitagóricas. Polo seu estilo e funcionamento, pode considerarse
a primeira universidade occidental. Mantivo a súa actividade ata o ano 549 de nosa era.

Predominan os problemas políticos -enfrontamento de Sócrates cos sofistas e contra a

democracia-. Nótase a influencia do pitagorismo e dalgunhas correntes relixiosas
como o orfismo (no tema da preexistencia da alma). Primeiros esbozos da teoría das
ideas. Obras: Gorgias trata sobre a retórica e a xustiza, e inclúe unha crítica contra a
democracia ateniense e un mito sobre a inmortalidade. O Menón analiza tamén se a
virtude pode ser ensinada, exponse a inmortalidade da alma e apunta a idea do
coñecemento como reminiscencia. Crátilo (natureza/convención; teoría das Ideas);
Hipias Maior (sobre a beleza); Hipias Menor (sobre a mentira e a verdade), Eutidemo
(sobre a erística sofística) e Menéxeno (unha parodia das oracións fúnebres).

3º. Diálogos de madurez (385-370): Platón dirixe a súa Academia, en Atenas. Nesta
época elabora a súa teoría das Ideas e unha teoría completa do Estado. Presenta a
Sócrates moito máis convencido das súas ideas, como posuidor da verdade. É agora
cando Platón redacta os seus principais mitos.

Diálogos fundamentais: o Banquete (teoría platónica do amor e das Ideas); Fedón

(diálogo de Sócrates no cárcere sobre a inmortalidade da alma e a filosofía); A
República (o máis extenso, sobre o Estado e as principais reflexións da filosofía);
o Fedro (sobre o amor, a beleza e a alma).

4º. Diálogos críticos (369-362): Volve a Siracusa coa esperanza de poder pór en
práctica as súas ideas sobre o Estado, morto xa o tirano Dionisio I. Acusan de
conspirador ao protector de Platón e este permanece dous anos prisioneiro en Siracusa,
antes de poder volver a Atenas.

Agora, os seus diálogos son bastante críticos respecto das súas teorías anteriores. O
estilo é máis difícil e presta maior atención aos problemas lóxicos. Desaparecen os
mitos (excepto un contido no Sofista).

Outros diálogos: Parménides (unha autocrítica á Teoría das Ideas), Teeteto (unha
procura infrutuosa sobre o coñecemento), o Político (que debería ser completado
con outro que nunca chegou a escribir, o Filósofo). deslíndanse os conceptos filósofo-
políticos e Sócrates deixa de ser a personaxe principal. Emprega un novo método na
procura de definicións, a diáiresis (divisións dicotómicas).

5º. Últimos diálogos (361-347): Platón volve a Siracusa outra vez e de novo embróllano
e termina feito prisioneiro. Volve a Atenas grazas á mediación doutro amigo influente.
3
 PLATÓN

Abandona as cuestións metafísicas e interésase pola cosmoloxía (con influencia do

pitagorismo) e a historia. Politicamente, vólvese máis duro e conservador. Diálogos:
Filebo (sobre o pracer e o ben); Timeo (unha cosmoloxía inicial e historia do universo,
con todos os coñecementos da época); Critias (onde describe a primitiva Atenas e a
Atlántida); e As Leis (sobre a cidade ideal coas leis ideais, que non puido revisar nin
pulir porque lle sorprendeu a morte). Sorprende neste diálogo o seu pesimismo e
intolerancia, derivados probablemente da súa desilusión ante o fracaso de tantos
proxectos como iniciou.

A TEORÍA DAS IDEAS: REALIDADE E COÑECEMENTO EN PLATÓN

A teoría das Ideas constitúe o núcleo fundamental da filosofía platónica.

Esta teoría implica:

a) Unha teoría do coñecemento ou epistemoloxía que nos diga cal é a orixe e

camiño do coñecemento e cómo distinguir a verdade do erro.

b) Unha teoría da realidade ou Ontoloxía que nos diga que é o autenticamente

real e qué é o parente.

Brevemente exposta podería dicirse que a teoría platónica das ideas consiste na
afirmación de que existen entidades inmateriais, absolutas, inmutables e universais con
independencia do mundo físico (sensible): por exemplo, a xustiza en si, a bondade en si,
o home en si, as entidades matemáticas en si; das ideas derivaría todo o seu ser o
xusto, todo o bo, todos os homes, todo o harmonioso e proporcionado que hai no mundo
físico.

Así pois, as ideas platónicas non son construcións mentais, non son obxectos sen
existencia fora da mente que as concibe. Trátase de realidades, máis aínda, de
realidades en sentido pleno, xa que o que de realidade hai no mundo físico deriva
delas. Platón fala xeralmente das ideas dun modo máis ou menos metafórico. En
todo caso, catro características atribúe Platón con seguridade ás ideas:

▪ As ideas son eternas e intemporais.

▪ Hai tantas ideas como termos xerais empregamos para referirnos as cousas.
▪ As ideas son únicas, é dicir, a cada termo xeral corresponde unha e só
unha idea.
▪ As ideas non se compoñen de partes, son simples.

As idea son inalterables, non sofren cambio nin transformación algunha,

permanecen sempre idénticas a si mesmas. Pola contra o mundo no que nos movemos
non é o Mundo das Ideas. En contraposición coas Ideas, as entidades do mundo
sensible son:

▪ Particulares, fronte a universais. Este é unha árbore e aquel é

4
 PLATÓN
outro.
▪ Son entidades sensibles. Se sei da existencia desa árbore é porque o vexo,
pódoo cheirar ou podo partirme a cabeza se choco con el. Na súa constitución
existe un elemento material, que fai que se nos manifesten como entidades
físicas.
▪ Sofren o cambio.

Polo tanto, os seres sensibles son reais unicamente na medida en que participan (imitan
ou se asemellan) das realidades ou entidades ideais (intelixibles). Estas ideas (eidos)
forman un mundo aparte, ao que Platón denomina Kosmos noetós. No kosmos noetós
as ideas constitúen un sistema xerarquicamente organizado, cuxo cumio está
representado pola idea do ben, simbolizada metaforicamente polo sol no mito da
caverna. Constitúe a meta última do ascenso dialéctico, e Platón lle asigna tres
funcións:

a) Función ontolóxica: a idea de ben representa o máximo grado de realidade, é a

causa do ser das restantes ideas, e tamén a causa da existencia das cousas do
mundo material e sensible. Isto é así porque tódalas ideas participan da idea de
ben, e as cousas sensibles participan a súa vez das ideas.

b) Función epistemolóxica: A idea de ben é tamén a causa da intelixibilidade ou

cognoscibilidade das restantes Ideas. É dicir, grazas a súa participación na idea
de ben, a alma humana pode chegar a comprender e a coñecer as restantes Ideas.
Dito con outras palabras, o que hai de racional e de intelixible nas ideas,
débese a súa participación na Idea de ben. Ai igual que o sol e a súa luz fan
visibles ao ollo as cousas do mundo sensible, do mesmo modo, a idea de Ben
-grazas a súa presenza nelas- fai que as ideas sexan intelixibles e cognoscibles
para a alma humana.
c) Función ética e política: a Idea de Ben é tamén o fundamento da ética e da
política. O coñecemento do ben en si é necesario para encamiñar sabia e
rectamente a vida privada., pois só aquel que o alcance será capaz de coñecer en
qué consiste o verdadeiro ben humano ao que homes chaman felicidade, xa no
mundo das cousas materiais e sensibles, poderá distinguir con maior claridade o
bo do malo, e orientar as súas acción de acordo con elo. Así mesmo, o bo
gobernante necesita coñecer o ben en si para ter unha visión clara do ben do
estado e gobernar conforme a elo. Por iso o coñecemento do ben será a ameta
última que persiga a educación do futuro filósofo gobernante.

Vemos pois que a Idea de Ben adopta distintos matices nos diversos contextos da
obra de Platón. Así, na Teoría das Ideas como Ontoloxía a Ideade Ben coincide co Ser,
en Epistemoloxía coincidirá co fundamento da Verdade e o Coñecemento, en Ética
coincidirá coa Idea de Xustiza e de Virtude, en Estética coincidirá coa Idea de Beleza,
etc..

A consecuencia máis inmediata da teorías das ideas é que a realidade resulta

irremediablemente escindida; por un lado, a realidade intelixible (kosmos noetós),
por outro, a realidade sensible. Dous mundos irredutibles.
E entre ambos un abismo ontolóxico dificilmente explicable. Dous mundos aos que se
5
 PLATÓN
accede a través de dous condutos diversos: pola razón (que descobre o universal, o
inmutable, o permanente), ao primeiro; pola opinión (que nos mostra o incerto, o
flutuante, o perecedoiro), ao segundo.

CADRO-RESUME: DUALISMO ONTOLÓXICO

A REALIDADE REALIDADES SENSIBLES REALIDADES INTELIXIBLES

(MUNDO SENSIBLE OU FÍSICO) (MUNDO INTELIXIBLE)

- As cousas materiais - As ideas inmateriais

- Perceptibles polos sentidos - Accesibles á intelixencia

Dualismo - Aparencias - As esencias

ontolóxico:dous
niveis de realidade - En movemento, devir - Inmutables

- Cousas que nacen e perecen - Eternas

- Pluralidade - Unidade:cada idea é única

- Copias e imitacións - Modelos ideais ou arquetipos

- Dependencia ontolóxica - subsistentes

Mito da caverna - Interior da caverna ou mundo de - Mundo exterior, o mundo de

abaixo arriba

A teoría das Ideas expón un problema: ¿como podemos coñecer as Ideas, se pertencen a
outro mundo distinto do noso, o Mundo Intelixible? A teoría platónica do coñecemento
basearase en tres supostos: 1º. As cousas imitan ou participan das Ideas; 2º. A alma é
unha realidade intermedia entre as cousas e as Ideas; 3º. As Ideas están en
comunicación entre si.

Na obra de Platón atopámonos con tres grandes teorías epistemológicas cada unha das
cales tenta resolver un problema concreto do coñecemento

a) ¿Que coñecemos? A teoría que se ocupa de que podemos coñecer é a dos graos de
coñecemento, que inclúe, dentro dela, a teoría sobre o coñecemento máis perfecto: o
da dialéctica. Está desenvolvida nun texto denominado o símil da liña. Pero, como
nela, faise demasiado radical o salto entre Mundo Sensible e Mundo Intelixible,
Platón vese na necesidade de proporcionar dúas teorías que expliquen como
podemos pasar do coñecemento do Mundo Sensible ao do Mundo das Ideas.

b) ¿ Como chegamos a coñecer o Mundo das Ideas? A teoría que se encargará de

responder a esta pregunta será a da reminiscencia.

6
 PLATÓN
c) ¿ Que nos move a coñecer o Mundo das Ideas?. A teoría que se encargará de
responder a esta pregunta será a do coñecemento como eros.

No simil da liña Platón (República, libro sexto, 509 d-511e): establece unha
correspondencia estrita entre os distintos graos de realidade e os diferentes graos de
coñecemento. . Platón comeza a súa metáfora dividindo unha liña en dous segmentos
desiguais. Un, o maior, representa o coñecemento (episteme) e o mundo intelixible; o
outro, o menor, a opinión (doxa) e o mundo sensible.

O segmento que corresponde ao ámbito sensible subdivídese, seguindo a proporción

primeira, en outros dous: un corresponde ás cousas sensibles reais, como animais e
mobles, e outro ás sombras e imaxes daquelas.

A opinión (doxa) respecto das primeiras chámase crenza (pistis); respecto das
segundas imaxinación ou conxectura (eikasía). O segmento que corresponde ao
coñecemento (episteme) subdivídese tamén,segundo a mesma proporción, noutros
dous: o da intelixencia intuitiva ou intelección (noesis) e o da razón discursiva
(dianoia).

Pero, o símil da liña non se limita a establecer unha relación entre os modos de coñecer,
senón tamén entre estes e os modos de Ser real. A seguridade do saber vai depender
da realidade do obxecto sobre o que versa e, polo tanto, só do que é absolutamente
se pode ter un coñecemento absoluto. Así pois, segundo Platón, o desenrolo da
mente humana ao longo do seu camiño dende a ignorancia ata o coñecemento,
atravesa dous campos principais, o da doxa (opinión) e o da episteme
(coñecemento). Só este último pode recibir propiamente o nome de saber.

¿Como se diferencian estas dúas funcións da mente, estes dous tipos de coñecemento?
Parece claro que a diferencia baséase nunha diferenciación dos obxectos: a doxa
(opinión) versa sobre “imaxes”, mentres que a episteme, na súa forma máis elevada
de noesis, versa sobre os orixinais ou arquetipos (as ideas).

Platón dinos que os obxectos da sección da pistis son os obxectos reais que
corresponden ás imaxes da sección da eikasía, e menciona “os animais que
nos rodean e todo o universo da natureza e o fabricado polo home”.
Isto implica, por exemplo, que o home cuxa única idea de cabalo é a que ten a partir
dos cabalos particulares da realidade, e que non ve que os cabalos particulares son
“imitacións” imperfectas do cabalo ideal, atópase nun estado de pistis. Non adquiríu o
coñecemento do cabalo, senón só opinión (doxa).

Do mesmo modo, quen xulga que a natureza exterior é a verdadeira realidade e non ve
que é unha copia máis ou menos “irreal” do mundo intelixible ten só pistis.
Polo que respecta ao segmento do mundo intelixible,hai que dividilo igualmente en
dous subsegmentos ou partes: a) a inferior corresponde aos obxectos ou entidades
matemáticas, tales como triángulos, círculos, números, cubos, esferas,figuras
xeométricas en xeral.

7
 PLATÓN
Estes obxectos imitan ou copian aos do chanzo inmediatamente superior ( as Ideas),
polo que, si ben son máis reais que as cousas do mundo sensible- pois son eternos e
inmutables-, sen embargo, ao ser copias das Ideas, son menos reais que estas. b) O
subsegmento superior corresponde finalmente as Ideas ou esencias, que representan o
nivel superior de realidade ou autenticidade. Ideas e obxectos da matemática
forman, pois, o mundo intelixible, que en conxunto é imitado polo mundo sensible,o
cal é,por tanto, ontoloxicamente inferior.

A pesar de ser intelixibles e de compartir características comúns coas Ideas , as

entidades matemáticas diferéncianse delas no seguinte:

a) Trátase de realidades que, aínda que intelixibles, son ontoloxicamente inferiores,pois

son copias delas. Así por exemplo, os círculos intelixibles copian a idea de
circularidade, os triángulos intelixibles copian a Idea de triangularidade ou participan
dela, etc.

b) Segundo sabemos por Arstóteles- discípulo de platón- Platón considerou que os

obxectos matemáticos tamén se diferencian das ideas en que, mentres que cada ideas é
única ( hai unha única idea de circularidade,unidade, etc.) en cambio os obxectos da
matemática admiten a pluralidade. Así, por exemplo, hai moitos círculos intelixibles.

Pero ademais, tamén existen importantes diferenzas entre as Ideas e os obxectos

matemáticos no que se refire á maneira de coñecer e investigar a unhas e outras.:

a) A diferenza do filósofo que intenta coñecer as Ideas sen apoiarse en nada sensible,
facendo uso exclusivamente da intelixencia e do pensamento abstracto, o
matemático estuda as entidades matemáticas axudándose da imaxes sensibles,
isto é de copias materiais e visibles desas cousas ( debuxos e figuras visibles)

b) Ademais, para Platón existe unha gran diferenza entre o método matemático e o
dialéctico: As matemáticas seguen un método de razoamento descendente:
parten dunhas hipóteses e deducen conclusións, axudándose mediante imaxes
visibles (as formas e debuxos xeométricos). A dialéctica en cambio, segue
un método de razoamento ascendente: Pártese simplemente dunha Idea desde a
cal remontámonos cara a outras superiores.

8
 PLATÓN

b) A reminiscencia (anámnesis): No Menón exponse xa con claridade que non

podemos intentar buscar o que xa se coñece -porque sería inútil- nin tampouco o que
non coñecemos -non saberiamos onde dirixirnos nin poderiamos recoñecelo buscado-.
Este razoamento induciu a Platón a concluír que non buscamos o que descoñecemos e,
polo tanto, coñecer é recordar. Platón concibe, pois, o coñecemento das Ideas como
reminiscencia. No Fedón e o Fedro engádese que a alma tivo que coñecer as Ideas
nunha existencia anterior, separada do corpo. Ao entrar no mundo sensible e
encarnarse nun corpo, a alma esquece as Ideas e tan só queda unha pegada borrosa,
confusa e esquecida das mesmas. Ese coñecemento é posible pola afinidade existente
entre a natureza da alma e a das Ideas («o semellante coñece o semellante»).

Posto que as cousas imitan ás Ideas, o coñecemento sensible serve de ocasión para o
recordo (anámnesis). Deste xeito a multiplicidade das sensacións é reducida á unidade
dunha soa Idea mediante o recordo. Hai que interpretar que Platón está defendendo con
esta teoría certo innatismo do coñecemento: na alma de cada home existen,dende o
momento do seu nacemento, certos coñecementos e nocións innatas acerca das
ideas,pero son coñecementos escuros e confusos que só poden cobrar certa claridade
mediante unha educación adecuada que nos encamiñe á contemplación directa das
Ideas.

Platón intenta mostrar esta teoría nun diálogo titulado Menón. Neste diálogo un xoven
escravo, que xamais recibiu ningunha educación matemática, guiado mediante as
preguntas adecuadas do mestre, chega a formular por si mesmo verdades matemáticas(
concretamente o teorema de Pitágoras). A explicación que encontra Platón é que estas
verdades estaban xa dentro de el, eran en certo sentido innatas, e grazas ao
interrogatorio empregado polo mestre conseguiu recordalas.

c) Eros e coñecemento: O amor platónico é tamén un proceso ascendente, unha

especie de dialéctica emocional.

Se na dialéctica a ascensión parece realizarse a partir das Ideas inferiores ata a idea
suprema, no amor trátase dunha ascensión desde as cousas ata a idea suprema (o Ben
ou a Beleza), sen falar para nada de ideas intermedias no traxecto.

9
 PLATÓN

PLATÓN: ANTROPOLOXÍA E POLÍTICA

Platón desenvolve unha teoría moi complexa sobre o ser humano e a súa natureza, cuxo
influxo en toda a antropoloxía occidental e, sobre todo, na cristiá, persiste ata hoxe.

Posto que a súa concepción sobre o mundo é dualista (divídeo en dous: Mundo das
Ideas e Mundo das cousas), tamén o é a súa concepción do ser humano, no que
distingue claramente alma e corpo. A superioridade do Mundo das Ideas sobre o das
cousas tradúcese no contexto antropolóxico nunha prioridade absoluta da alma sobre
o corpo, ata o punto de afirmar que «o home é a súa alma». Alma e corpo forman unha
unidade accidental.

O corpo: É o cárcere da alma, supón un lastre negativo para a alma, pois lle crea
necesidades, enfermidades, desexos, temores, paixóns e sensacións que lle obstaculizan
a procura da verdade. É un estorbo do que a alma ten que liberarse aos poucos, do que
ten que purificarse para poder acceder á contemplación das Ideas. Non debe estrañar,
xa que logo, que Platón estivese convencido de que "morrer é o mellor que lle pode
pasar ao filósofo" e de que a filosofía sexa unha "preparación para a morte"..

A alma: É moi superior ao corpo. É a que constitúe o noso eu. Representa o máis
auténtico do ser humano, e á beira dela o corpo é só unha sombra, unha aparencia. A
alma racional é unha creación directa do Demiurgo, tomando como modelo as Ideas
eternas . A alma obtivo os seus coñecementos mentres estivo en contacto coas Ideas,
na súa primeira existencia (Fedro, 245). A alma, creada directamente polos deuses,
descende nun carro alado á terra, onde se une accidentalmente a un corpo e queda
instalada no mundo sensible. Por iso, máis que de unión hai que falar división ou
dicotomía entre corpo e alma. O elemento material, o corpo, está cargado de
connotacións negativas e é un obstáculo para a procura da verdade.

A alma é o elemento espiritual, bo e positivo, interesado en purificarse e achar a verdade.

Platón fala de tres partes da alma, que nalgúns textos parecen almas independentes
máis que partes dun alma única

- Alma racional (noûs, lógos), de natureza divina e situada no cerebro, é inmortal e

intelixente. Dedícase ao pensamento puro e busca a contemplación da verdade.

- Alma irascible (thymós), fonte de paixóns nobres, situada no tórax e inseparable do

corpo, mortal.

- Alma concupiscible ou apetitiva (epithymía), situada no abdome e mortal. Dela

proceden as paixóns máis baixas e os sentimentos innobres.

No Fedro, expón Platón o mito da caída e ascensión da alma humana, na que a alma é

1
 PLATÓN
comparada cun carro dirixido por unha auriga, que representa á parte racional, tirado
por un cabalo branco e dócil( parte irascible) e por outro negro e indomable(parte
apetitiva), que deben ser convenientemente guiados e dirixidos pola auriga

A distinción de partes na alma está moi en relación coa vida ética individual e a
concepción política da sociedade. Platón presenta unha clara correlación entre a alma
e o Estado. Opina que a estrutura da cidade e clases sociais ten o seu reflexo na alma
e, á súa vez, as partes da alma correspóndense coa estrutura social. Por esa razón
cando fala de ética e virtudes persoais introdúcenos, ao mesmo tempo, na política.
Ademais, só na cidade xusta é posible educar a homes xustos, capaces de harmonizar
ben as súas diferentes virtudes. Só a pólis permite adquirir as virtudes éticas propias
dun cidadán honrado.

A cidade responde ás necesidades humanas, porque ningún ser humano bástase a si

mesmo e depende dos demais para a satisfacción das súas necesidades, desde a
alimentación ata educación e atención médica. É a satisfacción das necesidades o
que establece a división do traballo na cidade, a partir de tres tipos básicos de
actividades que se corresponden coas disposicións naturais da maioría dos cidadáns.

Deste xeito segundo Platón a cidade, componse de tres clases sociais que se
corresponden coas tres partes da alma: artesáns, guerreiros e gobernantes.

- Os artesáns: Ofrecen os recursos suficientes para satisfacer as necesidades básicas

(alimentos, etc.), mediante un traballo produtivo de bens e servizos.

- Os gardiáns ou guerreiros: Teñen como función defender a cidade de posibles

invasores, estranxeiros ou bárbaros, e tamén aplacar os conflitos internos. É a máis
importante, porque desta clase sairán os gobernantes (os mellores entre os gardiáns).

A súa educación e preparación deben ser a propia dunha elite, posto que deles
dependerá o bo funcionamento da cidade.

Ademais, terán un réxime especial de vida: aloxaranse en vivendas separadas das do

resto dos cidadáns; non posuirán riquezas propias, nin vivenda privada, nin familia,
nin mulleres. Manteranse en réxime de matrimonio monogámico permanente.
casarán con mulleres da súa mesma clase para preservar a pureza do grupo.

- Os gobernantes: Son os árbitros absolutos da vida política, e só se xustifican no cargo

se chegan a ser os máis sabios. Deben ser seleccionados entre os mellor dotados e estar
sometidos, entre os 20 e 30 anos, a unha formación científica moi especial.
Normalmente procederán dos gardiáns perfectos, aqueles que, ao final da súa
formación, chegan a ser filósofos case perfectos, capaces de pór como fundamento do
Estado a Verdade, a Xustiza e o Ben.

Pero, ¿ quen e como determinará a qué clase pertence cada individuo? Platón parte
de que non todos os homes están igualmente dotados por natureza nin deben realizar as
mesmas funcións. En cada un predomina un alma e ha de ser educado para as
1
 PLATÓN
funcións que deba realizar (a educación debe ser idéntica para homes e para mulleres).

Na República fala da xustiza como a virtude fundamental, que consiste en «o acordo

das tres partes da alma, coma se fosen os tres termos dunha harmonía [musical]» (443
d). A harmonía prodúcese na alma cando «cada parte fai o que lle é propio» (441 e),
de maneira que «dominen ou sexan dominadas entre si conforme á natureza» (444 d).
En concreto, trátase de que a parte racional sexa prudente (virtude propia dos
gobernantes) para guiar á parte irascible, cuxa virtude propia é a fortaleza ou o valor;
e ambas conxuntamente poidan controlar á parte apetitiva, cuxa virtude fundamental
é a temperanza (propia dos artesáns). Quen consiga este dominio será unha persoa
harmoniosa, xusta e virtuosa. Para Platón a virtude é a «saúde, beleza e benestar da
alma» (444 e) e a xustiza é a harmonía do home.

Dise de Platón que a súa concepción do Estado Ideal é estatalista e organicista. É

estatalista porque Platón antepón o ben do estado ao ben individual. O Estado está por
encima do individuo, o ben social está por encima do ben individual. Así, por exemplo.
Aos gardiáns e filósofos se lles esixe renuncias e unha vida sacrificada en favor do ben
da colectividade, aínda que logo se lles compense con certos honores. E é organicista
porque Platón parece concibir o estado perfecto seguindo o modelo do organismo
vivo: ao igual que este está composto de órganos ou partes, cada unha das cales
desempeña unha función en beneficio do conxunto, así tamén, como vimos de ver, o
Estado platónico está composto de tres partes ou clases sociais, cada unha das cales
desempeña a función para a que está capacitada, en beneficio da comunidade enteira.

1
 PLATÓN

ISOMORFISMO ALMA- ESTADO

PARTES DA FUNCIÓN CLASES SOCIAIS VIRTUDES

ALMA

Racional Intelixencia Gobernantes-filósofos Prudencia ou sabedoría

Irascible Emocións e paixóns Gardiáns Valentía

Apetitiva Apetitos e desexos Produtores Moderación

Harmonía entre as Harmonía entre as clases Xustiza

partes da alma sociais

Teoría das diferentes formas de goberno. ( Libro VIII República)

O criterio que utiliza Platón para establecer as súas preferencias por un ou outro sistema
político é a capacidade intelectual e preparación filosófica que cada forma de goberno
require.

1º. Aristocracia ("goberno dos mellores"): É a forma máis perfecta de goberno, tanto
se manda unha persoa soa coma se o fan varios.

2º. Timocracia: É o goberno dos que teñen certa renda e honra. Nel non mandan os
mellores, senón os máis ambiciosos e guerreiros, máis amigos da guerra que da boa
xestión política pacífica.

3º. Oligarquía: Goberno duns poucos, os explotadores, os que están á caza de postos e
riquezas. Isto non significa que sempre gobernen mal.

4º. Democracia: Goberno do pobo, onde predomina a liberdade -sobre todo de

expresión

Como o propio Platón confesa na “Carta VII”, a súa filosofía arranca da insatisfacción
co a situación política da súa época, e en particular co réxime de goberno propio da
cidade na que naceu e viviu: a democracia ateniense. As obxeccións que Platón formula
contra a democracia do seu tempo son as seguintes:

a) Segundo Platón, na democracia ateniense non era en realidade o pobo o que

gobernaba, senón unha minoría de políticos e demagogos que arrastraban ao pobo, e
abusaban da súa incapacidade política , da súa falta de reflexión e da súa insensatez.

1
 PLATÓN

Estes políticos lonxe de buscar o ben do Estado, en opinión de Platón buscaban só o seu
propio enriquecemento e beneficio persoal.

b) rexeita a base fundamental da democracia ateniense, segundo a cal calquera pode

desempeñar funcións públicas no exercito,na asemblea e incluso na dirección dos
asuntos públicos, sen necesidade algunha de preparación e sen ter en conta os seus
coñecementos e a súa virtude .Conforme a este criterio os maxistrados do Consello eran
elixidos por sorteo. Este aspecto da democracia ateniense lle parece a Platón
tremendamente perigoso para a harmonía e bo goberno da comunidade.( Platón ilustra o
absurdo que isto supón mediante o símil do navío: así como non aceptaríamos viaxar
nun navío no que a súa tripulación inexperta se amotina contra o seu capitán e, sen ter
nin idea da arte da navegación ,bebendo e entregándose á esmorga, dirixe o timón do
barco, así tampouco deberíamos aceptar un réxime político como a democracia, na que
o “timón” do estado está en mans da masa ignorante e manipulada,ou de políticos
inexpertos ou ambiciosos).

c) Por último, a decepción de Platón fronte a democracia foi xa definitiva cando, baixo
este sistema, cometeuse a extrema inxustiza de xulgar e executar ao seu mestre
Sócrates.

5º. Tiranía: É a ruína e degradación do Estado, a peor forma de goberno. A miúdo é

consecuencia da democracia e de non saber facer uso da liberdade, o cal obriga a que
alguén tome o poder e impoña o seu dominio pola forza. A necesidade de líder é o que
xustifica que o pobo demande un tirano. Pero este adoita embriagarse facilmente de
poder e, na práctica, fai xurdir a maior das escravitudes.

Nun dos seus últimos diálogos, as Leis, Platón móstrase moi desilusionado polos seus
fracasos políticos en Sicilia e propón unha cidade imposible: encerrada en si mesma e
autosuficiente, sen comercio exterior, dominada por unha aristocracia agraria (sen
industria), baixo un estreito sistema de vixilancia mutua, onde todo -ata os xogos dos
nenos- está rixidamente lexislado para impedir a máis mínima variación. Nas Leis hai
algunhas pasaxes onde recoñece que moitas das súas propostas constitúen un ideal,
difícil ou imposible de pór en práctica.

1
 PLATÓN

ACTUALIDADE DO PENSAMENTO PLATÓNICO.

O pensamento de Platón repercutiu en multitude de ámbitos e épocas. A súa

Academia influíu durante moito tempo e permaneceu aberta ata o ano 529 logo de
Cristo, ano en que o emperador Justiniano ordenou o seu peche.

Pensemos na súa concepción dualista do home, un ser dividido nun alma que mira cara
arriba e un corpo atrapado no mundo das cousas. Esta concepción marcou todo o
pensamento occidental e, moi especialmente, a antropoloxía cristiá.

O idealismo de Platón foi un idealismo prototípico que ao longo de toda a historia,

tomando unha forma ou outra, foise repetindo. O matemático e filósofo francés do
século XVII René Descartes, reproduciuno baixo a forma de racionalismo.
Posteriormente, no Romanticismo, Hegel recreouno na forma de idealismo absoluto

A valoración platónica das matemáticas, aínda que esquecida durante moitos séculos,
renaceu co gran Galileo Galilei, un dos protagonistas da revolución científica dos
séculos XVI e XVII. Pódese dicir que Galideo defínese platónico ao afirmar que o libro
da natureza está escrito na linguaxe matemática. A ciencia de hoxe segue o camiño que
Platón establecera: ao coñecemento chégase pasando polas matemáticas.

VOCABULARIO

✓ Alma: Principio do pensamento, e da vida e do movemento, en xeral. A alma humana preexiste ao

corpo e no seu preexistencia alcanza certo coñecemento das ideas, cuxo recordo poderá actualizarse
(anámnesis) cando se encontre encarnada posteriormente nun corpo. Platón sostivo a súa
inmaterialidade e afinidade coas ideas, a súa inmortalidade e reencarnación e a accidentalidade da súa
unión co corpo. Nun principio Platón insistiu primordialmente na alma como razón. Posteriormente
distinguiu nela tres partes: razón, ánimo e apetito, en correspondencia coas tres partes en que se
divide o estado.
✓ Aparencia: A aparencia é o que parece ser pero non é. Noutras palabras, é o cambiante e mudable das
cousas. O que hoxe parece (é) isto e mañá parece (é) o outro, o que para ti parece así mentres que
para min parece da outra xeito. As aparencias son tan cambiantes como os pareceres e opinións dos
seres humanos. O oposto dialecticamente á aparencia é a auténtica realidade da idea.
✓ Ben: Idea suprema. Platón non explica nunca directamente en que consiste o ben. Afirma que é a
primeira das ideas en dignidade e poder e limítase a comparala co sol: do mesmo xeito que este dá
vida aos seres sensibles e ilumínaos facendo que poidamos percibilos, o ben é a causa do ser e da
intelixibilidade das ideas, así como do noso coñecemento das mesmas. No coñecemento do ben
culmina a dialéctica e a formación dos gobernantes ideais.
✓ Ciencia, saber, episteme: Forma de coñecemento superior á opinión e oposta a esta. É coñecemento:
a) verdadeiro e infalible; está baseado na razón, que fundamenta. Os seus enunciados son inmutables,
do mesmo xeito que o obxecto a que se refiren: as ideas.

1
 PLATÓN
✓ Coñecemento sensible (opinión, dóxa): Cando a nosa mirada diríxese cara ao mudable e
perecedoiro, obtemos un coñecemento igualmente mudable e perecedoiro: é a opinión (oposta á
intelixencia), un mirar cos ollos do corpo. Platón distingue dous graos fundamentais no coñecemento
sensible: a conxectura e a crenza.
✓ Coñecemento intelixible (intelixencia, noús): Para Platón coñecer? é ver. O ser humano ten na súa
natureza a capacidade de coñecer, de mirar. Cando esta mirada diríxese cara ao fixo e inmutable, obtén
un coñecemento permanente, verdadeiro, que non cambia. A correspondencia entre coñecemento e ser
en Platón permite denominar ao mundo das ideas como mundo intelixible, porque é un coñecemento,
un mirar coa intelixencia, cos ollos da alma. O oposto ao coñecemento intelixible é o coñecemento
sensible (opinión).
✓ Demiurgo: Intelixencia ordenadora do mundo. A figura do demiurgo aparece no relato mítico da
cosmoxénesis no Timeo. Literalmente interpretado o relato, trataríase dunha divindade que configura
o mundo a partir dunha materia caótica (lugar, espazo, chora) tomando como modelo as ideas. Se non
se interpreta literalmente, a súa figura viría expresar a causalidade das ideas como principio da orde e
da intelixibilidad do universo.
✓ Dialéctica: Forma superior de razoamento. Para os sofistas, a dialéctica era a arte da discusión
por medio do diálogo, cuxa finalidade era convencer ao oínte. Tratábase, pois, dunha retórica. Sócrates
elevou esta arte a un xenuíno método científico no que se pretendía legar ao fundamento das cousas. É
dicir, ao que ou esencia das cousas. Platón adopta a liña socrática. Segundo el, na arte do diálogo
temos, en primeiro lugar, un método científico racional, propio dos filósofos que aspiran a demostrar a
verdade, a diferenza da retórica sofista.

Pero, en segundo lugar, a dialéctica para Platón é, ante todo, un instrumento necesario para chegar á
contemplación das ideas. Deica que adquira un carácter ascensional, desde o mundo sensible ata o
intelixible, e un carácter ontolóxico. Mediante a dialéctica, un alcanza a coñecer as cousas polas súas
razóns supremas de ser, que son as ideas subsistentes, especialmente a idea de ben. E, desde o ben,
adquire igualmente un carácter descendente, en canto fai comprender todas as demais realidades. Por
outra banda, a dialéctica cobra unha relevancia especial no Estado platónico, porque é no ben como han
de ser educados os futuros gobernantes.
✓ Estado: Comunidade política que Platón concibe segundo o modelo tradicional grego da cidade -
estado de reducidas dimensións. Na República propón a súa utopía dun estado ideal composto de tres
grupos ou clases: produtores, gardiáns auxiliares e gobernantes. Estes últimos serán os sabios ou
filósofos, coñecedores do ben e adestrados para iso na dialéctica. O goberno dos sabios é o goberno da
razón; a función do estado é promover a xustiza e, con ela, a felicidade do estado e dos
seus cidadáns.
✓ Espazo, chora: Substrato material sobre o que se exerce ao acción ordenadora do demiurgo. Platón
denomínao deste xeito, espazo ou lugar, porque nel se localizan ou reflicten as ideas ou estruturas
intelixibles. Non entanto, non se trata dun lugar ou espazo baleiro, senón dun substrato material en
movemento eterno e caótico.
✓ Idea, forma, eidos: Esencia intelixible. Para Platón as ideas non son simples conceptos universais
elaborados a partir da experiencia. Son realidades subsistentes e independentes das cousas ou feitos
particulares. Son eternas, inmutables. O conxunto das ideas constitúe a orde ou mundo do intelixible.
A el pertencen as esencias dos seres físicos , as realidades matemáticas e os valores e ideais morais

1
 PLATÓN
(xustiza en si, beleza en si, etc.). A primeira idea, fundamento último da orde intelixible, é a idea de
ben.
✓ Xustiza: Virtude de carácter xeral que consiste na orde estable e perfecto dun todo, sexa este a alma
individual ou o estado, cando as distintas partes executan a súa función específica dun xeito adecuado
e conforme á virtude que lles corresponde.
✓ Lei: Na Grecia clásica, termo polémico. Referido, entre os presocráticos, ao logos ou movementos e
cambios dependentes da physis ou natureza, de carácter cíclico e regular, estendeuse o uso conceptual
ás normas sociais ou nomos. A polémica estriba na orixe destas últimas, divino, natural ou humano e,
xa que logo, no seu carácter necesario ou continxente, permanente ou mutable, froito do consenso ou
imposición.
✓ Mundo intelixible: O mundo onde se atopa a verdadeira e auténtica realidade, que son as ideas.
Neste mundo atopámonos cos obxectos matemáticos e coas ideas.
✓ Mundo sensible: O mundo da caverna, onde se atopan imaxes, sombras e obxectos físicos. É o
mundo do cambiable, o perecedoiro, do falso coñecemento.
✓ Natureza: Trátase dun concepto con moitos matices, entre os que convén destacar: a) referencia ao
principio, orixe e causa das cousas; b) esencia permanente dunha cousa que permite descubrir cal é a
actividade propia de devandita cousa, e c) conxunto de cousas que configuran o universo. Platón
utiliza este termo no sentido de orixe
✓ Política: A organización da pólis e a ocupación natural de todo ser humano libre e racional, cara á que
todo grego sentía veneración.

En función do tipo de réxime, a dirección da vida cidadá terá carácter unipersoal, grupal ou colectivo;
así, estaremos ante monarquía, tiranía, oligarquía, ditadura ou democracia.
✓ Opinión, doxa: Forma de coñecemento inferior á ciencia e oposta a esta. Ao contrario que a ciencia,
a) a mera opinión puiden ser verdadeira ou falsa, e b) é falible e inestable porque, c) non se funda en
razóns sólidas que a xustifiquen. Platón adoita afirmar que o obxecto da opinión é o mundo físico,
mentres que o obxecto da ciencia son as ideas inmutables. A mutabilidade e inestabilidade do mundo
físico sería, pois, a razón última da inestabilidade propia da opinión como formadecoñecemento.
✓ Reminiscencia, anámnesis: Platón aplica concretamente a idea xeral de reminiscencia ao proceso
polo cal o home recorda as ideas a partir da experiencia sensible. Segundo a doutrina da
reminiscencia, a alma adquiriu o coñecemento das ideas cando habitaba no mundo das ideas.
✓ Os vestixios deste coñecemento resultan substancialmente debilitados, pero non definitivamente
perdidos, ao encarnarse a alma nun corpo. A experiencia sensible reactiva tal coñecemento. Por
iso, Platón afirma que aprender é propiamente recordar.
✓ Retórica: Base da formación do político que ensina a arte da persuasión por medio da palabra. En
Platón, pseudo coñecemento (dóxa); aparencia. Entre os graos de coñecemento platónicos estaría
incluída na crenza (pístis). Era ensinada polos sofistas a cambio dun estipendio fixado, xunto a un
cúmulo de coñecementos relacionados co saber común que permitían aos pupilos argumentar e contra
argumentar sobre dereito, comercio, xeografía, cálculo, estratexia, xeometría, mecánica, relixión,
literatura, costumes...
✓ Virtude, areté: A palabra grega “areté”, que adoita traducirse como “virtude”, significa orixinalmente

1
 PLATÓN
“excelencia”. Virtude é, pois, a excelencia dun ser en xeral ou dunha capacidade, excelencia grazas á
cal actúa de xeito perfecto e sobresaliente. A cada axente ou facultade corresponde unha virtude
específica, un modo de ser que a fai actuar de xeito excelente. No ámbito moral, Platón adoita
enumerar cinco virtudes fundamentais, a piedade e as catro denominadas tradicionalmente cardinais:
xustiza, prudencia, valor e moderación. As tres últimas corresponden: a) ás partes da alma, razón,
ánimo e apetito; e tamén b) ás tres partes dun estado: gobernantes, gardiáns auxiliares e produtores,
respectivamente.