Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Angola: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
tNo edit summary
t 150.241.33.177 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Gartxoak wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
Etiketa: lehengoratzea
 
(10 erabiltzailek tartean egindako 31 berrikusketa ez dira erakusten)
2. lerroa:
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Angola
| nongo = Angolako
| ohiko_izen_luze= Angolako Errepublika
| bertako_izen = República de Angola
| nongo = Angolako
| bandera_irudi = Flag of Angola.svg
| armarri_irudi = Emblem of Angola.svg
| lema_nazional =
| ereserki_nazional =[[Angola Avante!]] (Aurrera Angola!)
| mapa_irudi = Location Angola AU Africa.svg
| hiriburu = [[Luanda]]
| hiriburuaren_koordenatuak = {{koord|8|50|S|13|20|E}}
| hiri_handien = hiriburu
| hizkuntza_ofizialak = [[Portuges]]a
| eskualde_hizkuntzak = [[kikongo]], [[chokwe]], [[umbundu]], [[kimbundu]]
| gobernu_mota = [[Errepublika]] [[presidentzialismo|presidentzialista]]
| buru_titulu1 = Presidentea
| buru_izen1 = [[Joao Lourenço]]
| subiranotasun_mota = Independentzia
| subiranotasunaren_gertaerak = [[Portugal]]etik
| subiranotasun_urtea = [[1975]]ko [[azaroaren 11]]
| eremu_rankin = 23
| eremu_km2 = 1.246.700
| ur_portzentaia = <small>arbuiagarria</small>
| biztanle_zenbatespen = 18.498.000
| biztanle_zenbatespen_urte = 2009
| biztanle_zenbatespen_rankin = 59
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 25.789.024
| biztanle_errolda_urte = 2014
| biztanle_dentsitate_km2 = 20,69
| biztanle_dentsitate_rankin = 199
| txanpon = [[Angolar kwanza]]
| txanpon_kode = AOA
| ordu_eremu = WAT
| utc_offset = +1
| DST_ordu_eremu =
| utc_offset_DST =
| domeinu = ao
| aurrezenbaki = 244
| gentilizioa = angolar<ref name= euskaltzaindia/>
| oharrak =
| webgunea = http://www.angola-portal.ao/PortaldoGoverno/
}}
'''Angola'''<ref name= euskaltzaindia>{{erreferentzia |url = https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf |izenburua = 38. araua - Munduko estatu-izenak |egilea = [[Euskaltzaindia]] |data = 2007-03-30}}</ref>, izen ofiziala '''Angolako Errepublika''' ({{lang-pt|República de Angola}}; [[kikongo]], [[kimbundu]] eta [[umbundu]]z: ''Repubilika ya Ngola''), hego-mendebaldeko [[Afrika]]ko estatu burujabea da, [[Ozeano Atlantikoa]]ren ertzean dagoena. Hegoaldean [[Namibia]]rekin du muga, iparraldean [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]rekin, ekialdean [[Zambia]]rekin, eta mendebaldean Ozeano Atlantikoarekin. [[Barrendegi]] bat du, [[Kabinda]] probintzia, [[Kongoko Errepublika]]rekin eta Kongoko Errepublika Demokratikoarekin muga duena. 1.246.700 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 25,8 milioi biztanle zituen 2014an.<ref name="errolda">{{erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20160506013702/http://aiangola.com/wp-content/uploads/2016/03/Publica%C3%A7%C3%A3o-Resultados-Definitivos-Censo-Geral-2014_Vers%C3%A3o-22032016_DEFINITIVA-18H17.pdf |izenburua= 2014 population census (INE Angola) | argitaletxea=aiangola.com, Wayback Machinek artxibatua |sartze-data= 2019-6-27}}</ref> [[Luanda]] da hiriburua eta hiri nagusia.
 
== Izena ==
'''Angola'''<ref name= euskaltzaindia>{{erreferentzia |url = https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf |izenburua = 38. araua - Munduko estatu-izenak |egilea = [[Euskaltzaindia]] |data = 2007-03-30}}</ref>, ofizialki '''Angolako Errepublika''', [[Afrika]]ko hego-mendebaldeko estatu bat da, [[Ozeano Atlantikoa]]ren ertzean. Antolamendu politikoaren aldetik, [[errepublika]] [[Presidentzialismo|presidentzialista]] [[estatu unitario|unitarioa]] da. 1.246.700&nbsp;km<sup>2</sup> ditu, eta 2014an 25.789.024 biztanle zituela kalkulatu zen ''(angolarrak)''. Hiriburua [[Luanda]] da; eta beste hiri nagusiak [[Benguela]], [[Huambo]] eta [[Lobito]]. Angolako hizkuntza nagusiak [[portuges]]a (ofiziala), hizkuntza bantuak eta [[khoisan]]a dira. Erlijio nagusiak, berriz, afrikar erlijioak (angolarren %&nbsp;47), [[Erromatar Eliza Katolikoa|katolizismoa]] (%&nbsp;38) eta [[protestantismo]]a (%&nbsp;15).
Angola hitza [[Bantu hizkuntzak|bantu]] taldeko [[mbundu]] hizkuntzako ''ngola'' izenetik dator. [[Ndongo Erresuma]]ko errege-titulua zen ''ngola''.
 
== MugakGeografia ==
=== Mugak ===
Angolak mugakide ditu iparraldean [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], ekialdean [[Zambia]], hegoaldean [[Namibia]] eta mendebaldean [[Ozeano Atlantikoa]]. [[Kabinda]]ko [[barrendegi]]a Angolaren [[barrendegi|enklabea]] da, eta mugakide ditu [[Kongoko Errepublika]] eta [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]].
Angola hego-mendebaldeko Afrikan dago, hego latitudeko 4° eta 18° artean, eta ekialdeko longitudeko 12° eta 24° artean. Mugakide ditu [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] iparraldean, [[Zambia]] ekialdean, [[Namibia]] hegoaldean, eta [[Ozeano Atlantikoa]] mendebaldean. [[Kabinda]] [[barrendegi]]ak [[Kongoko Errepublika]] du iparraldean eta Kongoko Errepublika Demokratikoa hegoaldean.
 
=== IzenarenEskualde jatorrianaturalak ===
Hiru eskualde natural nagusi daude:<ref name="geo">{{erreferentzia|egilea= Thomas Collelo, ed |url= http://countrystudies.us/angola/51.htm |izenburua= Angola: A Country Study: Geography | argitaletxea= Washington: GPO for the Library of Congress, 1991, countrystudies.us |sartze-data= 2019-6-28}}</ref>
[[Bantu]] familiako [[mbundu]] hizkuntzako ''ngola'' izenetik dator. Izen hori [[Ndongo]] erresumako [[Kiluanji kia Ndambi]] erregearen titulua zen.
* Kostaldeko zabaldia. 25 kilometro zabal da tokirik estuenean, alegia, [[Benguela]]ren parean; zabalera handiena, berriz, [[Kwanza]] haranean du: 150 kilometro. [[Benguelako itsaslasterra]]ren eraginez, prezipitazioak txikiak dira, hegoaldean batez ere; izan ere, hegoaldea [[Namib]] basamortuaren luzapena da.
* Muino eta mendien zerrenda. Kostaldearen paraleloan luzatzen da, itsaertzetik 20-100 kilometrora. Kwanza ibaiak bitan zatitzen du. Iparraldeko zatiak malda txikia du kostaldeko zabaldirantz, eta 1.000-1.800 metro bitarteko gailurrak. Hegoaldeko zatia, berriz, oso pikoa da; gailurrik gorenak, [[Serra da Chela]]ren hegoaldean, 2.400 metroko garaiera du.
* Barnealdeko goi-ordokiak. Mendi-zerrendaren ekialderantz hedatzen dira. Franko eskualde zelaia bada ere, 2.500 metrotik gorako altuera du [[Benguelako goi-ordokia]]n eta [[Huíla]] probintziako lur garaietan. Iparraldeko [[Malanjeko goi-ordokia]]k, berriz, 1.000 metroko garaiera besterik ez du.
 
<gallery mode="packed" heights="145">
== Historia ==
Beach_of_Coatinha_in_Benguela,_Angola.jpg|[[Benguela (província)|Benguelako]] kostaldea
Tundavala Gap.jpg|Serra da Leba
Serra da Saudade (view at 1500 m a.s.l).jpg|Serra da Saudade
</gallery>
 
=== Hidrografia ===
[[Fitxategi:Queen Nzinga 1657.png|thumb|ezkerrera|[[Nzinga erregina]], Luandako portugaldar gobernadorearekin bake-negoziazioak egiten, 1657an.]]
[[Fitxategi:Epupa_Falls_2.jpg|thumb|eskuinera|250px|[[Epupa ur-jauziak]], [[Kunene (ibaia)|Kunene]] ibaia]]
Angolako ibai gehienek herrialdearen erdialdean dute iturburua eta Ozeano Atlantikoan ahoa; [[Kwanza]] (960 kilometro luze, horietako 258 nabigagarriak) eta [[Kunene (ibaia)|Kunene]] dira garrantzitsuenak. Kunene ibaiaren ibilbidean [[Epupa ur-jauziak]] daude.
 
Iparraldean, [[Kongo (ibaia)|Kongo]] ibaiak egiten du Angolaren eta Kongoko Errepublika Demokratikoaren arteko muga, eta ibai horren adar ugari daude, bai iparraldean, bai ipar-ekialdean. Herrialdearen hego-ekialdean, berriz, ibai batzuk [[Zambezi]]ren arrokoak dira, eta beste batzuk [[Okavango]]ren arrokoak.<ref name="geo"/>
=== Portugaldar kolonia ===
 
== Historia ==
[[Portugal]]darrak [[1482]]. urtean iritsi ziren Angolako kostaldera ([[Diego Caõ]]ren agintepean) eta [[1484]]tik aurrera Portugalen mendeko lurraldea izan zen. [[1885]]ean, [[Berlingo Konferentzia]]k ofizialki egokitu zion Angola Portugali. [[XIX. mendea|XIX. mende]] arte ez ziren portugaldarrak Angola barnealdeaz jabetu. ([[Serpa Pinto]] portugaldar militarra saiatu zen, alferrik, Angola eta [[Mozambike]] portugaldar koloniak lurralde bakar batean lotzen, [[Zambia|Zanbian]] barrena). Angolak eraman behar izan zituen, mendeetan zehar, europar kolonizatzaileek ezarririko zama guztiak: [[esklabotza|esklabo]] salerosketa, bertako zibilizazioen deuseztatzea eta okupazio militarra. 1640-1648. urteen bitartean, nederlandarren mende izan zen.
=== Portugaldar kolonia ===
[[Fitxategi:Queen Nzinga 1657.png|thumb|250px|eskuinera|[[Nzinga Mbande|Nzinga]] erreginaren eta Luandako portugaldar gobernadorearen arteko bake-negoziazioak, [[1657]].]]
[[Portugal]]darrak [[1482]]. urtean iritsi ziren Angolako kostaldera, [[Diogo Cão]]ren agintepean, eta [[1484]]tik aurrera Portugalen mendeko lurraldea izan zen. [[1640]]-[[1648]]. urteen bitartean, nederlandarren mende izan zen. [[1885]]ean, [[Berlingo Konferentzia]]k ofizialki egokitu zion Angola Portugali. [[XIX. mende]]ra arte ez ziren portugaldarrak Angola barnealdeaz jabetu. [[Serpa Pinto]] portugaldar militarra saiatu zen, alferrik, Angola eta [[Mozambike]] portugaldar koloniak lurralde bakar batean lotzen, [[Zambia]]n barrena. Angolak eraman behar izan zituen, mendeetan zehar, europar kolonizatzaileek ezarririko zama guztiak: [[esklabotza|esklabo]] salerosketa, bertako zibilizazioen deuseztatzea eta okupazio militarra.
 
[[XVII. mendea]]n hasi ziren metropoliaren aurkako lehen altxamenduak, eta [[1940]]an, askapen-gerra hasi aurreko azken altxamendu antikolonialistan, [[kubal]] herria sakailatu zuten portugaldarrek. Zapalkuntza militarra izan da beti kolonizatzaileen erantzun bakarra. [[1951]]. urtean ''território'' eta 1955ean[[1955]]ean ''província'' egin zuten Angola portugaldarrek. [[1961]]ean hasi zen askapen-gerra[[Angolako antikolonialistaIndependentzia Gerra]]. Hiru higikundek jardun zuten portugesen aurka: MPLA ([[AngolakoAngolaren Askapenaren aldekoAskapenerako Herri Mugimendua]]), [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunak]] eutsia; FNLA ([[AngolakoAngolaren Askapenaren aldeko Fronte Nazionala]]), eta UNITA ([[AngolakoUNITA|Angolaren AskapenIndependentzia OsoarenOsorako aldekoNazio Batasun NazionalaBatasuna]]), [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] eta [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Zairek]] lagunduak. Portugalgo estatu-kolpearen ondoren ([[1974]]ko [[apirilaren 25]]a), Angolaren burujabetasuna sinatu zen 1975eko[[1975]]eko urtarrilean.
 
=== Angola burujabea ===
[[Fitxategi:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|thumb|eskuinera|250px|[[Angolako Gerra Zibila]] ([[1975]]-[[2002]]); [[Huambo]]ko eraikin bat bala-zuloz josia.]]
Angolak burujabetasuna eskuratu zuenean, MPLAk ([[Angolaren Askapenareko Herri Mugimendua]]) ez zuen lurraldearen parte txiki bat baino kontrolatzen, eta [[Angolako Gerra Zibila|gerra zibila]] piztu zen. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietarren]] eta [[kuba]]tarren laguntzari esker, MPLAk aurrerapen handiak egin zituen, eta [[1976]]ko urtarrilerako kontrolpean zuen FNLAren ([[Angolaren Askapenerako Fronte Nazionala]]) buruzagitza, zeinak, mendean harturik, errenditu egin behar izan baitzuen. Oso ahuldurik bazegoen ere, UNITAk ([[Angolaren Askapen Osorako Batasun Nazionala]]) [[gerrilla]]-operazioak egiten jarraitu zuen. [[1977]]an, MPLAko idazkari nagusi eta Angolako lehendakari [[Agostinho Neto]]ren aurkako estatu-kolpe bat egiteko ahalegina bultzatu zuten MPLAko kideek. Neto handik bi urtera hil zen, [[1979]]ko abenduan, [[Mosku]]n, minbiziak jota. MPLAk ideologia marxista-leninista zuen orduan, eta bere burua langile-klasearen abangoardiako alderditzat bazeukan ere, ahaleginak egin zituen Mendebaldeko herrialdeekin harremanak normalizatzeko.
 
[[Fitxategi:Angola.JoseEduardoDosSantos.01.jpg|thumb|200px|[[José Eduardo dos Santos]], Angolako lehendakaria 1979-2017 bitartean.]]
[[Fitxategi:Building with Bullet-holes in Huambo, Angola.jpg|thumb|ezkerrera|Angolako gerra zibil luzeak arrasto ugari utzi ditu. Irudian, [[Huambo]]ko eraikin bat, bala-zuloz josia.]]
Agostinho Netoren ondorengoa, [[José Eduardo dos Santos]], agintea hartu zuenetik bertatik saiatu zen pragmatikoa izaten eta, pixkanaka-pixkanaka, [[merkatu libre]]rako trantsizioari ekin zion [[1990eko hamarkada]]ren hasieran. UNITAk, ordea, [[diamante]]-meategiak kontrolpean zituela, eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] eta [[Hegoafrika]]k [[Jonas Savimbi]]ri eskaintzen zioten laguntzaz baliaturik, berriro gerrari ekitea erabaki zuen. Hamar urteko gerra zibil odoltsuaren ondoren (ia milioi bat hildako izan ziren), 1988ko abenduko New Yorkeko Hitzarmenetan kubatarrak eta hegoafrikarrak Angolatik irtetea aurreikusi zen. Baina [[Gerra Hotza]]ren amaiera ez zen nahikoa izan gatazka konpontzeko. [[1991]]ko Estorilgo eta Bicesseko akordioek bakea gehixeago hurbiltzen zutela ziruditen. 1991ko maiatzean joan ziren Angolatik azkeneko kubatar osteak eta, [[1992]]ko irailean, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] kontrolpean, hauteskundeak egin ziren, eta MPLAk irabazi zituen oso erraz. UNITAk, ordea, ez zuen emaitza hura onartu eta gerrari berrekin zion 1992ko urrian.
 
Nazioartean lagunik gabe, [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Zaireren]] laguntza salbuetsita, eta [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua]]k zigorturik, UNITAk nahitaez sinatu behar izan zuen gerrari amaiera ematen zion Lusakako Protokoloa ([[1994]]ko azaroa). Hitzarmen horretan zehaztutakoari jarraituz, Jonas Savimbiren osteak armak utziz joan ziren; eta UNITAko kideak, berriz, gobernuan eta administrazioan pixkanaka integratuz joan ziren. [[1997]]ko apirilean, Angolako legebiltzarrak 1992an hautatuak izandako UNITAko 60 diputatu onartu zituen legebiltzarkide gisa, eta batasun eta adiskidetasun nazionaleko gobernua eratu zen, UNITAtik etorritako hainbat ministro barruan zirela.
Angolak burujabetasuna eskuratu zuenean MPLAk ([[Angolaren Askapenareko Herri Mugimendua]]) ez zuen lurraldearen parte txiki bat baino kontrolatzen. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietarren]] eta [[kuba]]tarren laguntzari esker, ordea, aurrerapen handiak egin zituen, eta 1976ko urtarrilerako kontrolpean zuen FNLAren ([[Angolaren Askapenerako Fronte Nazionala]]) buruzagitza, zeinak, mendean harturik, errenditu egin behar izan baitzuen. UNITAk ([[Angolaren Askapen Osorako Batasun Nazionala]]), oso ahuldurik bazegoen ere, [[gerrilla]]-operazioak egiten jarraitu zuen. 1977an, MPLAko idazkari nagusi eta Angolako lehendakari [[Agostinho Neto]]ren aurkako estatu-kolpe bat egiteko ahalegina bultzatu zuten MPLA bereko kideek. Neto handik bi urtera hil zen, 1979ko abenduan, [[Mosku]]n, minbiziak jota. MPLAk ideologia marxista-leninista zuen orduan, eta bere burua langile-klasearen abangoardiako alderditzat bazeukan ere, ahaleginak egin zituen Mendebaldeko herrialdeekin harremanak normalizatzeko.
 
Baina gatazkaren txingarrak itzali gabe zeuden. Auzo-herrialdeetako egonkortasun faltak (Kongo eta Zaireko gerra zibilak, zeinaren kariaz Zaire [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] bilakatu baitzen), garbi utzi zuen bake-prozesua hari ahulez josita zegoela, eta hala, [[1998]]ko martxoan UNITAk gerrari ekin zion Ipar eta Ekialdeko probintzietan. Abuztuaren azkenean, agintariek indarrik gabe utzi zituzten UNITAk legebiltzarrean eta gobernuan zituen ordezkariak. Urtearen amaierarako lurralde guztira zabaldu ziren gobernuaren aldeko armadaren eta Jonas Savimbiren alderdikoen arteko borrokak. [[1999]]ko urtarrilean, Angolako lehendakariak, [[José Eduardo dos Santos]]ek, lehen ministroaren funtzioa indargabetu zuen, eta bere gain hartu zituen estatuko buruzagitza, gobernuko lehendakaritza eta armadaren buruzagitza. UNITAren eta gobernuaren arteko gerra zabaldu zen berriro. Hala ere, 2002an su-etena sinatu zuten, UNITAk borroka armatua alde batera utzi zuen eta alderdi politiko gisa eratu zen. Batasun nazionaleko gobernu bat eratu zuten, eta geroztik egoera politikoa normalizatuz joan zen pixkanaka. [[2008]]ko hauteskundeetan, Dos Santosen MPLA alderdia izan zen nagusi.
[[Fitxategi:Angola.JoseEduardoDosSantos.01.jpg|thumb|[[José Eduardo dos Santos]], Angolako lehendakaria 1979az geroztik.]]
 
== Gobernua eta administrazioa ==
Agostinho Netoren ondorengoa, [[José Eduardo dos Santos]], agintea hartu zuenetik bertatik saiatu zen pragmatikoa izaten eta, pixkanaka-pixkanaka, [[merkatu libre]]rako trantsizioari ekin zion 1990eko hamarraldiaren hasieran. UNITAk, ordea, diamante-meategiak kontrolpean zituela, eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] eta [[Hegoafrika]]k [[Jonas Savimbi]]ri eskaintzen zioten laguntzaz baliaturik, berriro gerrari ekitea erabaki zuen. Hamar urteko gerra zibil odoltsuaren ondoren (ia milioi bat hildako izan ziren) New Yorkeko hitzarmenetan (1988ko abendua) kubatarrak eta hegoafrikarrak Angolatik irtetea aurreikusi zen. Baina [[Gerra Hotza]]ren amaiera ez zen nahikoa izan gatazka konpontzeko. 1991ko Estorilgo eta Bicesseko akordioek bazirudien bakea gehixeago hurbiltzen zutela. 1991ko maiatzean joan ziren Angolatik azkeneko kubatar osteak, eta, 1992ko irailean, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] kontrolpean, hauteskundeak egin ziren eta MPLAk irabazi zituen oso erraz. UNITAk, ordea, ez zuen emaitza hura onartu eta gerrari berrekin zion 1992ko urrian.
=== Politika ===
Errepublika presidentzialista da. Egun indarrean dagoen konstituzioa 2010ean onartu zen. Errepublikako presidentea [[estatuburu]] eta [[gobernuburu]] da, eta bost urtez behin hautatzen da bozketa zuzenaren bitartez. Botere legegilea Nazio Biltzarraren esku dago; 220 kide ditu, bost urtetik behin aukeratzen direnak.<ref name="cia">{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ao.html |izenburua= Angola |bilduma = CIA World Factbook | argitaletxea= cia.gov |sartze-data= 2019-6-29}}</ref>
 
=== Banaketa administratiboa ===
Nazioartean lagunik gabe ([[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Zaireren]] laguntza salbuetsita) eta [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua]]k zigorturik, UNITAk nahitaez sinatu behar izan zuen gerrari amaiera ematen zion Lusakako protokoloa (1994ko azaroa). Hitzarmen horretan zehaztutakoari jarraituz, Jonas Savimbiren osteak armak utziz joan ziren; eta UNITAko kideak, berriz, gobernuan eta administrazioan pixkanaka integratuz joan ziren. 1997ko apirilean, Angolako legebiltzarrak 1992an hautatuak izandako UNITAko 60 diputatu onartu zituen legebiltzarkide gisa, eta batasun eta adiskidetasun nazionaleko gobernua eratu zen, UNITAtik etorritako hainbat ministro barruan zirela.
Angola 18 probintziatan (''províncias'') eta 162 udalerritan banaturik dago.
[[Fitxategi:Angola Provinces numbered 300px.png|thumb|300px|Angolako probintziak]]
{| class="wikitable sortable"
|+
|-bgcolor=#ACE1AF
!Zenb.
!Probintzia
!Hiriburua
!Eremua<br />(km²)<ref>{{erreferentzia |url=http://www.statoids.com/uao.html |argitaletxea=statoids.com |izenburua=Provinces of Angola |data= |acessodata= |sartze-data=2019-6-29}}</ref>
!Biztanleria<br />(2014)<ref name="citypopulation">{{erreferentzia|url=https://www.citypopulation.de/en/angola/admin/| izenburua=Angola: Administrative Division |argitaletxea=citypopulation.de|sartze-data=2019-6-29}}</ref>
|-
|1
|[[Bengo]]
|[[Caxito]]
|align=right | {{formatnum:31371}}
|align=right | {{formatnum:356641}}
|-
|2
|[[Benguela (província)|Benguela]]
|[[Benguela]]
|align=right | {{formatnum:31788}}
|align=right | {{formatnum:2231385}}
|-
|3
|[[Bié]]
|[[Cuíto]]
|align=right | {{formatnum:70314}}
|align=right | {{formatnum:1455255}}
|-
|4
|[[Cabinda (probintzia)|Cabinda]]
|[[Cabinda]]
|align=right | {{formatnum:7270}}
|align=right | {{formatnum:716076}}
|-
|5
|[[Cuando-Cubango]]
|[[Menongue]]
|align=right | {{formatnum:199049}}
|align=right | {{formatnum:534002}}
|-
|6
|[[Cuanza Norte]]
|[[N'dalatando]]
|align=right | {{formatnum:24190}}
|align=right | {{formatnum:443386}}
|-
|7
|[[Cuanza Sul]]
|[[Sumbe]]
|align=right | {{formatnum:55660}}
|align=right | {{formatnum:1881873}}
|-
|8
|[[Cunene]]
|[[Ondjiva]]
|align=right | {{formatnum:89342}}
|align=right | {{formatnum:990087}}
|-
|9
|[[Huambo (probintzia)|Huambo]]
|[[Huambo]]
|align=right | {{formatnum:34274}}
|align=right | {{formatnum:2019555}}
|-
|10
|[[Huíla]]
|[[Lubango]]
|align=right | {{formatnum:75002}}
|align=right | {{formatnum:2497422}}
|-
|11
|[[Luanda (probintzia)|Luanda]]
|[[Luanda]]
|align=right | {{formatnum:2418}}
|align=right | {{formatnum:6945386}}
|-
|12
|[[Lunda Norte]]
|[[Dundo]]
|align=right | {{formatnum:102783}}
|align=right | {{formatnum:862566}}
|-
|13
|[[Lunda Sul]]
|[[Saurimo]]
|align=right | {{formatnum:45649}}
|align=right | {{formatnum:537587}}
|-
|14
|[[Malanje (probintzia)|Malanje]]
|[[Malanje]]
|align=right | {{formatnum:97602}}
|align=right | {{formatnum:986363}}
|-
|15
|[[Moxico]]
|[[Luena (Angola)|Luena]]
|align=right | {{formatnum:223023}}
|align=right | {{formatnum:758568}}
|-
|16
|[[Namibe (probintzia)|Namibe]]
|[[Moçâmedes]]
|align=right | {{formatnum:58137}}
|align=right | {{formatnum:495326}}
|-
|17
|[[Uíge (probintzia)|Uíge]]
|[[Uíge]]
|align=right | {{formatnum:58698}}
|align=right | {{formatnum:1483118}}
|-
|18
|[[Zaire (probintzia)|Zaire]]
|[[M'Banza Congo]]
|align=right | {{formatnum:40130}}
|align=right | {{formatnum:594428}}
|-
|
|'''Guztira'''
|
|align=right | '''{{formatnum:1246700'''}}
|align=right | '''{{formatnum:25789024'''}}
|}
 
== Demografia ==
Baina gatazkaren txingarrak itzali gabe zeuden. Auzo-herrialdeetako egonkortasun faltak (Kongo eta Zaireko gerra zibilak, zeinaren kariaz Zaire [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] bilakatu baitzen), garbi utzi zuen bake-prozesua hari ahulez josita zegoela, eta hala, 1998ko martxoan UNITAk gerrari ekin zion Ipar eta Ekialdeko probintzietan. Abuztuaren azkenean agintariek indarrik gabe utzi zituzten UNITAk legebiltzarrean eta gobernuan zituen ordezkariak. Urtearen amaierarako lurralde guztira zabaldu ziren gobernuaren aldeko armadaren eta Jonas Savimbiren alderdikoen arteko borrokak. 1999ko urtarrilean, Angolako lehendakariak, [[José Eduardo dos Santos]]ek, lehen ministroaren funtzioa indargabetu zuen, eta bere gain hartu zituen estatuko buruzagitza, gobernuko lehendakaritza eta armadaren buruzagitza. UNITAren eta gobernuaren arteko gerra zabaldu zen berriro.
=== Biztanleria ===
[[Fitxategi:Population pyramid of Angola 2016.png|thumb|230px|Angolako [[biztanleria-piramide]]a, 2016]]
2014an 25.789.024 biztanle zituen.<ref name="errolda"/> [[Angolako Gerra Zibila|Gerra zibilaren]] garaian 550.000 lagun inguruk ihes egin zuten, baina gehienak itzuli dira. [[Ugalkortasun-tasa osoa|Ugalkortasun-tasa]] handia da (6 haur baino gehiago emakumeko, 2018), eta baita
[[amaren hilkortasun-tasa]] ere (477 heriotza/bizirik jaiotako 100.000 ume, 2015).<ref name="cia"/>
Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %&nbsp;48 dira, 15-24 urte bitartekoak %&nbsp;18,3, 25-54 urte bitartekoak %&nbsp;27,9, 55-64 urte bitartekoak %&nbsp;3,3 eta 65 urtetik gorakoak %&nbsp;2,3. Bizi itxaropena 60,6 urtekoa da; 58,5 urtekoa gizonezkoena eta 62,7 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak). Ia %&nbsp;30eko analfabetismoa du (2015).<ref name="cia"/>
 
=== Banaketa etnikoa ===
Hala ere, 2002an su-etena sinatu zuten, UNITAk borroka armatua alde batera utzi zuen eta alderdi politiko gisa eratu zen. Batasun nazionaleko gobernu bat eratu zuten, eta geroztik egoera politikoa normalizatuz doa pixkanaka. 2008ko hauteskundeetan, Dos Santosen MPLA alderdia izan zen nagusi.
Angolar gehienak afrikar jatorrikoak dira; %&nbsp;2 mestizoak dira, eta %&nbsp;1 europar jatorrikoak, [[portugal]]darrak gehienak. Badira [[asia]]r jatorrikoak ere. Talde etnikoei dagokienez, oro har [[bantu]] etnietakoak dira: [[ovinbundu]]ak (%&nbsp;37) lurraldearen erdialdean bizi direnak, [[kinbundu]]ak (%&nbsp;25) kostaldean, eta [[kongo etnia|bakongoak]] (%&nbsp;13) iparraldean, Kongorekin muga egiten duen lurraldean.<ref name="cia"/>
 
=== Hizkuntzak ===
== Banaketa administratiboa ==
[[Portuges]]a da hizkuntza ofiziala, baina biztanleriaren zati batek baizik ez du erabiltzen: politikan, administrazioan eta kulturan jarduten diren eliteek, hain zuzen. Gainerakoan, [[Bantu hizkuntzak|bantu]] ([[umbundu]], [[kinbundu (hizkuntza)|kinbundu]], [[kikongo]]) eta [[Khoisan hizkuntzak|khoisan]] hizkuntzak mintzatzen dira.
[[Fitxategi:Angola Provinces numbered 300px.png|thumb|Angolako probintziak]]
Angola 18 probintziatan (''províncias'') eta 163 udalerritan banaturik dago.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.angola.org.uk/facts_government.htm|izenburua=Virtual Angola Facts and Statistics}}</ref> Hona hemen:
{{col-begin|width=auto}}
{{col-2}}
# [[Bengo probintzia|Bengo]]
# [[Benguela probintzia|Benguela]]
# [[Bié probintzia|Bié]]
# [[Kabinda]]
# [[Cuando Cubango]]
# [[Cuanza Norte]]
# [[Cuanza Sul]]
# [[Cunene probintzia|Cunene]]
# [[Huambo probintzia|Huambo]]
{{col-2}}
# <li value=10>[[Huila probintzia|Huila]]
# [[Luanda probintzia|Luanda]]
# [[Lunda Norte]]
# [[Lunda Sul]]
# [[Malanje probintzia|Malanje]]
# [[Moxico probintzia|Moxico]]
# [[Namibe (probintzia)|Namibe]]
# [[Uíge probintzia|Uíge]]
# [[Zaire probintzia|Zaire]]
{{col-end}}
 
=== Erlijioa ===
7.283&nbsp;km²-ko azalera izanik, herrialdearen iparraldean dagoen Kabinda [[barrendegi|exklabe]] bat da, iparraldean eta ipar-ekialdean [[Kongoko Errepublika]] eta ekialdean eta hegoaldean [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] dituena.
Angolar gehienak kristauak dira ([[katoliko]]ak %&nbsp;41,1, [[protestante]]ak %&nbsp;38,1),<ref name="cia"/> baina horietako askok [[Afrikako erlijio tradizionalak|sineste tradizionalei]] ere eusten diete.
 
=== EkonomiaHiri nagusiak ===
{{Hiri handienak
| name = Angolako hiri handienak
| country = Angola
| stat_ref = 2019ko zenbatespena<ref>{{erreferentzia|url=http://worldpopulationreview.com/countries/angola-population/cities/ | izenburua=Population of Cities in Angola (2019) |argitaletxea=worldpopulationreview.com|sartze-data=2019-6-29}}</ref>
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Probintzia
| div_link =
| kind = hiriak
 
| city_1 = Luanda
[[Fitxategi:Offshore platform on move to final destination, Ilha de Luanda.JPG|thumb|[[Petrolio]]ak hartzen du Angolako [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;45 hartzen du eta esportazio guztien %&nbsp;90. Irudian, petrolioa ateratzeko plataforma bat, bere tokira daramatela, [[Luanda]]ko itsasertzean.]]
| div_1 = Luanda (probintzia){{!}}Luanda
| pop_1 = 2.776.168
| img_1 =
 
| city_2 = N'dalatando
[[Meatzaritza|Meatze]]-aberastasun handiak baditu ere, Angolako ekonomia eta gizartea [[Angolako Gerra Zibila|gerra zibilaren]] eraginpean daude, eta bai nekazaritza-sektorea (lur-langintza eta abere -hazkuntza), bai [[errepide]]- eta [[burdinbide]]-sareak egoera tamalgarrian daude. Munduko biztanleko errentarik txikienetakoa du.
| div_2 = Cuanza Norte
| pop_2 = 383.100
| img_2 = Complexo escolar Samora Moisés Machel.jpg
 
| city_3 =Huambo
Nekazaritzan enplegatzen da biztanleria aktiboaren bi heren baino gehiago; aldiz, [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;12 baino ez dagokio. Oraindik ez da gauza, inondik inora, herrialdean behar diren elikagaiak ekoizteko. Gerra dela-eta, gainera, [[mina]] asko daude soroetan, eta nekazariak lanera itzultzeko beldur dira.
|div_3 = Huambo (probintzia){{!}}Huambo
| pop_3 = 226.145
| img_3 = CFB_Class_10C_4-8-2%2B2-8-4_no._332.jpg
 
| city_4 =Lobito
Angolaren agintepeko itsaspean [[petrolio]] erreserba garrantzizkoak daude. Petrolioa da herrialdearen aberastasun-iturri nagusia. BPGaren %&nbsp;45 hartzen du, eta esportazio guztien %&nbsp;90. Sarrera garrantzitsuak dira, orobat, [[diamante]]ak eta herrialdearen hegoaldean ustiatzen dituzten [[burdina|burdin]] meak. Gainerakoan, bigarren sektoreak biztanleria aktiboaren %&nbsp;10 besterik ez du enplegatzen, ez du inolako indarrik.
| div_4 = Benguela (probintzia){{!}}Benguela
| pop_4 = 207.932
| img_4 = Lobito restinga2.jpg
 
| city_5 =Benguela
Ekonomia [[liberalizazio|liberalizatzeko]] prozesua 1990ean hasi bazen ere, oraindik asko falta zaio Angolako ekonomiari, benetako [[merkatu-ekonomia]] bat izateko. Gerra zibil luzearen eta ondorengo bake hauskorraren eraginez, ustelkeria eta mendekotasuna betikotu dira Angolako ekonomian. Miseria eta desberdintasunak areagoturik, nazioarteko laguntzekiko gero eta mendekotasun handiagoa dutela, gizarte-krisi kezkagarrian sartuta daude. Gainera, kriminaltasunak eta kaleko segurtasun faltak etengabe gora egiten dute. Balantzaren beste aldean, petrolio-erreserba handiek eta, neurri txikiagoan bada ere, diamante-meategiek, egundoko potentzial geoekonomikoa ematen diote Angolari, eta mendebaldeko potentzia handien interesa pizten dute ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], [[Frantzia]]). Azken urteetan, ekonomiak nabarmen egin du gora petrolioari esker, eta 2007an [[LPEE]]ko kide egin zen. Edonola ere, azken urteetako gerrak direla-eta, arazo ekonomiko eta sozial larriak ditu herrialdeak.
| div_5 = Benguela (probintzia){{!}}Benguela
| pop_5 = 151.226
| img_5 = Praia de Benguela.jpg
 
| city_6 = Kuito
== Demografia ==
| div_6 = Bié
[[Fitxategi:Angola population pyramid 2005.svg|thumb|Angolako [[biztanleria-piramide]]a, 2005. urtean.]]
| pop_6 = 113.624
 
| city_7 = Lubango
Angolar gehienak [[afrika]]r jatorrikoak dira (%&nbsp;10 inguru mestizoak), eta europar jatorrikoak ([[Portugal|portugesak]] gehienak) %&nbsp;1 besterik ez dira. Badira [[asia]]r jatorrikoak ere. Talde etnikoei dagokienez, oro har [[bantu]] etnietakoak dira: [[ovinbundu]]ak (%&nbsp;37) lurraldearen erdialdean bizi direnak, [[kinbundu]]ak (%&nbsp;25) kostaldean, eta [[kongo etnia|bakongoak]] (%&nbsp;13) iparraldean, Kongorekin muga egiten duen lurraldean.
| div_7 = Huíla
| pop_7 = 102.541
 
| city_8 = Malanje
Haurren [[heriotza-tasa]] handia den arren (129 heriotza 1.000 haur jaioberriko, 1999), [[emankortasun-tasa]] ere halakoxea da (6 haur baino gehiago emakumeko, 1999). [[Bizi itxaropen|Bizi-itxaropena]] oso laburra da, 37 urte besterik ez, eta %&nbsp;40 inguru dira alfabetatugabeak.
| div_8 = Malanje (probintzia){{!}}Malanje
| pop_8 = 87.046
 
| city_9 = Namibe
2007aren amaieraz gero, errefuxiatuak hartu ditu, gehienak [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko Errepublika Demokratikotik]] ihes egindakoak.
| div_9 = Namibe (probintzia){{!}}Namibe
| pop_9 = 80.149
 
| city_10 = Soyo
[[Portuges]]a da hizkuntza ofiziala, baina biztanleriaren parte txiki batek baizik ez du erabiltzen: politikan, administrazioan eta kulturan jarduten diren eliteek, hain zuzen.
| div_10 = Zaire (probintzia){{!}}Zaire
| pop_10 = 67.491
}}
 
== Angolar ospetsuakEkonomia ==
[[Fitxategi:Offshore platform on move to final destination, Ilha de Luanda.JPG|thumb|[[Petrolio]]ak hartzen du Angolako [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;45 eta esportazio guztien %&nbsp;90. Irudian, petrolioa ateratzeko plataforma bat, bere tokira daramatela, [[Luanda]]ko itsasertzean.]]
* [[Agostinho Neto]] ([[1922]]-[[1979]]), politikaria eta olerkaria.
[[Meatzaritza|Meatze]]-aberastasun handiak baditu ere, Angolako ekonomiak eta gizarteak [[Angolako Gerra Zibila|gerra zibilaren]] eragina pairatu zuten, eta bai nekazaritza-sektorea (lur-langintza eta abere-hazkuntza), bai [[errepide]]- eta [[burdinbide]]-sareak, egoera tamalgarrian geratu ziren. Munduko [[Per capita errenta|biztanleko errentarik]] txikienetakoa du (6.800 dolar 2017an)<ref name="cia"/>.
 
Nekazaritzan enplegatzen da biztanleria aktiboaren bi heren baino gehiago (%&nbsp;85 2015ean); aldiz, [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %&nbsp;10,2 baino ez dagokio.<ref name="cia"/> Oraindik ez da gauza, inondik inora, herrialdean behar diren elikagaiak ekoizteko. Gerra dela-eta, gainera, [[mina]] asko daude soroetan, eta nekazariak lanera itzultzeko beldur dira.<ref>{{erreferentzia|izena=Salym |abizena=Fayad |url=https://www.france24.com/es/20180501-en-foco-minas-antipersona-angola | izenburua=La peligrosa labor de desminar Angola |argitaletxea=france24.com |sartze-data=2019-6-29}}</ref>
 
Angolaren agintepeko itsaspean [[petrolio]] erreserba garrantzizkoak daude. Petrolioa da herrialdearen aberastasun-iturri nagusia. BPGaren %&nbsp;50 hartzen du, eta esportazio guztien %&nbsp;90.<ref name="cia"/> Sarrera garrantzitsuak dira, orobat, [[diamante]]ak eta herrialdearen hegoaldean ustiatzen dituzten [[burdin]]-meategiak. Gainerakoan, bigarren sektoreak biztanleria aktiboaren %&nbsp;15 besterik ez du enplegatzen, eta indar txikia du.
 
Ekonomia [[liberalizazio|liberalizatzeko]] prozesua [[1990]]ean hasi bazen ere, oraindik asko falta zaio Angolako ekonomiari, benetako [[merkatu-ekonomia]] izateko. Gerra zibil luzearen eta ondorengo bake hauskorraren eraginez, ustelkeria eta mendekotasuna betikotu dira bertako ekonomian. Miseria eta desberdintasunak areagoturik, nazioarteko laguntzekiko gero eta mendekotasun handiagoa dutela, gizarte-krisi kezkagarrian sartuta daude. Gainera, kriminaltasunak eta kaleko segurtasun faltak etengabe gora egiten dute. Balantzaren beste aldean, petrolio-erreserba handiek eta, neurri txikiagoan bada ere, diamante-meategiek, egundoko potentzial geoekonomikoa ematen diote, eta mendebaldeko potentzia handien interesa pizten dute ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], [[Frantzia]]). Azken urteetan, ekonomiak nabarmen egin du gora petrolioari esker, eta 2007an [[LPEE]]ko kide egin zen. Edonola ere, arazo ekonomiko eta sozial larriak ditu herrialdeak.
 
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
 
== Kanpo estekak ==
* {{pt}} [http://www.angola-portal.ao/PortaldoGoverno/ Angolako Gobernuaren webgunea]
* {{pt}} [https://web.archive.org/web/20090512044327/http://www.angola-portal.ao/PortaldoGoverno/ Angolako Gobernuaren webgunea]
* [https://www.argia.eus/angola Angola], argia.eus
{{CIA|ao}}
{{autoritate kontrola}}
 
{{Afrikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}{{Angolako historia}}
 
[[Kategoria:Angola| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Angola"(e)tik eskuratuta