«Durango» aldatzen

{{Argitzeko|Bizkaiko herriari|Durango (argipena)}}
{{Bizkaiko udalerri infotaula
| izena = Durango
| alkatea = [[Ima Garrastatxu]] ([[EH Bildu]])
|herritarra = durangar
|postakodea = 48200}}
'''Durango''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] hego-ekialdeko [[udalerri]] bat da, [[Durangaldea]] eskualdekoa. 10,79&nbsp;km² ditu, eta {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|formatting=table|rowformat=$1|list=firstrank}}. urtean {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|formatting=table|rowformat=$0|list=firstrank}} biztanle zituen.

== Geografia ==
[[Bizkaia|Bizkaiko]] barnealdean, eta [[Ibaizabal]] ibaiak sortutako lautada txiki baten kokatuta, Durangoko udalerriak 10,70&nbsp;km² hartzen ditu. Ibaizabal ibaiak, udalerritik pasatzean, [[Mañarierreka]]ren eta Larrinagatxu errekaren urak jasotzen ditu.

Udalerriaren barnean, [[Mugarra]] (960 metro) eta [[Neberondo]] (453 metro) mendiak nabarmentzen dira, karezko mendikate bat osatzen dutenak. Mugarra da [[Durangaldea|Durangaldeko]] mendizerraren hasiera, Bizkaiko eskualde honetan zehar hedatzen dena. Bertan, Alluitz, Untxillatz edota Anboto mendiak kokatzen dira; guzti-guztiak [[Urkiolako natura parkea|Urkiolako]] Parke Naturalaren barruan daudela.

=== Udalerri mugakideak ===
Mugakide ditu iparraldean [[Iurreta]], hegoaldean [[Izurtza]], mendebaldean [[Zornotza|Amorebieta-Etxano]] eta [[Dima]], eta ekialdean [[Abadiño]].

== Historia ==
[[Fitxategi:Durango Coello 1857.jpg|thumb|erdian|250px|Durangoko planoa [[Francisco Coello]]k [[1857]]an egina. [[Hiribildu]]az gain, Durangoko bost errebalak ikus daitezke.]][[Durangoko merindadea|Durangoko merinaldea]] [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumako]] parte izan zen, 1200 urtean behin betiko Gaztelako erresuman sartu zen arte. Hamabi urte geroago, [[Henrike I.a Gaztelakoa|Henrike erregeak]] [[Diego Lopitz II.a Harokoa|Diego Lopitz I.a Harokoa]]<nowiki/>ri eman zion Durangaldeko [[tenentzia]], [[Navas de Tolosako gudua|Navas de Tolosako guduan]] emandako zerbitzuarengatik.

[[XII. mendea]]ren erdialdean, ''Villanueva de Durango'' izenarekin [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erregeak]] hiribildua fundatu zuen, [[Tabira (Durango)|Tabira]] herriaren gainean.

Jatorrizko herrigunea [[Uribarriko Andra Mariaren basilika|Uribarriko Andra Maria]] eta Santa Ana elizen artean zegoen kokatuta, eta gaur egun ere jatorrizko egitura bera mantentzen du, lau kale paraleloz (Barrenkalea, Artekalea, Goienkalea, eta, geroago, Kalebarria) eta hauek zeharkatzen dituen kale perpendikular batez (Zeharkalea) osatuta. Harresi batez inguratuta zegoen, eta Kurutziaga, San Pedro, San Martin, Pietatearen Andra Maria, eta Santa Ana ateen bidez zuen sarrera. Gaur egun, azken hau baino ez da kontserbatzen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Ana Arkua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-ana-arkua/hiribilduaren-atea/durango/-casco-historico/fichaconsulta/28197|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-20}}</ref>.

[[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], [[Leinu gerrak|leinu gerrek]] presentzia aktiboa izan zuten Durangon. Merinaldeko nobleak bi bandoen ([[Ganboatar|ganboatarrak]] eta [[Oinaztar|oinaztarrak]]) artean banatu ziren. XV. mendean zehar, hainbat gatazka izan ziren Ibarguren, Zaldibar eta Unzueta familien artean. Garai honetan hainbat dorretxe eraiki ziren, nahiz eta gaur egun ez den haien arrasto handirik geratzen. [[Henrike III.a Gaztelakoa|Henrike III.a Gaztelakoak]] udalerria bisitatu zuen 1393. urtean; [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrike IV.ak]], berriz, 1457an. 1483. urtean [[Isabel Katolikoa]]<nowiki/>k egin zuen bisita, merinaldeko eta udalerriko foruen zina egitera. Udal artxiboaren arabera, Lariz Dorrean hartu zuen ostatu.

Udalerria bera ez zein inoiz [[Durangoko merindadea|Durangaldeko Merinaldearen]] parte izan, azken honetan [[Elizate|elizateek]] baino ez baitzuten hartzen parte. Hauek [[Lur laua (zuzenbidea)|Lur lauaren]] zuzenbidea jarraitzen zuten, eta [[Abadiño|Abadiñoko]] Gerediaga auzoan biltzen ziren haien ordezkariak. Hiribilduek, berriz, bere foru propioa zuten, eta Gernikako batzar nagusian biltzen ziren.

Gertakari ezagunenetako bat [[Durangoko heresia]] izan zen (1442-1445), Fray Alfonso de Mellak bultzatutako erlijio-disidentzia mugimendu bat. Bibliaren irakurketa pertsonala eta ondasun eta pertsonen askatasun osoa aldarrikatzen zuen. [[Eliza katolikoa|Eliza katolikoak]] herese izendatu zuen Fray Alfonso, eta haren aurka [[Inkisizioa]] bidali. Ehunetik gora heriotza zigorra ezarri ziren, eta hamairu erre zituzten Kurutziagan, Santo Domingo de la Calzadan eta Valladoliden. [[Kurutziagako gurutzea]] gertakari hau barkatzeko eraiki omen zen.

[[1937]]ko [[martxoaren 31]]n, [[Francisco Franco|Francoren]] agindupeko italiar hegazkinek [[Durangoko bonbardaketa|hiria bonbardatu zuten]], eta 400 bat lagun hil.

[[1939]]-[[1940]] bitartean [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] egon zen Karidadeko (Ospitaleko) mojen zaintzapean, 5 emakume eta 6 ume hil ziren bertan.

[[1965]]eko [[azaroaren 1]]ean, [[Durangoko Azoka]] antolatu zuten lehenengo aldiz.

== Demografia ==
Bizkaiko beste toki askotan bezala, Durangoko populazioa asko handitu zen XX. mendeko bigarren erdialdean, [[Espainia]]tik etorritako jendearen ondorioz. Mendearen amaieran biztanleria egonkortu egin zen, baina XXI. mendearen hasieran berriro hazi zen, ordukoan mundu osoko etorkinen ondorioz.

1990ean [[Iurreta]] Durangotik banandu zen; ordutik haren biztanleak ez dira Durangoko estatistiketan agertzen.

{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Durangoko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 4300 | 1910 | 4918 | 1920 | 5835 | 1930 | 8350 | 1940 | 7997 | 1950 | 9509 | 1960 | 14625 | 1970 | 22476 | 1981 | 26492 | 1991 | 22627 | 2001 | 25003 | 2012 | 28618 | 2021 | 29935 |
}}

== Politika ==
=== Udal hauteskundeak ===
[[Fitxategi:Durangoko udaletxea.jpg|thumb|200px|Durangoko udaletxea.]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] [[Aitziber Irigoras]] hautatu zuten alkate berriro. Irigoras (EAJ) [[Bildu]] koalizioaren hautagai Urdaspal Bolinagari gailendu zitzaion, nahiz eta biek 8 boto eskuratu udal bilkuran (Bilduren hautagaiak [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarren]] botoak ere jaso zituen), EAJ alderdirik bozkatuena izan baitzen.

[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko hauteskundeen]] ondoren, Aitziber Irigoras (EAJ) berriro hautatu zuten alkate EAJren (8) eta PSE-EEren (2) zinegotzien babesarekin eta PPren (1) abstentzioari esker.

[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko hauteskundeen]] ondoren, [[Ima Garrastatxu Urbaneja]] ([[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]) hautatu zuten alkate, [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduren]] 7 boto eta [[Ahal Dugu|Herriaren Eskubidearen]] 4 botoei esker.

{{Udal hauteskunde infotaula
|data_a = 2019
|data = 2015
|alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea1 =  #CCFC66
|zinegotziak1 = 8
|botoak1 = 5.089
|ehunekoa1 = 37,67
|zinegotziak1_a = 8
|botoak1_a = 5.426
|ehunekoa1_a = 35,56
|alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]]
|kolorea2 =  #9bd225
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 4.306
|ehunekoa2 = 31,88
|zinegotziak2_a = 7
|botoak2_a = 4.970
|ehunekoa2_a = 32,57
|alderdia3 = Herriaren Eskubidea (SQ-2D)
|kolorea3 =  #cf55cf
|zinegotziak3 = 3
|botoak3 = 1.842
|ehunekoa3 = 13,64
|zinegotziak3_a = 4
|botoak3_a = 2.515
|ehunekoa3_a = 16,48
|alderdia4 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))
|kolorea4 =  #F8C080
|zinegotziak4 = 2
|botoak4 = 1.312
|ehunekoa4 = 9,71
|zinegotziak4_a = 2
|botoak4_a = 1.541
|ehunekoa4_a = 10,10
|alderdia5 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 =  #7cc1ff
|zinegotziak5 = 1
|botoak5 = 960
|ehunekoa5 = 7,11
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 697
|ehunekoa5_a = 4,57
|informazioa = 
|iturria = [https://www.euskadi.eus/web01-aphautes/eu/ab12aAREWar/?locale=eu Udal hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean]
}}
{{Graph:Chart
|type=line
|linewidth=1
|showSymbols=1
|width=500
|colors=#006634,#9bd225,#dcc800,#e69b45,#339eff,#e98fef,#808080
|showValues=
|xAxisTitle=Urtea
|xAxisAngle=-50
|x= 1987, 1991, 1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2015, 2019
|yAxisTitle=Boto kopurua ehunekoetan
|legend=Alderdiak
|y1= 28.62, 41.94, 41.80, 41.52, 44.59, 31.52, 34.60, 37.67, 35.56
|y1Title=EAJ/EAJ-EA
|y2= 19.47,17.41, 15.73, 22.51, 13.55, 19.46, 27.16, 31.88, 32.57
|y2Title=EHBildu/Bildu/EH/HB
|y3= 13.10, 7.58, 6.97, 0, 0, 2.94, 0, 0, 0
|y3Title=EA
|y4= 14.06, 12.42, 11.87, 12.49, 12.07, 16.39, 13.40, 9.71, 10.10
|y4Title=PSE-EE
|y5= 8.14, 11.47, 15.95, 18.48, 16.67, 12.34, 11.17, 7.11, 4.57
|y5Title=PP
|y6= 1.78, 1.55, 7.69, 5.00, 7.16, 5.35, 3.46, 13.64, 16.48
|y6Title=EB/EB-B/Herriaren Eskubidea
|y7= 0, 0, 0, 0, 5.96, 11.99, 10.22, 0, 0
|y7Title=Aralar
|yGrid= |xGrid=
}}
[[Fitxategi:Durangoren_ikuspegia_hegoaldetik.jpg|thumb|erdian|600px|Durangoren ikuspegi orokorra.]]

== Auzoak ==

Estadistikoki hitz egiten, Durangoko herriko kaskoak hauek ditu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleak, 10.000 biztanle baino gehiagoko auzoen arabera, jarduerarekiko harremanari jarraiki.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0014200/ti_poblaciondelacadeeuskadiporbarriosdelosmunicipiosdemasde10000habitantessegunla-relacion-con-la-actividad-01012019/tbl0014225_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2021-01-04}}</ref>:

* Aramotz
* Aldezaharra/Casco Viejo
* Ensanche
* Erretentxu
* Landako
* Magdalena
* San Fausto
* San Ignazio
* San Roke
* Tabira
Eta baserri auzoei dagokienez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko toponimia : Emaitzak|url=https://www.durango-euskaraz.eus/toponimia/euskara/bilaketa/emaitzak?q1=&q7=4&q3=|aldizkaria=www.durango-euskaraz.eus|sartze-data=2022-03-07}}</ref>:

* Santa Luzia
* Eguzkitza
* Larrinagatxu

== Garraioa ==
[[Araba Bus]] sareko {{bus|AB-18}}lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:
{{trenbide zerbitzu
|enpresa = ARABA BUS
|linea1 = 18
}}

== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Durangoko ahotsak.webm|thumb|Durangoko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko]]
Herriko eta inguruko jatorrizko euskalkia [[Bizkaiera|Mendebaleko euskararen]] aldaera bat da, durangaldekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/durangaldekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durango  - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/durango/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-30}}</ref>. Gaur egun, [[Eustat]]en datuei erreparatuta, Durangoko biztanleen %52,91 (2016. urtean) euskalduna zen.
[[Fitxategi:Ikusgela-Durangoko_Azoka.webm|start=0|thumbtime=0|thumb|{{ikusgela}}[[Durangoko Azoka|Durangoko Azokaren]] gaineko zortzi datu jakingarri.]]

=== Kulturaguneak ===
* [[San Agustin Kultur Etxea]].
* [[Etxezarreta Jauregia]]: Durangoko Arte eta Historia Museoa.
* [[Plateruena kafe antzokia|Plateruena Kafe Antzokia]].
* [[Andragunea]]

=== Ekitaldiak ===
* [[Durangoko Azoka]].
* [[Durangoko Pasiñue]].
* [[Hitzez eta Ahotsez |Hitzez eta Ahotsez literatura jardunaldia]]
* [[Durangoko Surrandiak|Durangoko Aratusteak]]

=== Elkarteak ===
* [[Cultural Durango]], [[futbol]] taldea.
* [[Berbaro]], [[euskara]] elkartea.
* Kriskitin dantza taldea.
* [[Andereak Elkartea|Andereak talde feminista]]
* [[Bilgune talde feminista]]
* [[Doinuzahar kamera abesbatza]]
* [[Bogoroditsie abesbatza]]
* Durangoko orfeoia
* Herria auzo elkartea

=== Hedabideak ===
* [[Anboto Komunikabideak]]

=== Antzerki taldeak ===

* Karrika antzerki taldea
* Atara Zarata antzerki taldea
* Gora ta gora antzerki taldea

== Ondasun nabarmenak ==
Durangon, ondorengo eraikin edo monumentu garrantzitsuak daude:
* '''[[Garay jauregia]]''': [[1895]]. urtean Pedro Jose Astarbe arkitektoak Justo Garairentzat eraikitako jauregia.
* '''[[Kurutziagako gurutzea]]''': [[1440]]. urte ingurukoa da. Alonso de Mella fraidearen omenez eraiki zuten, Inkisizioak gogor zapaldu zuenekoa.
* '''[[Lariz dorrea]]''': [[1483]]. urtean [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet Katolikoak]] ostatu hartu zuen eraikin honetan, Durangora Uriko eta Durango Merindadeko foruak sinatzera etorria.
* '''[[Mikeldiko idoloa]]''': [[Erromatar Inperioa|Erromatarren]] garaia baino lehenagokoa da, eta irudikatzen duenari buruz teoria asko daude. Jatorrizkoa [[Bilbo]]n dago (Euskal Museo Etnografikoan). Kopia bat, Ezkurdi plazan ikus daiteke.
* '''Santa Ana'''ko arkua: [[1566]]. urtean eraiki zuten, estilo [[barrokoa]]n. Durangok izan zuen harresiko sei ateetatik geratzen den bakarra da.
* '''[[Tabirako San Pedro eliza]]''': Bertakoen ustez, Bizkaiko zaharrena. [[XII. mendea|XII. mendekoak]] dira aurkitutako aztarnarik zaharrenak.
* '''Udaletxea''': [[1570]]. urtean eraiki zuten. Estilo klasikoa dauka.
* '''[[Uribarriko Andra Mariaren basilika]]''': estilo [[arkitektura gotikoa|gotikoa]] eta [[pizkundea|pizkundetarra]] du. [[XIV. mendea]]n eraiki zuten. Elizpean egin zuten lehenengo [[Durangoko Azoka]].
* [[San Frantzisko komentua (Durango)|'''San Frantzisko komentua''']]: Durangoko komenturik zaharrena eta eskuladeko lehenengo ikastetxea hartu zuena.
* [[Santa Susana komentua (Durango)|'''Santa Susana komentua''']]: XVII. mendeko komentua, agustindarren ordenakoa, Gerra Zibilean ia guztiz suntsitutako eraikina.

== Durangar ospetsuak ==
{{sakontzeko|Durangar ospetsuen zerrenda}}

Herritar ezagunen artean [[Juan Zumarraga]] fraidea dugu, [[Mexiko]]ko unibertsitatea [[XVI. mendea]]n sortu zuena; [[Xabier Castillo]], [[Athletic]]eko jokalaria; [[Pablo Pedro Astarloa]] apaiz euskaltzalea; eta [[Unai Iturriaga]] eta [[Igor Elortza]] bertsolariak, besteak beste.

== Argazki galeria ==
<gallery>
Irudi:Durangoko_santa_ana_elizaren_argazki_zaharra.jpg|Durangoko Santa Ana elizaren plazako arkuaren argazki zaharra.
Irudi:Durango - Plaza de Santa Ana 4.jpg|Santa Anako arkua eta plaza gaur egun.
Irudi:Kurutzeaga.jpg|[[Kurutziagako gurutzea]].
Irudi:Durango - Torre Lariz 1.JPG|Lariz dorrea. [[Andragunea]].
Irudi:Durangoko_Zabala_jauregia.jpg|Zabala jauregia.
Irudi:Durango (Vizcaya)-Palacio Etxezarreta-1.jpg|[[Etxezarreta jauregia]] Arte eta Historia Museoa
Irudi:Durango - Palacio Garay 5.jpg|Garai jauregia.
Irudi:Durangoko udaletxea.jpg|Durangoko udaletxea.
Irudi:Durango (Vizcaya)-Casa en Calle Goenkale, 28-4.jpg|Arribi jauregia Goienkalen.
Irudi:Durango - Kurutziaga 13 (1).jpg|Kurutziaga kaleko jauregia.
Irudi:Durango Tabira urrian.jpg|[[Tabirako San Pedro eliza]].
Irudi:Durango - Parroquia de San Fausto 01.jpg|San Fausto eliza.
Irudi:Durango - Iglesia de Santa Maria de Uribarri 06.jpg|[[Uribarriko Andra Mariaren basilika]].
Irudi:Durango - Iglesia de Santa Ana 19.jpg|[[Santa Ana eliza]].
Irudi:Durango - Ermita de Santa Magdalena 5.jpg|Andra Maria Madalena ermita.
Irudi:Durango - Colegio San José Jesuitas 02.jpg|San Jose ikastetxea.
Irudi:Durango - Convento de San Francisco (MM Clarisas) 15.jpg|[[San Frantzisko komentua (Durango)|San Frantzisko komentua]].
Irudi:Durango - ex Convento de San Agustín 4.jpg|[[San Agustin Kultur Etxea|San Agustin Kultur Gunea]], izen bereko komentu ohia.
Irudi:Durango - Plaza de Balbino Garitaonandia.jpg|Balbino Garitaonandia plaza.
Irudi:Durango - Plaza Ezkurdi 1.jpg|Ezkurdi plaza.
Irudi:Landako Erakustazoka.jpg|[[Landako Gunea]].
</gallery>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Ikus, gainera ==
* [[Durango (Mexiko)|Durango]], [[Mexiko]]ko estatua.
* [[Durango (Mexiko)|Durango]], Mexikoko hiria.

== Kanpo estekak ==
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
* [http://www.durango-udala.net/portal/home.jsp?language=EU Durangoko Udalaren webgunea]
* [http://www.durangaldea.com/index.php?id=0&lan=e Durangaldea eskualdearen webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20131230114935/http://durangokoazoka.com/ Durangoko Azokaren webgunea]
* [http://www.durango-udala.net/portal/fdes_d1_v1.jsp?codMenu=296&codMenuSegundoNivel=86&codMenuPrimerNivel=50&language=EU Berbalaguna egitasmoa]
* [http://www.durango-udala.net/portal/fdes_d1_v1.jsp?codMenu=68&codMenuSegundoNivel=147&codMenuPrimerNivel=50&language=EU Durangoko Arte eta Historia Museoa (Etxezarreta Jauregia)]
* [http://www.durango-udala.net/portal/fdes_d1_v1.jsp?codMenuSegundoNivel=147&codMenu=262&codMenuPrimerNivel=50&language=EUSan Agustin Kultur Etxea]
* [http://www.durango-udala.net/portal/p_37_p_33_p_14_lmenu_nivel4.jsp?codMenu=42&codMenuSegundoNivel=147&codMenuPrimerNivel=50&language=EU Durangoko Pasiñue (Aste Santua)]
* [http://www.plateruena.net/ Plateruena Kafe Antzokia]
* [http://www.anboto.org/ Anboto aldizkari digitala]
* [http://www.bizkaiairratia.com Bizkaia Irratia (96.7 FM)]
{{autoritate kontrola}}

{{Durangaldeko udalerri aurkibidea}}
{{Bizkaiko udalerri aurkibidea}}
{{Bizkaiko hiribilduak}}

[[Kategoria:Durango| ]]