Lingua guaraní

O guaraní, facendo referencia exclusiva á variedade coñecida como guaraní paraguaio (avañe'ẽ 'a lingua da xente), é unha lingua indíxena de América do Sur que pertence á subfamilia tupí-guaraní das linguas tupís. É unha das linguas oficiais de Paraguai (xunto co castelán), onde non é falada só polo pobo guaraní, senón pola maioría da poboación, e onde a metade da poboación rural é monolingüe. É falada por outras comunidades en países veciños, incluíndo partes do noroeste da Arxentina, sueste de Bolivia e suroeste do Brasil, e é a segunda lingua oficial da provincia arxentina de Corrientes dende 2004; tamén é lingua oficial de Mercosur.

Guaraní Avañe'ẽ
Pronuncia:	ʔãʋ̃ãɲẽˈʔẽ
Falado en:	Arxentina, Brasil, Paraguai e Bolivia
Total de falantes:	6 500 000 (2020)
Familia:	Tupí  Tupí-guaraní   Guaraní    Guaraní
Escrita:	Latino
Status oficial
Lingua oficial de:	Paraguai Bolivia Arxentina (Provincia de Corrientes) Brasil (Mato Groso do Sur) Mercosur
Regulado por:	Academia da Lingua Guaraní
Códigos de lingua
ISO 639-1:	gn
ISO 639-2:	grn
ISO 639-3:	gug
Mapa
Status
O guaraní está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

O guaraní é unha das linguas máis faladas entre as linguas amerindias e a única entre cuxos falantes hai unha gran cantidade de non indíxenas. É un caso insólito en América, onde a substitución lingüística cara ás linguas coloniais europeas (neste caso o español) non se produciu, e foi acollida como un elemento máis da cultura e da identidade dos "mestizos" (xente de antergos españois e guaranís).

O sacerdote xesuíta Antonio Ruiz de Montoya, quen publicou en 1639 a primeira gramática do guaraní nun libro chamado Tesoro de la lengua guaraní, describiuna como unha lingua "tan completa e elegante que pode competir coa máis famosa [das linguas]."

O nome "guaraní" adoita empregarse para a lingua oficial de Paraguai. Porén, é parte dun continuo dialectal, a maioría dos cales tamén son chamados guaraní. Aínda que o guaraní paraguaio non está actualmente en risco inminente, a súa presenza na fala cotiá enfróntase a retos debido ao uso extensivo de préstamos lingüísticos do castelán en todos os niveis (vocabulario, sintaxe, modismos, etc.).

Fonoloxía

O guaraní paraguaio ten 33 fonemas, dos que 12 son vogais e 21 consonantes.

Vogais

Das 12 vogais (pu'ae) guaranís, 5 son orais (pu'ae jurugua), 5 nasais (pu'ae tĩgua), 1 gutural (pu'ae ahy'ogua) (y = /ɨ/) e unha guturonasal (pu'ae ahy'otĩgua) (ỹ = /ɨ̃/).

	Orais			Nasais
	anterior	central	posterior	anterior	central	posterior
pechadas (débiles)	i	ɨ	u	ĩ	ɨ̃	ũ
abertas (fortes)	e	a	o	ẽ	ã	õ

Consoantes

Das 21 consoantes (pundie) guaranís, 8 son plosivas, 5 fricativas, unha africada, unha aproximante, 2 vibrantes e unha sibilante. O seguinte cadro amosa os fonemas segundo o xeito de articulación, o punto de articulación e a grafía usual para cada un deles:

		bilabial	alveolar	alveo- palatal	velar	glotal
Fricativa		/ β / v	/ s / s	/ ʃ, ʒ / ch, j	/ ɣ, ɣ̃/ g, g̃
Oclusiva	sorda	/ p / p	/ t / t		/ k / k	/ ʔ / '
	sonora	/ b̃ / mb	/ d̃ / nd		/ g̃ / ng
Sonorante	nasal	/ m / m	/ n / n
	non-nasal		/ ɾ, l / r, l>	/ j / i

Nos préstamos léxicos do español tamén intervén a vibrante múltiple /r/. As oclusivas sonoras poden emitirse como propiamente oclusivas en contextos non-nasais ou como nasais en contextos nasais. O fonema /t/ pode soar como [t] ou como [ɾ]. Os fonemas oclusivos /b̃, d̃, g̃/ teñen tanto alófonos prenasalizados [ⁿb, ⁿd, ⁿg] como alófonos totalmente nasais [m, n, ŋ], o fonema /ʒ/ posúe dous alófonos, un non-nasal [ʒ] e outro nasal [ɲ].

Observacións

Palabras nasais

O guaraní distingue entre fonemas nasais e orais. A nasalidade de calquera fonema aplícase toda a palabra, por razóns de eufonía, e provoca fenómenos de sandhi nos sufixos que se engaden. Polo tanto, son só orais as palabras en que ningún dos fonemas que a conforman teñen carácter nasal.

Nasais: akã («testa»), porã («fermoso»), kuñataĩ («rapaciña»), tembireko («esposa»)

Orais: rajy («filla»), túva («pai»), sy («nai»), arapoty («primavera»)

Puso

O puso ou oclusiva glotal aparece só en posición intervocálica e interrompe momentaneamente a emisión. Aínda que semelle unha ausencia de son, é un fonema por dereito propio, pois entra en oposición fonolóxica co son seguinte. O seu nome ven do propio guaraní pu («son») + so («soltar», «separar»). No silabeo acompaña á vocal que o segue.

Acentuación

En guaraní ningunha palabra remata en consoante. Case todas levan acento (muanduhe) na derradeira vogal. O til emprégase só cando a vogal acentuada non é a final.

Por exemplo, a verba tape («camiño») lese [ta'pe] e tata («lume») lese [ta'ta]. Por outra banda, áva («cabelo»), que se le ['a.va] ou tái («picante») ['tⁿaj], levan a marca gráfica da súa acentuación.

Véxase tamén

Outros artigos

• Wikipedia en guaraní

Ligazóns externas

• Introdución á lingua guaraní na web Linguas do mundo e tipoloxía lingüística, da Universidade de Vigo.