Durango: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
| (21 erabiltzailek tartean egindako 35 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
2. lerroa:
{{Bizkaiko udalerri infotaula
| izena = Durango
| alkatea = [[
|herritarra = durangar
|postakodea = 48200}}
16. lerroa:
== Historia ==
[[Fitxategi:Durango Coello 1857.jpg|thumb|erdian|250px|Durangoko planoa [[Francisco Coello]]k [[1857]]an egina. [[Hiribildu]]az gain, Durangoko bost errebalak ikus daitezke.]][[Durangoko merindadea|Durangoko merinaldea]] [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumako]] parte izan zen, 1200 urtean behin betiko Gaztelako erresuman sartu zen arte. Hamabi urte geroago, [[Henrike I.a Gaztelakoa|Henrike erregeak]] [[Diego Lopitz II.a Harokoa|Diego Lopitz I.a Harokoa]]<nowiki/>ri eman zion Durangaldeko [[tenentzia]], [[Navas de Tolosako gudua|Navas de Tolosako guduan]] emandako zerbitzuarengatik.
* [[1937]]ko [[martxoaren 31]]n, [[Francisco Franco|Francoren]] agindupeko italiar hegazkinek [[Durangoko bonbardaketa|hiria bonbardatu zuten]], eta 400 bat lagun hil.▼
Jatorrizko herrigunea [[Uribarriko Andra Mariaren basilika|Uribarriko Andra Maria]] eta Santa Ana elizen artean zegoen kokatuta, eta gaur egun ere jatorrizko egitura bera mantentzen du, lau kale paraleloz (Barrenkalea, Artekalea, Goienkalea, eta, geroago, Kalebarria) eta hauek zeharkatzen dituen kale perpendikular batez (Zeharkalea) osatuta. Harresi batez inguratuta zegoen, eta Kurutziaga, San Pedro, San Martin, Pietatearen Andra Maria, eta Santa Ana ateen bidez zuen sarrera. Gaur egun, azken hau baino ez da kontserbatzen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Ana Arkua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-ana-arkua/hiribilduaren-atea/durango/-casco-historico/fichaconsulta/28197|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-20}}</ref>.
* [[1965]]eko [[azaroaren 1]]ean, [[Durangoko Azoka]] antolatu zuten lehenengo aldiz.▼
[[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], [[Leinu gerrak|leinu gerrek]] presentzia aktiboa izan zuten Durangon. Merinaldeko nobleak bi bandoen ([[Ganboatar|ganboatarrak]] eta [[Oinaztar|oinaztarrak]]) artean banatu ziren. XV. mendean zehar, hainbat gatazka izan ziren Ibarguren, Zaldibar eta Unzueta familien artean. Garai honetan hainbat dorretxe eraiki ziren, nahiz eta gaur egun ez den haien arrasto handirik geratzen. [[Henrike III.a Gaztelakoa|Henrike III.a Gaztelakoak]] udalerria bisitatu zuen 1393. urtean; [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrike IV.ak]], berriz, 1457an. 1483. urtean [[Isabel Katolikoa]]<nowiki/>k egin zuen bisita, merinaldeko eta udalerriko foruen zina egitera. Udal artxiboaren arabera, Lariz Dorrean hartu zuen ostatu.
Udalerria bera ez zein inoiz [[Durangoko merindadea|Durangaldeko Merinaldearen]] parte izan, azken honetan [[Elizate|elizateek]] baino ez baitzuten hartzen parte. Hauek [[Lur laua (zuzenbidea)|Lur lauaren]] zuzenbidea jarraitzen zuten, eta [[Abadiño|Abadiñoko]] Gerediaga auzoan biltzen ziren haien ordezkariak. Hiribilduek, berriz, bere foru propioa zuten, eta Gernikako batzar nagusian biltzen ziren.
Gertakari ezagunenetako bat [[Durangoko heresia]] izan zen (1442-1445), Fray Alfonso de Mellak bultzatutako erlijio-disidentzia mugimendu bat. Bibliaren irakurketa pertsonala eta ondasun eta pertsonen askatasun osoa aldarrikatzen zuen. [[Eliza katolikoa|Eliza katolikoak]] herese izendatu zuen Fray Alfonso, eta haren aurka [[Inkisizioa]] bidali. Ehunetik gora heriotza zigorra ezarri ziren, eta hamairu erre zituzten Kurutziagan, Santo Domingo de la Calzadan eta Valladoliden. [[Kurutziagako gurutzea]] gertakari hau barkatzeko eraiki omen zen.
▲
[[1939]]-[[1940]] bitartean [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] egon zen Karidadeko (Ospitaleko) mojen zaintzapean, 5 emakume eta 6 ume hil ziren bertan.
== Demografia ==
31 ⟶ 43 lerroa:
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 4300 | 1910 | 4918 | 1920 | 5835 | 1930 | 8350 | 1940 | 7997 | 1950 | 9509 | 1960 | 14625 | 1970 | 22476 | 1981 | 26492 | 1991 | 22627 | 2001 | 25003 | 2012 | 28618 |
}}
121 ⟶ 133 lerroa:
== Auzoak ==
Estadistikoki hitz egiten,
* Aramotz
133 ⟶ 145 lerroa:
* San Roke
* Tabira
Eta baserri auzoei dagokienez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko toponimia : Emaitzak|url=https://www.durango-euskaraz.eus/toponimia/euskara/bilaketa/emaitzak?q1=&q7=4&q3=|aldizkaria=www.durango-euskaraz.eus|sartze-data=2022-03-07}}</ref>:
* Santa Luzia
* Eguzkitza
* Larrinagatxu
== Garraioa ==
[[Araba Bus]] sareko {{bus|AB-18}}lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:
{{trenbide zerbitzu
|enpresa = ARABA BUS
|linea1 = 18
}}
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Durangoko ahotsak.webm|thumb|Durangoko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko]]
Herriko eta inguruko jatorrizko euskalkia [[Bizkaiera|Mendebaleko euskararen]] aldaera bat da, durangaldekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/durangaldekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durango - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/durango/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-30}}</ref>. Gaur egun, [[Eustat]]en datuei erreparatuta, Durangoko biztanleen %52,91 (2016. urtean) euskalduna zen.
[[Fitxategi:Ikusgela-Durangoko_Azoka.webm|start=0|thumbtime=0|thumb|{{ikusgela}}[[Durangoko Azoka|Durangoko Azokaren]] gaineko zortzi datu jakingarri.]]
=== Kulturaguneak ===
* [[San Agustin Kultur Etxea]].
146 ⟶ 172 lerroa:
=== Ekitaldiak ===
* [[Durangoko Azoka]].
* [[Durangoko Pasiñue]].
* [[Hitzez eta Ahotsez |Hitzez eta Ahotsez literatura jardunaldia]]
* [[Durangoko Surrandiak|Durangoko Aratusteak]]
=== Elkarteak ===
153 ⟶ 180 lerroa:
* [[Berbaro]], [[euskara]] elkartea.
* Kriskitin dantza taldea.
* [[Andereak Elkartea|Andereak talde feminista]]
* [[Bilgune talde feminista]]
* [[Doinuzahar kamera abesbatza]]
* [[Bogoroditsie abesbatza]]
* Durangoko orfeoia
* Herria auzo elkartea
=== Hedabideak ===
167 ⟶ 199 lerroa:
Durangon, ondorengo eraikin edo monumentu garrantzitsuak daude:
* '''[[Garay jauregia]]''': [[1895]]. urtean Pedro Jose Astarbe arkitektoak Justo Garairentzat eraikitako jauregia.
* '''[[Kurutziagako gurutzea]]''': [[1440]]. urte ingurukoa da. Alonso de Mella fraidearen omenez eraiki zuten, Inkisizioak gogor zapaldu zuenekoa.
* '''[[Lariz dorrea]]''': [[1483]]. urtean [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet Katolikoak]] ostatu hartu zuen eraikin honetan, Durangora Uriko eta Durango Merindadeko foruak sinatzera etorria.
* '''[[Mikeldiko idoloa]]''': [[Erromatar Inperioa|Erromatarren]] garaia baino lehenagokoa da, eta irudikatzen duenari buruz teoria asko daude. Jatorrizkoa [[Bilbo]]n dago (Euskal Museo Etnografikoan). Kopia bat, Ezkurdi plazan ikus daiteke.
* '''Santa Ana'''ko arkua: [[1566]]. urtean eraiki zuten, estilo [[barrokoa]]n. Durangok izan zuen harresiko sei ateetatik geratzen den bakarra da.
* '''[[Tabirako San Pedro eliza]]''': Bertakoen ustez, Bizkaiko zaharrena. [[XII. mendea|XII. mendekoak]] dira aurkitutako aztarnarik zaharrenak.
* '''Udaletxea''': [[1570]]. urtean eraiki zuten. Estilo klasikoa dauka.
* '''[[Uribarriko Andra Mariaren basilika]]''': estilo [[arkitektura gotikoa|gotikoa]] eta [[pizkundea|pizkundetarra]] du. [[XIV. mendea]]n eraiki zuten. Elizpean egin zuten lehenengo [[Durangoko Azoka]].
* [[San Frantzisko komentua (Durango)|'''San Frantzisko komentua''']]: Durangoko komenturik zaharrena eta eskuladeko lehenengo ikastetxea hartu zuena.
* [[Santa Susana komentua (Durango)|'''Santa Susana komentua''']]: XVII. mendeko komentua, agustindarren ordenakoa, Gerra Zibilean ia guztiz suntsitutako eraikina.
== Durangar ospetsuak ==
185 ⟶ 219 lerroa:
Irudi:Durango - Plaza de Santa Ana 4.jpg|Santa Anako arkua eta plaza gaur egun.
Irudi:Kurutzeaga.jpg|[[Kurutziagako gurutzea]].
Irudi:Durango - Torre Lariz 1.JPG|
Irudi:Durangoko_Zabala_jauregia.jpg|Zabala jauregia.
Irudi:Durango (Vizcaya)-Palacio Etxezarreta-1.jpg|[[Etxezarreta jauregia]] Arte eta Historia Museoa
Irudi:Durango - Palacio Garay 5.jpg|Garai jauregia.
Irudi:Durangoko udaletxea.jpg|Durangoko udaletxea.
198 ⟶ 232 lerroa:
Irudi:Durango - Ermita de Santa Magdalena 5.jpg|Andra Maria Madalena ermita.
Irudi:Durango - Colegio San José Jesuitas 02.jpg|San Jose ikastetxea.
Irudi:Durango - Convento de San Francisco (MM Clarisas) 15.jpg|[[San Frantzisko komentua (Durango)|San Frantzisko komentua]].
Irudi:Durango - ex Convento de San Agustín 4.jpg|[[San Agustin Kultur Etxea|San Agustin Kultur Gunea]], izen bereko komentu ohia.
Irudi:Durango - Plaza de Balbino Garitaonandia.jpg|Balbino Garitaonandia plaza.
Irudi:Durango - Plaza Ezkurdi 1.jpg|Ezkurdi plaza.
| |||