Oztibarre
Oztibarre[1][a] Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Nafarroako eskualderik ezezagunena da. Bere paisaia menditsua da, erliebe handiko haranak sortuz. Biduze ibaiaren arroaren goiko aldeari dagokio, baita Izpaxuriren arroaren ezkerraldeari ere. Berezitasun hori dela eta, bere lurraldean Pagola udalerriaren zati bat sartzen da, baina ez Zuberoako Arbaila eskualdean dagoen purgua.
| Oztibarre | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
  | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Beherea |
| Udalerriak | 10 (lista ikusi) |
| Eskualdeburua | Hozta |
| Herri handiena | Larzabale |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 43°12′43″N 1°03′42″W / 43.21200593°N 1.06160448°W |
| Azalera | 173,98 km² |
| Garaiera | 60-1177 metro |
| Distantzia | 19,3 km (Donibane Garazitik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 1.690 (2018:  −2) |
| Dentsitatea | 9,71 biztanle/km² |
10 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 1690 biztanle eta 99,86 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 9,71 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Biduze ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 0 metrotik Zaboze mendiaren 1177 metrora arteko altuera du.
Eskualdeburua Hozta udalerria da.
Izena
aldatuToponimoaren okzitanierazko bertsioa Ostabarret da, sarritan vath d'Òsta eran. Frantsesez, Osta barret bertsio homologoa da eta aragoieraz Ostavals eta tierra d'Ostavals.
Duchesne bildumak, Terra Ostabaressü bezala aipatzen du XII. mendean, eta Ostavales bezala 1247an, Terra Hos tebarezio in Navarra izenarekin, 1305eko Nafarroako gutun batean, Ostabarea izenekoan, 1312an, Hosta-Barisium izenekoan, 1351n eta Ostaberesium izenekoan, 1361eko gaskoien roletan.
Bere euskarazko izena Hozta (ibarreko herri bat) eta ibarre ("ibar" edo "haran" behe-nafarreran) hitzen elkarketatik dator. Horrela, Hoztibarre izena sortu zen (Hoztaren -a- letra galdu egin da ibarreren -i- letraren mesedetan), eta, ondoren, h- askatu zen, Oztibarre geratuz.
Okzitanierara egokitzean, fenomeno bitxi bat gertatu zen. Alde batetik, euskarazko prozesu bera errepikatu zen. Horrela, Òstavath izena Òsta (Hozta izena gaskoira egokitzea) eta vath ("ibar" edo "haran" gaskoiz) elkartzetik sortu zen. Hala ere, toponimo hau soilik Hozta udalerriarekin (Òstavath okzitanieraz) lotua geratu zen. Horren arrazoia da, bestalde, Oztibarre euskal izenaren beste egokitzapen bat egin zela. Bere esanahia kontuan hartu gabe, gaskoiek Ostabarret ("Oztabarre" ahoskatua) bezala bereganatu zuten. Horregatik, Òstavath hitza, Hozta herriarentzat baztertua geratu zen, Ostabarret, ibar osoa izendatzen hasi zen bitartean.
Frantsesa ibarrera iritsi zenean, XIX. mendean, frantsesek okzitanierazko toponimoak hartu zituzten (bi hizkuntzetako ahoskera nahiko antzekoa zelako) eta izenak frantses grafiara egokitu zituzten. Horrela, Òstavath herria Ostabat izatera iragan zen frantsesez eta Ostabarret berdin mantendu zen.
Geografia
aldatuMugakideak
aldatuFisionomia
aldatuNafarroa Behereko iparraldeko lurrekin alderatuz, lurralde menditsua da, erripe gehiagodun haranez osatua. Hori dela eta artzaintzarako lurralde aproposa da.
Ibarra, mendi nahiko altu batzuk ditu, inguruko beste haran batzuekin alderatuta, Beltxu (1 130 m), Lahondo (1 135 m) edo Zaboze (1 177 m) kasu. Hauek, batez ere, Hozta inguruan daude. Gainontzeko ibarra askoz baxuagoa da, non altuerarik altuenak 500 eta 700 metro artekoak diren. Mendi aipagarri batzuk Pagaburu (545 m), Gazteluzahar (472 m), Orgamendi (639 m) edo Gaintzabala (531 m) dira.
Historia
aldatuXI. mendearen amaieran, Gendule V.a Bearnokoak, Bearneko bizkondeak, Amiküze inbaditu zuen eta konkistatzen saiatu zen. Hamar urte beranduago, Gaston IV.a Biarnokoak Akizeko lurrak okupatu zituen, hauen jabe 1105ean bihurtu zelarik. Amikuze eta Oztibarre lurraldeak Bearneko jurisdikzioan egon ziren 1134 arte. 1195ean Arnaldo Raimundo II.aren eskuetara iragan zen, Tartaxeko bizkondea, Orthezeren truke, Bearneko bizkondeari eman ziona, Gendule VI. Bearnokoari. Honek Antso VII.a Nafarroakoa omendu zuen eta, horrela, Mendiatzeko merindadea ezarrri zen.
1247ko azaroaren 22an, Raimundo Arnauld Tartaxekoak Nafarroako erregeari omenaldia egin zion Vièlanava eta Amiküze eta Oztibarre lurraldeengatik. Arnaud Lüküzekoa beste horrenbeste egin zion Antso VII.a Nafarroakoari, 1228ko uztailean, Oztibarreko lurretik. 1319an, Amiküze eta Oztibarre, Amaneo Albretekoa, Tartaxeko bizkondea, omendu zituen. 1326an, Gitarte Tartaxekoak Karlos II.a Burusoilaren aurrean egin zuen; hiru urte geroago, Filipe III.a Nafarroakoak. 1383an, Karlos II.a Nafarroakoak Oztibarre hartu zuen berriro, Lüküzeko jaunarekin.
1512an gaztelarrek Nafarroa konkistatu zutenean, Joanes III.a Nafarroakoa tronutik kendutako errege nafarrak porrot egin zuen urte berean egin zuen erresuma birkonkistatzeko ahaleginean. 1516ko martxoan Joanes III.a Nafarroakoak birkonkista saiakera berri bat proiektatu zuen, eta Oztibarreko biztanleek, gaztelarrekin hautsiz, haiei harrera egiteko erregutu zioten, bere obedientziara itzultzea erabaki baitzuten.
Osaketa
aldatu10 udalerrietan 16 herriak osatzen dute eskualdea: 1 690 biztanle eta 158,08 kilometro koadro.
| Herria | Udalerria | INSEE kodea | Herritarra | Azalera (km²) |
Biztanleria (2018) |
Dentsitatea (bizt/km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Arhantsusi | Arhantsusi | 64045 | arhantsusiar, arhantsusitar | 5,35 | 74 | 12,9 |
| Bunuze | Bunuze | 64150 | bunuztar | 6,60 | 129 | 23,18 |
| Donaixti | Donaixti-Ibarre | 64487 | donaixtiar | 30,03 | 215 | 7,76 |
| Ibarre | ibartar | |||||
| Hozta | Hozta | 64265 | hoztar | 17,08 | 87 | 4,63 |
| Ibarrola | Ibarrola | 64267 | ibarrolar | 21,83 | 79 | 3,61 |
| Izura | Izura-Azme | 64437 | izuratar | 15,26 | 194 | 13,17 |
| Azme | azmetar | |||||
| Jutsi | Jutsi | 64285 | jutsiar | 15,17 | 208 | 13,38 |
| Behaune | Landibarre | 64313 | behaundar | 28,68 | 279 | 10,33 |
| Donamarti | donamartitar | |||||
| Jondohozti | jondohoztitar | |||||
| Azkonbegi | azkonbegitar | |||||
| Larzabale | Larzabale-Arroze-Zibitze | 64314 | larzabaldar | 18,08 | 425 | 22,35 |
| Arroze | arroztar | |||||
| Zibitze | zibiztar | |||||
| Pagola[oh 1] | Pagola | 64120 | pagolar | 15,90 | 260 | 17,86 |
Pagolaren kasuan, nahiz eta bere lurren zati bat Oztibarrenak izan, Pagola herria Zuberotar Arbaila eskualdekoa da.
Ekonomia
aldatuPirinioetako ekoizpen tradizionalean oinarritutako ekonomia. Nekazaritza urria. Hazkuntza estentsiboa ardi-aziendaren mendialdeko larreetan (ardixuri eta latxa), Pirinioetako arrazako behi nahasia eta zalduna. Txerri gutxi. Tiro-zaldia (bretoiera) eta aulki-zaldia (angloarabiera).
Euskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Oztibarreko herri guztiak sailkatu zituen ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, Amikuze, Garazi eta Oztibarre eskualdeetan hitz egiten zena.[2]
Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[3]
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ «Oztibarre - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-05-09).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q3092103
Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found