A editar "Guerra"

{{1000}}
{{1000 artigos icona título|materia=Xeografía e historia}}
[[Ficheiro:0 Statue de Mars (Pyrrhus) - Musei Capitolini - MC0058 (2).JPG|miniatura|Estatua do deus romano da guerra, [[Marte (deus)|Marte]], achada no [[foro de Nerva]] de Roma e que se conserva no museo do Capitolio desa cidade. Moitas relixións [[Politeísmo|politeístas]] antigas tiñan un deus ou deusa que representaba as virtudes bélicas: [[Ares]], [[Netón]] etc.]]
[[Ficheiro:Goya-Guerra (33).jpg|miniatura|''[[Desastres da guerra]]'', n.º 33: «Que hai que facer máis?». [[Francisco de Goya]] reflicte na súa obra gráfica a brutalidade e barbarie a que se chegou na [[guerra da independencia española]].]]
[[Ficheiro:Mural del Gernika.jpg|miniatura|Reprodución do ''[[Guernica (cadro)|Guernica]]'', famoso cadro que [[Pablo Picasso]] pintou para reflectir o bombardeo da cidade homónima con bombas incendiarias de fósforo durante a [[guerra civil española]] co fin de condenar toda forma de guerra.]]

[[Ficheiro:Uss iowa bb-61 pr.jpg|miniatura|A nave de guerra USS Iowa (BB-61) disparando varias pezas de artillaría.]]
A '''guerra'''<ref>{{DRAG|guerra}}</ref> é un [[conflito]] [[Arma|armado]] entre [[Estado|estados]], [[Goberno|gobernos]], [[Sociedade|sociedades]] ou grupos [[Paramilitar|paramilitares]] como [[Mercenario|mercenarios]], [[Insurxencia|insurxentes]] e [[Milicia|milicias]].<ref>{{Cita web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/war|páxina-web=merriam-webster.com|título=Definition of WAR|data-acceso=2024}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.apostadigital.com/revistav3/hemeroteca/reinel1.pdf|título=Una respuesta a la pregunta "¿Qué es la guerra?"|apelidos=Reinel Sánchez|nome=José|data=marzo de 2004|revista=Aposta - Revista de Ciencias Sociales|número=6|dataacceso=9 de outubro de 2016|páxina=18|doi=|pmid=}}</ref><ref>{{Cita libro|apelidos=Arabia Zúñiga|nome=Ana María|título=Nociones de la Guerra Internacional, del concepto clásico de la guerra a los conflictos de baja intensidad. Caso de estudio: guerra contra el terrorismo internacional en Afganistán|url=http://repository.urosario.edu.co/bitstream/handle/10336/1230/1015393982.pdf|dataacceso=9 de outubro de 2016|ano=2009|editorial=Universidad Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario- Facultad de Relaciones Internacionales|páxina=3-4|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161010125934/http://repository.urosario.edu.co/bitstream/handle/10336/1230/1015393982.pdf|dataarquivo=10 de outubro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> Caracterízase xeralmente por unha [[violencia]] extrema, destrución e mortalidade, utilizando [[forzas armadas]] [[Exército regular|regulares]] ou [[Exército Irregular|irregulares]].

Aínda que algúns estudosos de [[belicoloxía]] consideran que a guerra é un aspecto universal e ancestral da [[natureza humana]],<ref>{{Cita libro|título=The Use of Force in International Relations|apelidos=Šmihula|nome=Daniel|ano=2013|ISBN=978-80-224-1341-1|páxina=67}}</ref> outros argumentan que é o resultado de circunstancias socioculturais, económicas ou ecolóxicas específicas.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=James|nome=Paul|data=2006|título=Globalization and Violence, Vol. 3: Globalizing War and Intervention|revista=Sage Publications|apelidos2=Friedman|nome2=Jonathan|url=https://www.academia.edu/3587732|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200111045525/https://www.academia.edu/3587732/Globalization_and_Violence_Vol._3_Globalizing_War_and_Intervention_2006_|dataarquivo=2020}}</ref> Este tipo de conduta [[Gregarismo|gregaria]] é extensible á maior parte dos [[homínidos]]<ref>Guillermo Altares, "Viaje al origen de la guerra. Nuevos hallazgos indican que los conflictos bélicos son anteriores a las sociedades organizadas", en ''El País'', 6-II-2016 http://cultura.elpais.com/cultura/2016/02/05/actualidad/1454697897_262483.html</ref> e atópase estreitamente relacionado co concepto [[Etoloxía|etolóxico]] de [[territorialidade]].

A guerra é a forma de conflito socio-político máis grave. É quizais a máis antiga das [[relacións internacionais]] e xa no comezo das [[civilización]]s se constata o enfrontamento organizado de grupos humanos co propósito de controlar recursos naturais ou humanos (conflitos entre [[Caza-recolección|cazadores]] [[nómade]]s e recolectores [[Sedentarismo|sedentarios]] que desenvolveron o concepto de [[propiedade]]),<ref>José Manuel Nieves, "Una cruel matanza, la primera guerra de la Historia", en ''Abc'' de Madrid, 20-I-2016: http://www.abc.es/ciencia/abci-cruel-matanza-primera-guerra-historia-201601201857_noticia.html y Nuño Domínguez, "Paleoantropología. Una masacre hace 10.000 años habla sobre el origen de la guerra. Los restos de la primera matanza documentada entre cazadores y recolectores cuestionan que las sociedades primitivas fueron menos sanguinarias", ''El País'', 20-I-2016: http://elpais.com/elpais/2016/01/20/ciencia/1453311077_947443.html</ref> esixir un [[desarme]] ou impor algún tipo de [[tributo]], [[ideoloxía]] ou [[relixión]], sometendo, despoxando e no seu caso destruíndo o inimigo, no que se podía chegar ao [[xenocidio]]. 

As guerras prodúcense por múltiples causas, entre as que adoitan estar o mantemento ou o cambio de relacións de [[poder (socioloxía)|poder]], dirimir disputas [[Economía|económicas]], [[Ideoloxía|ideolóxicas]], [[Territorio|territoriais]] etc. En [[ciencia política]] e relacións internacionais, a guerra é un instrumento [[político]], ao servizo dun [[estado]] ou outra organización con fins eminentemente políticos, xa que en caso contrario constituiría unha forma máis desorganizada aínda que igualmente [[Violencia|violenta]]: o [[bandoleirismo]] por terra ou a [[pirataría]] por mar.

Segundo [[Richard Holmes]], a guerra é unha experiencia universal que comparten todos os países e todas as culturas.<ref name="soldados9">[[Richard Holmes|Holmes Richard]], ''La experiencia de la guerra'', capítulo 13 de Soldados, [[British Broadcasting Corporation|BBC]], [[Londres]], [[1985]]</ref> Segundo [[Sun Tzu]], «a guerra é o maior conflito de estado, a base da vida e a morte, o [[Tao]] da supervivencia e a extinción. Polo tanto, é imperativo estudala profundamente». Segundo [[Karl von Clausewitz]], a guerra é «a continuación da política por outros medios».<ref>{{Cita web |url=http://www.frasesypensamientos.com.ar/frases-autor.html?autor=1318 |título=Frases de Karl von Clausewitz |data-acceso=07 de outubro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130523180109/http://www.frasesypensamientos.com.ar/frases-autor.html?autor=1318 |dataarquivo=23 de maio de 2013 |urlmorta=yes }}</ref>

As regras da guerra, e a existencia mesma destas, variaron moito ao longo da historia. O concepto de quen son os combatentes tamén varía co grao de organización das sociedades enfrontadas. As dúas posibilidades máis frecuentes son civís sacados da poboación xeral, xeralmente varóns novos, en caso de conflito, ou soldados profesionais formando exércitos permanentes. Tamén pode haber voluntarios e [[mercenario]]s. A combinacións de varios ou de todos estes tipos de militares son así mesmo frecuentes.

As formas de facer unha guerra dependen dos propósitos dos combatentes. Por exemplo, nas guerras [[Roma antiga|romanas]], que tiñan como obxectivo expandir o [[Imperio Romano|Imperio]], o obxectivo militar principal eran os combatentes da nación que se ía conquistar, para incorporar o pobo unha vez conquistado ao imperio.<ref>{{Cita libro|título=[[Eneida]]|apelidos=Marón|nome=Virxilio|capítulo=VI|páxinas=851-853|cita=Ti, Romano, lembra que debes gobernar os pobos co Imperio / estas serán as túas artes / e impoñer a civilización con paz / perdoando aos vencidos e sometendo aos rebeldes.}}</ref>

En ocasións faise distinción entre [[Conflito armado|conflitos armados]] e guerras. De acordo con este punto de vista, un conflito só sería unha guerra se os belixerantes fixeron unha declaración formal da mesma. Nunha concepción da [[doutrina]] militar dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] non se fai distinción ningunha, referíndose aos conflitos armados como guerras de cuarta xeración.<ref>{{Cita web|url=https://www.definicionabc.com/historia/guerra-cuarta-generacion.php|páxina-web=definicionabc.com|título=Definción de Guerra de Cuarta Generación|data-acceso=2023}}</ref>
[[Ficheiro:Approaching Omaha.jpg|miniatura|[[Batalla de Normandía]].]]
== Definicións e conceptos ==
[[Ficheiro:Wesel 1945.jpg|miniatura|upright|A cidade de [[Wesel]] na [[Rexión do Ruhr|conca do Ruhr]], destruída polos [[bombardeiro]]s [[Aliados da segunda guerra mundial|aliados]].]]
[[Platón]] non fala de [[Guerreiro|guerreiros]], senón de "gardiáns" da [[polis]], e distingue ademais entre a discordia (que se dá entre os gregos) e a guerra (que se dá entre gregos e bárbaros).<ref>{{cita web|apelidos1=Amadeo|nome1=Javier|apelidos2=Rojas|nome2=Gonzalo|título=Apéndice. La categoría de “guerra” en el pensamiento platónico-aristotélico|url=http://biblioteca.clacso.edu.ar/clacso/se/20100609124815/11amadeo.pdf|obra=La categoría de Guerra en el pensamiento platónico-aristotélico. La filosofía política clásica. De la Antigüedad al Renacimiento|editorial=Buenos Aires: CLACSO|data=1999|data-acceso=1 de agosto do 2023}}</ref> [[Aristóteles]] afirmou que a guerra só sería un medio en vista da paz, como o é o traballo en vista do lecer e a acción en vista do pensamento,Aristóteles, ''Política'', VII, 2 e 3, 14, 1333 a 1335 pois considera que a guerra é tan natural na sociedade humana como a paz, xa que tamén é lexítima a [[escravitude]] na natureza para manter a xerarquía do mellor sobre o peor, a orde social:

:''O exercicio da guerra non debe perseguirse co fin de escravizar aos que non o merecen, senón, en primeiro lugar, para non ser escravizados por outros; en segundo lugar, para procurar a hexemonía polo ben dos gobernados, non por desexo de dominar a todos; e en terceiro lugar, para enseñorearse dos que merecen a escravitude''.<ref>Aristóteles, ''La política'', Madrid: Centro de Estudios Constitucionales, 1989, libro IV.º, p. 140, citado por J. Amadeo y G. Rojas, ''op. cit''.</ref>
 
A guerra, afirma o [[Ramón María de Dalmau y de Olivart|Marqués de Olivart]], é o litixio entre as nacións que defenden os seus dereitos, no cal é o xuíz a forza e serve de sentenza a vitoria. [[Hugo Grotius]] definiuna como ''status per vincertatium qua tales sunt''. Pola súa banda, [[Alberico Gentilis]] afirmou que ''Bellum est armorum publicorum ensta contentio''.<ref name="Universalicana 1925">Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo Americana. Espasa - Calpe. Madrid 1925. Tomo XXVII, página 38</ref> [[Funk - Bretano]] e [[Alberto Sorel]] escribiron: "A guerra é un acto político polo cal varios Estados, non podendo conciliar o que cren son os seus deberes, os seus dereitos ou os seus intereses, recorren á forza armada para que esta decida cal de entre eles, sendo máis forte, poderá en razón da forza, impoñer a súa vontade aos demais.<ref name="auto">Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo Americana. Espasa - Calpe. Madrid, 1925. Tomo XXVII, página 39</ref>".

[[Joseph de Maistre]] (1821) dixo, no seu [https://web.archive.org/web/20091015152312/http://cage.ugent.be/~dc/Literature/JMSP/index.html Soirees de Saint Petesburg]: "A guerra é divina na gloria misteriosa que lle rodea e no atractivo non menos explicable que nos leva cara a ela. A guerra é divina pola maneira como se produce independentemente da vontade dos que loitan. A guerra é divina nos seus resultados que escapan absolutamente á razón".

[[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|G.W.F Hegel]] escribio: "a guerra é bela, boa, santa e fecunda; crea a moralidade dos pobos e é indispensable para o mantemento da súa saúde moral. É na guerra onde o Estado achégase máis ao seu ideal porque é entón cando a vida e os bens dos cidadáns están máis estreitamente subordinados á conservación da entidade común<ref name="auto"/>".
[http://www.sipri.org/ O instituto de investigación da paz internacional de Suecia], define a guerra como todo aquel conflito armado que cumpre dous requisitos:<ref name="elpais">[[Javier Ayuso|Ayuso Javier]], Las guerras del fin de siglo, [[El País Semanal]], [[Grupo Prisa]], [[Madrid]], 10 de febrero de 1991</ref> enfrontar polo menos unha forza militar, xa sexa contra outro ou outros exércitos ou contra unha forza [[insurxencia|insurxente]] e morrer dez mil ou máis persoas.

[[Johan Huizinga]] establece que a guerra obtén un carácter lúdico cando se cumpre coa condición agonal; o elemento agonal empeza a actuar no momento no que os adversarios se consideran inimigos que loitan por unha cousa á que pretenden ter dereito.<ref>{{Cita libro|apelidos=1872-1945.|nome=Huizinga, Johan,|título=Homo ludens : a study of the play-element in culture|isbn=0807046817}}</ref>

Os fins do dereito son a [[paz]] e a [[xustiza]], vocábulos polisémicos; a paz inclúe a [[seguridade]];<ref>Ángel Latorre, "Los fines del derecho", en su ''Introducción al derecho''. Barcelona: Ariel, 1984, p. 39 y ss.</ref> por iso a guerra supón a suspensión do dereito. O xurista [[Rudolf von Ihering]] no seu ''Der Kampf ums Recht'' ou ''A loita polo Dereito'' (1872) sostivo que a [[forza]] é a base do dereito e que o dereito sen a forza é unha [[utopía]].<ref>Guerra, Enciclopedia Espasa, vol. 27, p. 36.</ref> Pero o dereito é a loita contra a [[inxustiza]]:

:''Todo dereito no mundo debeu ser adquirido pola loita; eses principios de dereito que están hoxe en vigor foi indispensable impoñelos pola loita aos que non o aceptaban, polo que todo dereito, tanto o dereito dun pobo, como o dun individuo, supón que están o individuo e o pobo dispostos a defendelo. O dereito non é unha idea lóxica, senón unha idea forza; velaí porque a xustiza, que sostén nunha man a balanza onde pesa o dereito, sostén na outra a espada que serve para facerlle efectivo. A espada, sen a balanza, é a forza bruta, e a balanza sen a espada, é o dereito na súa impotencia; complétanse reciprocamente: e o dereito non reina verdadeiramente, máis que no caso en que a forza despregada pola xustiza para soster a espada, iguale á habilidade que emprega en manexar a balanza''.<ref>Rudolf von Ihering, ''La lucha por el derecho'', cap. 1.`.</ref>
== Causas da guerra ==
[[Ficheiro:The Harvest of Battle Art.IWMART1921.jpg|miniatura|upright|'A colleita da batalla'' (1918), óleo de [[Christopher Nevinson]] sobre a [[primeira guerra mundial]]]]
Buscar unha ou varias causas ás guerras foi unha constante para moitos historiadores e políticos co fin de evitar posibles conflitos futuros ou atopar culpables.<ref name="estadística">[[Brian Hayes|Hayes Brian]], Estadísticas dos conflictos bélicos, n.º 332 de [[Investigación y ciencia]] versión española de [[Scientific American]], [[Prensa científica]], [[Barcelona]], maio de 2004, {{ISSN|0210-136X}}</ref> Pero o xurista [[Papiniano]] afirmaba que "é máis fácil cometer un crime que xustificalo" e o senador [[Hiram Johnson]] escribiu xa en 1917 que «a primeira vítima cando chega a guerra é a verdade». Autores como [[Brian Hayes]] sinalan, con todo, que hai consenso en ter como certas algunhas causas.
=== Causas tradicionais ===
Unha das causas da guerra é que dúas nacións teñan diferenzas profundas en diversos temas, que só poden resolverse coa vía armada. O historiador grego [[Tucídides]] afirma no seu "[[Diálogo dos melios]]", incluído na súa ''[[Historia da guerra do Peloponeso]]'' que "non é vergoñoso someterse a un inimigo máis forte, especialmente un que está a ofrecer termos razoables... A xustiza só tense en conta no razoamento dos homes se as forzas son iguais en ambos os lados; no caso contrario, os fortes exercen o seu poder e os débiles deben ceder ante eles", pero de feito moitos inferiores non se someten á razón senón á guerra. Desde o punto de vista sociofilosófico, avanzáronse moitas teorías sobre a orixe e causa da guerra. A primeira, máis contundente, resumida, filosófica, ''racional'' (en canto a explicar a orixe dun fenómeno) é a que propón [[Platón]] en ''[[A República]]'' (tras afirmar que unha cidade é feliz se se ocupa de dispoñer do necesario e nada máis):
{{cita|Se queremos ter bastantes pastos e terras de labor, teremos necesidade de usurpar algo aos nosos veciños e os nosos veciños farán outro tanto connosco se, traspasando os límites do necesario, entréganse como nós ao desexo insaciable de enriquecerse? [...] Faremos, pois, a guerra en pos disto? [...] Descubrimos nós a orixe deste azoute, que cando descarga, carrexa funestos males aos estados e aos particulares.|[[Sócrates]]|col2=|}} 
Ademais, parece posible tratar de clasificar, moi en xeral, as teorías en dúas grandes divisións: a que ve a guerra como produto racional de certas condicións, primariamente condicións políticas ([[Carl von Clausewitz]] argumentou que a guerra é a continuación da política por outros medios<ref>Carl von Clausewitz: {{enlace roto|1=[http://perso.wanadoo.es/ddragon/delaguerra.PDF. De la Guerra] |2=http://perso.wanadoo.es/ddragon/delaguerra.PDF. |bot=InternetArchiveBot }}</ref>) e outra "irracionalista", que ve a guerra como produto dunha tendencia, ultimamente irracional, dos seres humanos.

As teorías irracionalistas poden aproximarse desde dous puntos de vista:
[[Ficheiro:AbombOperationSandstoneApril1948.png|miniatura|upright|Por mor da aparición das [[arma nuclear|armas nucleares]] cambiouse o concepto de guerra: por primeira vez podíase dar por resultado a aniquilación total dos dous bandos.]]
1. Aquelas que ven a orixe da guerra en causas non atribuíble a fundamento racional,<ref>por exemplo, Kalevi Jaakko Holsti ([http://books.google.com/books?hl=en&id=XeRWvk3TP_gC&dq=Kalevi+Jaakko+Holsti&printsec=frontcover&source=web&ots=oynXm8RF_D&sig=2J5bRQoLdSKrKYnpGVFK9unpEqQ&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPR9,M1 Peace and war]) nota que na concepción moderna común a guerra é considerada como unha aberración, unha catástrofe ou crime, o abandono de políticas racionais por algunha outra cosa etc.</ref> por exemplo, sentimentos relixiosos<ref>Pinnock, Sarah Katherine. [http://muse.jhu.edu/login?uri=/journals/buddhist-christian_studies/v026/26.1pinnock.html Transcendence and Violence: The Encounter of Buddhist, Christian, and Primal Traditions (review)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151125063738/http://muse.jhu.edu/login?uri=%2Fjournals%2Fbuddhist-christian_studies%2Fv026%2F26.1pinnock.html |date=25 de novembro de 2015 }} Buddhist-Christian Studies - Volume 26, 2006, pp. 231-235</ref><ref>Shadia B. Drury: [http://www.questia.com/googleScholar.qst;jsessionid=JL7LtrFnCv8MLLBWjvWLHl5LVR9hVV12PpLxSJxLQ6hQ9kLBNW4J!113673428?docId=5001897347 Augustinian Radical Transcendence: Source of Political Excess]
Journal article by Humanitas, Vol. 12, 1999</ref> ou emocións.<ref>Alexander Moseley [http://books.google.com/books?id=EBZbF9Z_wDEC&pg=PA107&lpg=PA107&dq=war+as+irrational+activity&source=web&ots=LhN3AhllBH&sig=-8DDI_Tt5K3vyX1B9h4rVNC8M60&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=6&ct=result A Philosophy of war]</ref><ref>RALPH PETERS [https://web.archive.org/web/20081120032024/http://www.armedforcesjournal.com/2008/08/3599006 War’s irrational motivators]</ref> O extremo lóxico desta visión —que o home é un animal inherentemente [[agresión|agresivo]] suxeito a tendencias tanto de competición como [[cooperación]] que se observan en [[animal social|animais sociais]], situación que demanda a expresión ocasional de tales tendencias— atópase nalgunhas explicacións xa sexa [[bioloxía|biolóxicas]], [[psicoloxía|psicolóxicas]]<ref>por exemplo, E.F.M. Durban o [[John Bowlby]]</ref> ou da [[psicoloxía social]] da orixe de conflitos (ver, por exemplo: [[Experimento de Robber's Cave]]).

2. A visión alternativa dentro desta posición ve a guerra como orixinándose, nalgúns casos, debido a equivocacións ou percepcións erróneas. Así, por exemplo, Lindley e Schildkraut<ref>Lindley, Daniel. and Schildkraut, Ryan. {{enlace roto|1=[http://www.allacademic.com/meta/p71904_index.html "Is War Rational? The Extent and Some Sources of Miscalculation and Misperception as Causes of War"] |2=http://www.allacademic.com/meta/p71904_index.html |bot=InternetArchiveBot }} (ver resumo en http://www.allacademic.com/one/prol/prol01/index.php?click_key=1 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611025235/http://www.allacademic.com/one/prol/prol01/index.php?click_key=1 |date=11 de xuño de 2008 }}</ref> argumentan, a partir dunha análise estatística, que a cantidade de guerras que se podería aducir tiveron unha orixe racional ha diminuída dramaticamente en tempos recentes (Lindley e Schildkraut ofrecen como exemplos de tales equivocacións a [[Guerra das Malvinas]] aínda que se di que a causa foi en verdade subir a popularidade de Margaret Thatcher de Inglaterra declarando ela a guerra xa que Arxentina non matara a ninguén e eles afundiron ao Belgrano que estaba a ir ao continente matando á metade de todos os arxentinos que morreron, e a [[Guerra de Iraq]]) que outros aluden ao desexo de petróleo, riquezas e dominio á causa.

A visión alternativa, da guerra como actividade racional, baséase en dúas percepcións. A orixinal de von Clausewitz acerca da guerra constituíndo a persecución de (obxectivos de) a política por outros medios, e unha percepción posterior (implícita en von Clausewitz) que indica que se recorrería á guerra cando se estima que as ganancias superan ás perdas potenciais (é dicir, a través dunha análise de [[custo-beneficio]]). Á súa vez, pódense distinguir dúas posicións:

1. A teoría da primacía das políticas domésticas: atópase, por exemplo, nas obras de Eckart Kehr e [[Hans-Ulrich Wehler]] (op. cit). Para esta posición, a guerra é o produto de condicións domésticas. Así, por exemplo, a primeira guerra mundial non foi produto de disputas internacionais, tratados secretos ou consideracións estratéxicas, senón o resultado de condicións sociopolíticas, incluíndo económicas, que, a pesar de ser comúns a varias sociedades, facían sentir tensións a cada unha delas en forma interna, tensións que só se puideron resolver a través da guerra.

2. A teoría da primacía da política internacional, que se atopa, por exemplo, na concepción de [[Leopold von Ranke]], de acordo a quen é as decisións de estadistas motivados por consideracións [[xeopolítica]]s as que conducen á guerra.

Pedro Luís Lorenzo Cadarso sintetiza en tres grupos de teorías a orixe das guerras:<ref>''Cf''. Pedro Luis Lorenzo Cadarso, ''Fundamentos teóricos del conflicto social''. Madrid: Siglo Veintiuno de España Editores S. A. 2001, pp. 58-61.</ref>

# '''Teoría psicoxenética''', que considera que a guerra é unha forma de canalizar a agresividade humana, que existe ben por razóns xenéticas —instintivas, polo tanto—, ben por determinada configuración psicolóxica do noso carácter. O evolucionista [[Richard Dawkins]] vincúlaa ao que chama ''o xene egoísta''.<ref>''Vid''. [[Richard Dawkins]], ''El gen egoísta. Las bases biológicas de nuestra conducta''. Madrid, 1991.</ref> [[Freud]]<ref>As dúas obras claves de [[Sigmund Freud]] sobre este asunto son ''[[Psicología de las masas y análisis del yo]]'', 1921 (traducida o castelán en 1959) e ''[[El malestar en la cultura|La ansiedad en la cultura]]'', 1930, ed. en castelán en 1959.</ref> e o [[psicanálise]] vincúlana co [[complexo de Edipo]], xerador da frustración-competencia que se acha nas orixes da agresividade e a competitividade. [[Anthony Storr]] considera que a agresividade humana pode ser controlada e canalizada, pero non suprimida e a especie humana é a máis desapiadada dentro do reino animal.<ref>[[Anthony Storr]], ''La agresividad humana''. Madrid: Alianza Editorial, 2004.</ref>
# '''Teoría socioeconómica ou infraestrutural''', que vincula o recurso á guerra á existencia de desequilibrios entre poboación e recursos ou ben á competencia entre grupos pola posesión ou ampliación dos recursos dispoñibles. Un expoñente destas teorías é o antropólogo [[Robert Ardrey]].<ref>[[Robert Ardrey]], ''The Territorial Imperative'', Nueva York, 1966 e ''íd''., ''El instinto de dominio en la vida animal y en los orígenes del hombre''. Barcelona, 1970.</ref>
# '''Teoría política'''. Os partidarios desta teoría tenden a analizar a guerra sen apriorismos morais nin doutro tipo: a guerra existe porque nun hipotético balance de custos e beneficios resulta rendible politicamente. É a teoría de [[Carl von Clausewitz|Clausewitz]]; non é senón unha estratexia máis no eterno enfrontamento pola repartición do mundo entre as [[Nación|nacións]] e a repartición do [[Poder (social e político)|poder]] e a [[riqueza]] entre os grupos sociais. Paradoxalmente, a guerra é útil socialmente porque saber que pode estalar obriga aos homes para ser máis tolerantes e recorrer á negociación e á política para evitala.<ref>P. L. Lorenzo Cadarso, ''op. cit''.</ref>

=== Decepción estatística ===
Este desexo de coñecer as causas para poder predicir cando estalará o próximo conflito foi abordado en varias ocasións. Un dos investigadores do fenómeno bélico foi [[Lewis Fry Richardson]]. Este autor investigou todos os conflitos desde o [[século XIX]] ata a [[Década de 1950|década dos 1950]]; considerando conflito aquel enfrontamento onde morreron persoas por causa intencionada doutra persoa; deste xeito xuntaba os conflitos bélicos coas mortes por [[asasinato]] e [[homicidio]], a mestura foi intencionada polas súas experiencias na segunda guerra mundial polas cales puido comprobar o efecto de moitas das ordes que viu dar e a sorte corrida por moitos soldados, enviados á morte por mor desas ordes.<ref name="estadística"/>

Richardson tivo a idea de catalogar as guerras segundo o número de mortos dunha forma similar a como se catalogan os [[terremoto]]s: segundo a súa intensidade. Así, unha guerra de magnitude 6 sería na que morrerían de {{Formatnum|1000 000}} a {{Formatnum|1 999 999}} persoas; pero por todas as dificultades que achou para saber o número de mortos nunha contenda (chegou a dicir que resultaba máis fácil saber o número de [[estrela (astronomía)|estrelas]]s dunha [[galaxia]] ou de [[neutrino]]s no [[universo]]) Richardson aplicou un índice de erro de 0,5 (máis menos); con este índice de erro unha guerra de magnitude 3 sería aquela na que pereceron entre {{Formatnum|316 228}} e {{Formatnum|3 162 278}}.

Aínda que Richardson non foi o primeiro en recompilar conflitos bélicos o seu traballo é un dos máis exhaustivos, pois comezou en 1940 e seguiu ata o ano da súa morte en 1953. Segundo os seus estudos entre 1820 e 1950 houbo 315 conflitos de magnitude 2,5 ou superior (polo menos 300 mortos).

A pesar de recoñecer que resulta moi difícil saber cando comeza un conflito e cando termina, se é un ou varios ao tempo ou o xa citado número de mortos; os resultados foron decepcionantes en certo xeito:
[[Ficheiro:Estadistica guerra.jpg|miniatura|upright|A frecuencia coa que estalan as guerras é moi similar á de calquera suceso aleatorio, o que parece indicar que as guerras son imprevisibles.]]
A frecuencia coa que estalan as confrontacións segue a [[distribución de Poisson]], o que parece indicar que as guerras son un [[evento aleatorio|suceso aleatorio]]. Así pois o autor concluíu que '''a principal causa da guerra é a casualidade'''.

En segundo lugar, colocou os conflitos cronoloxicamente e segundo a súa magnitude, para saber se algún tipo de conflito repetíase ou se un tipo de guerra ía en aumento ou en detrimento respecto a os demais. Os resultados tampouco foron concluíntes, volvendo mostrar unha distribución moi similar ao suceso aleatorio. Desta forma a conclusión é que das guerras non se aprende a evitalas e que '''a probabilidade de que estale un novo conflito é a mesma para calquera día''', non importa se antes sucedeu outro nin o tamaño destoutro.
 
Profundando no seu traballo realizou un estudo de países veciños que entraban en guerra. Medindo as fronteiras chegou á conclusión de que un país linda con outras 6 nacións máis ou menos; polo que a probabilidade de que unha nación entrase en guerra cun veciño era case do 10 %, se fose un proceso aleatorio; con todo a estatística indicaba que a probabilidade era do 87,33 % (de 94 guerras estudadas só 12 non tiñan fronteira común). Polo tanto, segundo o matemático, '''outra causa da guerra é a veciñanza'''.

Richardson tamén relacionou as guerras con outros factores comunmente indicados polos historiadores, como crise económica ou relixión, chegando a outras tantas decepcionantes conclusións:
* A carreira de armamento non ten porqué desembocar nun conflito armado: de 315 conflitos só en 13 había unha carreira de armamento preparatoria.<ref name="Tablero de Comando">[https://www.tablerodecomando.com/el-arte-de-la-guerra/#Predecir_cuando_estallara_el_proximo_conflicto Predicir cando estalará o próximo conflito]  https://www.tablerodecomando.com/</ref>
* Un idioma común non evita as guerras.
* Unha crise económica non ten por que desembocar en guerras civís, nin tampouco entre estados.
* Só pobos de distintas relixións teñen máis probabilidade de establecer guerras entre eles. Así mesmo, parece que os pobos [[cristián]]s mostran máis belicosidade que os doutros credos, ao intervir nunha proporción moito maior de conflitos que o resto.

Con todo Richardson concluíu que nin sequera a relixión é unha causa de grande importancia.

O seguinte en investigar neste ámbito é H. van Velzen e W. Wetering, quen, nunha análise comparativa sobre residencia e conflito, chegaban á conclusión de que os grupos fraternos locais e a patrilinealidad constitúen as variables máis significativas en relación coa frecuencia da guerra. Algúns anos máis tarde, esta idea sería retomada por K.Otterbein, quen, nunha nova investigación transcultural, sinalaría outra variable importante: a poliginia.

En síntese, Otterbein sostén que as sociedades patrilocales e poligínicas e con grupos locais fraternos recorren máis facilmente á violencia que as non patrilocales e poligínicas e sen os devanditos grupos.

É máis, segundo este autor, as sociedades con maior número de conflitos armados son aquelas que posúen comunidades políticas similares. Orrerbein denomina guerra interna ao conflito entre estas, para distinguilo do que se orixina entre comunidades culturalmente distintas ou guerra externa. Así, tomando como basee a súa propia tabulación estatística resulta que, sobre unha mostra de vinte e oito sociedades patrilocales, un 71 % caracterízase por guerra interna frecuente e un 19 % por guerra interna esporádica, mentres que en catorce sociedades non patrilocales, só un 55 % presenta conflitos internos frecuentes.
== Concepto filosófico ==
[[Ficheiro:Bellum omnium contra omnes.png|miniatura|upright|O ''Praefatio'' de [[Thomas Hobbes]], ''De cive'', onde a frase «''Bellum omnium contra omnes / Guerra de todos contra todos''» aparece por vez primeira. Tomada da edición revisada impresa en 1647 en Ámsterdam (''apud'' L. Elzevirium).]]
Para [[Niccolò Machiavelli|Maquiavelo]] e [[Thomas Hobbes]] está na natureza humana o desexo e a ambición, o que induce á inseguridade colectiva e á ''[[Bellum omnium contra omnes|guerra de todos contra todos]]'', e, polo tanto, esa inseguridade é o fundamento da lei e do estado, que debe cando menos reducila.<ref>{{cita web|apelidos1=Galea|nome1=Walter Federico|título=Naturaleza humana, deseo y guerra en Hobbes: la necesidad del estado político|url=http://www.revistadefilosofia.org/50-07.pdf|obra=Eikasia, Revista de Filosofía núm 50|data=xullo de 2013|data-acceso=4 de agosto do 2023|data-arquivo=04 de agosto de 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20220804210213/http://www.revistadefilosofia.org/50-07.pdf|url-morta=yes}}</ref> Hobbes determina que as causas principais da guerra entre os homes son:

:''A primeira é a competencia; en segundo lugar, a desconfianza; e en terceiro lugar, a gloria. A primeira fai que os homes invadan o terreo doutros para adquirir ganancia; a segunda, para lograr seguridade; e a terceira, para adquirir reputación. A primeira fai uso da violencia, para que así os homes fáganse donos doutros homes, das súas esposas, dos seus fillos e do seu gando. A segunda usa a violencia cun fin defensivo. E a terceira, para reparar pequenas ofensas, como unha palabra, un sorriso, unha opinión diferente, ou calquera outra sinal de desprezo dirixido cara á propia persoa ou, indirectamente, aos parentes, aos amigos, á patria, á profesión ou ao prestixio persoal''.<ref>''Vid''. [[Thomas Hobbes]], ''Leviathan: or the matter, form and power of a commonwealth ecclesiastical and civil'', London: J. M. Dunt & Sons LTD., 1957, p. 64.</ref>

Suxeriuse se, desde un punto de vista [[moral]] ou [[filosofía|filosófico]], sería posible falar dunha [[Teoría da guerra xusta|guerra xusta]] ou lícita. Se ese é o caso, hai que distinguir:
* Se a guerra en xeral pode ser lícita.
* Se se cumpren ou garanten as condicións requiridas.

A primeira vista parece posible propoñer que a guerra non é necesariamente ''ilícita''. Existe o dereito natural de [[Lexítima defensa|autodefensa]] ou de [[lexítima defensa]] contra o inimigo exterior cando ese ataca inxustamente a un pobo. Se se nega este dereito de lexítima defensa, se robustece ao agresor e ponse en perigo a paz dos pobos. Con todo, suxeriuse desde unha perspectiva [[ética]] que, para que unha guerra poida ter unha licitud ética, existen unha serie de condicionantes adicionais:
* Que haxa unha inxustiza real, verdadeira e de gravidade.
* Inviabilidade de defenderse por vía pacífica.
* Perspectiva e esperanza de éxito final.
* Que se poida evitar un prexuízo a terceiros inocentes.

A defensa do [[ben público]] prevalece sobre calquera dereito do agresor e mesmo sobre os riscos que poidan ter os propios agredidos. Pero considérase ilícita a matanza inxusta.

Desde ese mesmo punto de vista filosófico, considérase que o [[pacifismo|movemento a favor da paz]] faise acredor do máis alto recoñecemento. Devandito movemento é difusor dun espírito de entendemento e comprensión entre os pobos. O seu fin ético e moral é conseguir a paz e os acordos sen derramamiento de sangue.
== Tratadistas ==
O xeneral chinés [[Sun Tzu]], na súa soada obra ''[[A arte da guerra]]'', afirmou que a guerra había que gañala antes de declarala ou de que existise en si mesma. Neste aspecto, o soado [[xeneral]] expoñería nunha sucinta frase a súa concepción sobre o carácter da guerra: «A guerra, é o [[Tao]] do engano»; así, pretendería establecer que o estratego virtuoso debía basear todas as súas decisións militares, buscando primeiramente distraer a atención do inimigo nos elementos máis sobresaíntes da súa posición, e de non telos, inventalos.

O pensamento de [[Sun Tzu]], deixaría un profundo sinal no pensamento militar moderno, non só en recoñecidos pensadores, senón tamén en eximios estrategos como [[Napoleón I de Francia|Napoleón Bonaparte]], quen na súa renombrada vitoria na [[batalla de Austerlitz]], aplicase aqueles preceptos do ''engano''.

O concepto de guerra xusta foi presentado sistematicamente por [[Tomé de Aquino]] en ''[[Summa Theologiae]]''.

[[Erasmo de Rotterdam]], o recoñecido humanista [[renacemento|renacentista]], cualificaba á guerra coa [[locución latina|frase]] ''Doce bellum inexpertis est'', cuxa tradución ao galego é ‘A guerra é doce para os inexpertos’.

O historiador árabe [[Ibn Khaldún]] descubriu por primeira vez as causas materiais da guerra.

[[Carl von Clausewitz]], na súa clásica obra ''[[Da guerra]]'', pensaba que a guerra moderna é «A continuación da política por outros medios» e que o fin da mesma era «desarmar ao inimigo», non exterminalo; de aquí naceu o concepto de desarmamento mutuo, que imposibilita toda guerra e dá paso á política. A guerra sería pois un «acto político» e esta manifestación poñía en xogo o que el consideraba o único elemento racional da guerra.

==Historia==
[[Ficheiro:War deaths caused by warfare.svg|miniatura|upright|As porcentaxes de homes mortos na guerra en oito sociedades tribais, e en Europa e os Estados Unidos no século XX. (Lawrence H. Keeley, arqueólogo).]]
[[Ficheiro:Ramesseum siege of Dapur.jpg|miniatura|upright|O [[asedio de Dapur|asedio exipcio de Dapur]] no século XIII a.C., desde o [[Ramesseum]], [[Tebas, Exipto|Tebas]].]]
A evidencia máis antiga de [[guerra prehistórica]] é un cemiterio [[mesolítico]] en [[Jebel Sahaba]], cuxa antigüidade se determinou nuns 13.400 anos.<ref>{{Cita web |last=Charles |first=Krista |data=27 de maio de 2021 |title=Earliest known war was a repeated conflict in Sudan 13,400 years ago |url=https://www.newscientist.com/article/2278870-earliest-known-war-was-a-repeated-conflict-in-sudan-13400-years-ago/ |data-acceso=2 de agosto do 2023 |website=New Scientist |language=en-US}}</ref> Ao redor do corenta e cinco por cento dos [[esqueleto]]s presentaban signos de morte violenta, concretamente lesións óseas traumáticas.<ref>{{Cita xornal |last1=Crevecoeur |first1=Isabelle |last2=Dias-Meirinho |first2=Marie-Hélène |last3=Zazzo |first3=Antoine |last4=Antoine |first4=Daniel |last5=Bon |first5=François |data=2021-05-27 |title=New insights on interpersonal violence in the Late Pleistocene based on the Nile valley cemetery of Jebel Sahaba |journal=Scientific Reports |language=en |volume=11 |issue=1 |pages=9991 |doi=10.1038/s41598-021-89386-y |pmid=34045477 |pmc=8159958 |bibcode=2021NatSR..11.9991C |issn=2045-2322}}</ref> 

Desde o xurdimento dos [[estado]]s fai uns 5.000 anos,<ref>Diamond, Jared, ''Guns, Germs and Steel''</ref> a actividade militar produciuse en gran parte do planeta. As estimacións sobre o total de mortes debidas á guerra varían enormemente. Para o período comprendido entre 3000 a.C. e 1991, as estimacións oscilan entre 145{{nbsp}}millóns e 2.000{{nbsp}}millóns.<ref>{{cita xornal |last1=Eckhardt |first1=William |data=1991 |title=War-related deaths since 3000 BC. |url= |journal=Bulletin of Peace Proposals |volume= 22|issue=4 |pages=437–443 |doi= 10.1177/096701069102200410 |data-acceso=2 de agosto do 2023}}</ref> Segundo unha estimación, crese que as guerras primitivas anterior ao ano 3000 a.C. cobraronse 400{{nbsp}}millóns de vítimas, partindo da base de que supuñen o 15,1% de todas as mortes.<ref>Matthew White, [http://necrometrics.com/pre1700b.htm#Primitive 'Primitive War'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130414061247/http://necrometrics.com/pre1700b.htm#Primitive |data=14 de abril de 2013 }}</ref> A modo de comparación, calcúlase que no século XX morreron 1.680.000.000 de persoas por mor de enfermidades infecciosas.<ref>David McCandless, [http://www.informationisbeautiful.net/visualizations/20th-century-death '20th Century Death'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210917222211/http://www.informationisbeautiful.net/visualizations/20th-century-death |data=17 de setembro de 2021 }}</ref> 

No libro ''[[War Before Civilization]]'' (''A guerra antes da civilización''), [[Lawrence H. Keeley]], profesor da [[Universidade de Illinois en Urbana-Champaign|Universidade de Illinois]], afirma que aproximadamente o 90-95% das sociedades coñecidas ao longo da historia participaron en guerras polo menos ocasionalmente,<ref>{{cita web |url=http://brneurosci.org/reviews/war.html |title=Review: War Before Civilization |publisher=Brneurosci.org |data=4 de setembro de 2006 |data-acceso=2 de agosto do 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121021158/http://brneurosci.org/reviews/war.html |archive-date=21 de novembro de 2010}}</ref> e moitas loitaron constantemente.<ref>{{cita novas|url=http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/HG04Aa02.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20060706042537/http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/HG04Aa02.html |archive-date=6 July 2006|title=The fraud of primitive authenticity|last=Spengler|date=4 July 2006|work=Asia Times Online|data-acceso=2 de agosto do 2023}}</ref>

Keeley describe varios estilos de combate primitivo, como as pequenas e grandes [[incursión]]s e os [[masacre]]s. Todas estas formas de guerra foron utilizadas polas sociedades primitivas, un achado apoiado por outros investigadores.<ref>{{cita libro |editor-last1=Martin |editor-first1=Debra L. |editor-first2=Ryan P. |editor-last2=Harrod |editor-first3=Ventura R. |editor-last3=Pérez |data=2012 |title=The Bioarchaeology of Violence |location=Gainesville |publisher=University Press of Florida |url=http://www.upf.com/book.asp?id=MARTI002 |data-acceso=2 de agosto do 2023 |archive-date=4 de novembro de 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131104230028/http://upf.com/book.asp?id=MARTI002 }}</ref> Keeley explica que as primeiras incursións bélicas non estaban ben organizadas, xa que os participantes carecían de formación militar. A escaseza de recursos facía que as [[fortificación]]s non fosen unha forma rendible de protexer á sociedade contra as incursións inimigas.<ref name="Keeley page 55">Keeley, Lawrence H: ''War Before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage''. p. 55.</ref>

[[William Rubinstein]] escribiu "As sociedades preliterarias, incluso as organizadas de forma relativamente avanzada, eran famosas pola súa grande crueldade'".<ref>{{cita libro|author=W. D. Rubinstein|title=Genocide: A History|url=https://books.google.com/books?id=nMMAk4VwLLwC&pg=PA22|data-acceso=2 de agosto do 2023|year=2004|publisher=Pearson Longman|isbn=978-0-582-50601-5|pages=22|archive-date=8 de agosto de 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130808075142/http://books.google.com/books?id=nMMAk4VwLLwC&pg=PA22}}</ref> A invención da [[pólvora]], e o seu eventual uso na guerra, xunto coa aceleración dos avances tecnolóxicos fomentaron cambios importantes na guerra mesma.
[[Ficheiro:MokoShuraiE-Kotoba IV.jpg|miniatura|upright|esquerda|Un [[samurai]] xaponés atacando un barco [[Imperio Mongol|mongol]], século XIII]]
Na Europa Occidental, desde finais do século XVIII, tiveron lugar máis de 150 conflitos e unhas 600 batallas.<ref name="War">[http://www.ralphmag.org/CG/world-war-one2.html World War One – A New Kind of War | Part II] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180227114356/http://www.ralphmag.org/CG/world-war-one2.html |data=27 de febreiro de 2018 }}, From ''14–18 Understanding the Great War'', by Stéphane Audoin-Rouzeau, Annette Becker</ref> Durante o século XX, a guerra intensificou drasticamente o ritmo dos cambios sociais e foi un catalizador crucial para o crecemento da [[Esquerda política|política de esquerdas]].<ref name = "Kolko 1994 xviitoxviii">{{Harvnb|Kolko|1994|p=xvii–xviii}}: "A guerra neste século converteuse nunha condición previa esencial para o xurdimento dunha esquerda numericamente poderosa, desprazándoa das marxes ao centro mesmo da política europea durante 1917-18 e de todos os asuntos mundiais despois de 1941".</ref>

[[Ficheiro:The War in Finland, 1940 HU55566.jpg|miniatura|upright|Soldados finlandeses durante a [[guerra de Inverno]]]].
En 1947, en vista das consecuencias cada vez máis destrutivas da guerra moderna, e con especial preocupación polas consecuencias e os custos da recentemente desenvolvida [[bomba atómica]], [[Albert Einstein]] declarou célebremente: "Non sei con que armas librarase a terceira guerra mundial, pero a cuarta guerra mundial librarase con paus e pedras."<ref name="EinsteinWWIV">{{cita web|year=1947 |url=http://www.wagingpeace.org/menu/action/urgent-actions/einstein/ |title=Albert Einstein: Man of Imagination |data-acceso=2 de agosto do 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100604080636/http://www.wagingpeace.org/menu/action/urgent-actions/einstein/ |archive-date=4 de xuño de 2010 }} Nuclear Age Peace Foundation paper
</ref>

[[Mao Tse Tung]] instou o campo socialista a non temer unha [[guerra nuclear]] cos Estados Unidos xa que, aínda que "a metade da humanidade morrese, a outra metade permanecería mentres o imperialismo sería arrasado e o mundo enteiro converteríase en socialista".<ref>{{cita novas |title= Instant Wisdom: Beyond the Little Red Book |url= http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,946612,00.html |data= 20 de setembro de 1976 |magazine= [[Time]] |data-acceso=2 de agosto do 2023 |archive-date= 29 de setembro de 2013 |archive-url= https://web.archive.org/web/20130929083531/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,946612,00.html }}</ref>

Unha característica distintiva da guerra desde 1945 é que os combates foron en gran medida guerras civís e insurxencias.<ref>Robert J. Bunker and Pamela Ligouri Bunker, "The modern state in epochal transition: The significance of irregular warfare, state deconstruction, and the rise of new warfighting entities beyond neo-medievalism." ''Small Wars & Insurgencies'' 27.2 (2016): 325–344.</ref> As principais excepcións foron a [[guerra de Corea]], a [[guerra indo-paquistaní de 1971]], a [[guerra iraniana-iraquí]], a [[guerra do Golfo]], a [[guerra eritreo-etíope]] e a [[guerra ruso-ucraína]].

[[Ficheiro:Abrams in formation.jpg|miniatura|upright|Tanques estadounidenses en formación durante a [[guerra do Golfo]]]].

O [[informe sobre a seguridade humana 2005]] documentou un descenso significativo do número e a gravidade dos conflitos armados desde o final da [[guerra fría]] a principios da década de 1990. Con todo, as probas examinadas na edición de 2008 do estudo "Paz e Conflito" do Centro para o Desenvolvemento Internacional e a Xestión de Conflitos indicaban que o descenso xeral dos conflitos habíase estancado.<ref>Hewitt, Joseph, J. Wilkenfield and T. Gurr ''[https://web.archive.org/web/20070915132902/http://www.cidcm.umd.edu/pc/ Peace and Conflict 2008]'', Paradigm Publishers, 2007</ref>

== Tipos e características ==
* A [[guerra asimétrica]] é un conflito violento no que se constata unha abismal diferenza cuantitativa e cualitativa entre os recursos militares, políticos e dos medios dos contendentes comprometidos, e que polo tanto obriga aos bandos para utilizar tácticas atípicas, que pasan o manido marco da tradición militar recorrente.<ref>{{Cita web |title=Asymmetrical warfare {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/asymmetrical-warfare |data-acceso=27 de agosto do 2023 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
* A [[guerra biolóxica]], ou guerra bacteriolóxica, é o uso de axentes biolóxicos infecciosos ou toxinas como bacterias, virus e fungos contra persoas, plantas ou animais. Pódese levar a cabo mediante tecnoloxías sofisticadas, como [[Munición de acio|municións de acio]],<ref>{{Cita xornal |last=Guillemin |first=Jeanne |date=xullo de 2006 |url=https://www.embopress.org/doi/full/10.1038/sj.embor.7400689|title=Scientists and the history of biological weapons: A brief historical overview of the development of biological weapons in the twentieth century |xornal=EMBO Reports |language=en |volume=7 |issue=S1 |pages=S45-9 |doi=10.1038/sj.embor.7400689 |issn=1469-221X |pmc=1490304 |pmid=16819450}}</ref> ou con técnicas rudimentarias como catapultar un cadáver infectado tras as liñas inimigas,<ref>{{Cita xornal |last=Wheelis |first=Mark |title=Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa - Volume 8, Number 9—September 2002 - Emerging Infectious Diseases journal - CDC |xornal=Emerging Infectious Diseases |year=2002 |volume=8 |issue=9 |pages=971–975 |url=https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/8/9/01-0536_article |language=en-us |doi=10.3201/eid0809.010536|pmid=12194776 |pmc=2732530 }}</ref> e poden incluír axentes patóxenos con ou sen armas.
* A [[guerra química]] consiste no uso de armas químicas en combate. O gas velenoso como [[Guerra química|arma química]] utilizouse principalmente durante a [[primeira guerra mundial]], e calcúlase que causou máis dun millón de vítimas, entre elas máis de 100.000 civís.<ref>{{cita libro |title=Handbook of Chemical and Biological Warfare Agents |edition=2nd |author=D. Hank Ellison |date= 2007 |pages=567–570 |publisher=[[CRC Press]] |isbn=978-0-8493-1434-6}}</ref>
* A [[guerra fría]] é unha rivalidade internacional intensa sen conflito militar directo, pero cunha ameaza sostida do mesmo, incluíndo altos niveis de preparativos militares, gastos e desenvolvemento, e pode implicar conflitos activos por medios indirectos, como a [[guerra económica]], a [[guerra política]], as [[operacións encubertas]], o [[espionaxe]], a [[ciberguerra]] ou a [[guerra por poderes]]. Exemplo de [[guerra fría]], foi a tensión militar e escalada armamentística latente que enfrontou ó [[Bloque do leste|bloque comunista]] do [[COMECON]] cos países da [[OTAN]] trala [[segunda guerra mundial]], chegando á máxima crispación coas guerras de [[Corea]], [[Vietnam]] e, en [[Cuba]], a errada [[invasión de Baía de Cochinos]] en [[1961]] e a [[Crise dos mísiles de Cuba|crise dos mísiles]] de [[1962]].
* [[Guerra convencional]] é a guerra declarada entre estados na que as armas [[arma nuclear|nucleares]], [[agente biolóxico|biolóxica]] ou [[arma química|químicas]] non se utilizan ou teñen un despregamento limitado.
* [[Guerra informática]] ou ciberguerra implica as accións dunha nación-estado ou organización internacional para atacar e tentar danar os sistemas de información doutra nación.
* [[Insurxencia]] é unha rebelión contra a autoridade, cando os que participan na rebelión non son recoñecidos como belixerantes (combatentes legais). Unha insurxencia pode combaterse mediante a [[contrainsurxencia]], e tamén pode opoñerse con medidas de protección da poboación e con accións políticas e económicas de diversa índole destinadas a socavar as pretensións dos insurxentes contra o réxime no poder.
* A [[guerra da información]] é a aplicación de forza destrutiva a gran escala contra os activos e sistemas de información, contra os [[ordenador]]es e [[rede informática|redes]] que soportan as catro infraestruturas críticas (a rede eléctrica, as comunicacións, as finanzas e o transporte).<ref>{{Cita web|url=https://fas.org/irp/eprint/snyder/infowarfare.htm |title=Information Warfare |last=Lewis |first=Brian C. |website=Federation of American Scientist |archive-url=https://web.archive.org/web/19970617035106/http://www.fas.org/irp/eprint/snyder/infowarfare.htm |archive-date=17 de xuño de 1997 |data-acceso=29 de xaneiro do 2024 }}</ref>
* A [[guerra nuclear]] é unha guerra na que as [[Arma nuclear|armas nucleares]] son o método principal, ou un dos principais, para lograr a capitulación.
* Unha [[guerra civil]], coma a [[Guerra civil española|española]] ou a [[Guerra civil estadounidense|estadounidense]], onde se loita no territorio de só un país porque as dúas faccións teñen ideoloxías distintas;
* Unha [[guerra mundial]], cada unha das dúas guerras internacionais que se produciron nos períodos de [[1914]]-[[1917]] e [[1942]]-[[1945]]. Tiveron coma referente histórico común a loita entre [[Alemaña]] xunto cos seus aliados fronte a outro grupo de países (entre eles [[Francia]] e o [[Reino Unido]]), xa que houbo países que modificaron as súas alianzas ou entraron ou non se inmisciron na segunda ([[Estados Unidos de América|EEUU]]). Con todo, a segunda tivo unha escala mundial pois, ademais do [[Xapón]], entraron na guerra países coma o [[Brasil]] ou [[Australia]];

* Unha guerra de [[revolución]], normalmente de orientación política de [[esquerda]]s ou [[independentismo|independentista]], sendo as máis importantes a [[Revolución Rusa de 1917|revolución rusa]] ou soviética de [[1917]], a cubana, a chinesa, a iraniana ou as guerras de [[descolonización]];
==Obxectivos==
[[Ficheiro:Flickr - DVIDSHUB - Firefight in the Waterpur Valley.jpg|miniatura|upright|Soldados do [[Exército dos Estados Unidos de América]] nun tiroteo con insurxentes [[talibán]]s durante a [[Guerra de Afganistán (2001-2021)|guerra de Afganistán]], 2009]]As entidades que se expoñen entrar en guerra e as que se expoñen pór fin a unha guerra poden formular "obxectivos de guerra" como ferramenta de avaliación/propaganda. Os obxectivos de guerra poden ser un substituto da determinación militar nacional.<ref>{{cita libro
 |last1            = Sullivan
 |first1           = Patricia
 |title            = Who Wins?: Predicting Strategic Success and Failure in Armed Conflict
 |chapter-url      = https://books.google.com/books?id=ceushfFUCpUC
 |publisher        = Oxford University Press, US
 |page             = 17
 |publication-date = 2012
 |doi              = 10.1093/acprof:oso/9780199878338.003.0003
 |isbn             = 978-0199878338
 |data-acceso=12 de marzo do 2024
 |cita            = Un Estado con maior capacidade militar que o seu adversario ten máis probabilidades de imporse en guerras con obxectivos de guerra "total", o derrocamento dun goberno estranxeiro ou a anexión dun territorio, que en guerras con obxectivos máis limitados.
 |date             = 2012
 |chapter          = War Aims and War Outcomes
 |archive-date     = 13 de setembro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20150913023410/https://books.google.com/books?id=ceushfFUCpUC
}}</ref>
=== Definición ===
Fried define os obxectivos de guerra como "os beneficios territoriais, económicos, militares ou doutro tipo que se esperan tras a conclusión con éxito dunha guerra".<ref>{{cita libro
 |last1            = Fried
 |first1           = Marvin Benjamin 
 |title            = Austro-Hungarian War Aims in the Balkans During World War I
 |url              = https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
 |publisher        = Palgrave Macmillan
 |publication-date = 2014
 |page             = 4
 |isbn             = 978-1137359018
 |data-acceso=14 de marzo do 2024
 |cita            = Os obxectivos de guerra son os beneficios territoriais, económicos, militares ou doutro tipo que se esperan tras a conclusión con éxito dunha guerra.
 |data             = 2014-07-01
 |archive-date     = 17 de outubro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20151017214443/https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
}}</ref>
===Clasificación ===

Obxectivos tanxibles/intanxibles:
* Obxectivos de guerra tanxibles poden implicar (por exemplo) a adquisición de territorio (como no obxectivo alemán de [[Lebensraum]] na primeira metade do século XX) ou o recoñecemento de concesións económicas (como nas [[guerras anglo-holandesas]]).
* Obxectivos de guerra intanxibles - como a acumulación de credibilidade ou reputación<ref>Welch distingue: «bens tanxibles como as armas, a riqueza e -sempre que sexan estratéxica ou economicamente valiosos- o territorio e os recursos» de “bens intanxibles como a credibilidade e a reputación”-. {{cita libro
 |last1            = Welch
 |first1           = David A.
 |title            = Justice and the Genesis of War
 |url              = https://books.google.com/books?id=i2Z5blE1KGoC
 |series           = Cambridge Studies in International Relations
 |issue            = 29
 |publisher        = Cambridge University Press
 |publication-date = 1995
 |page             = 17
 |isbn             = 978-0521558686
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |date             = 1995
 |archive-date     = 18 de setembro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20150918185242/https://books.google.com/books?id=i2Z5blE1KGoC
}}</ref> – pode ter unha expresión máis tanxible («a conquista restablece o prestixio, a anexión aumenta o poder»).<ref>{{cita libro
 |last1            = Fried
 |first1           = Marvin Benjamin
 |title            = Austro-Hungarian War Aims in the Balkans During World War I
 |url              = https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
 |publisher        = Palgrave Macmillan
 |publication-date = 2014
 |page             = 4
 |isbn             = 978-1137359018
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |cita            = Os intanxibles, como o prestixio ou o poder, tamén poden representar obxectivos bélicos, aínda que a miúdo (aínda que non sempre) a súa consecución enmárcase nun contexto máis tanxible (por exemplo, a conquista restaura o prestixio, a anexión aumenta o poder, etc.).
 |date             = 2014-07-01
 |archive-date     = 17 de outubro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20151017214443/https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
}}</ref>

Obxectivos explícitos/implícitos:
* Os obxectivos de guerra explícitos poden implicar decisións políticas publicadas.
* Obxectivos de guerra implícitos<ref>Compare:{{cita novas
 |last1        = Katwala
 |first1       = Sunder
 |author-link1 = Sunder Katwala
 |title        = Churchill by Paul Addison
 |url          = https://www.theguardian.com/books/2005/feb/13/biography.features1
 |department   = Books
 |newspaper    = The Guardian
 |publisher    = Guardian News and Media Limited
 |data         = 2005-02-13
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |cita        = [Churchill] tomou posesión do seu cargo e declarou que 'non se converteu no Primeiro Ministro do Rei para supervisar a liquidación do imperio británico'. [...] A súa opinión era que unha alianza angloamericana de fala inglesa trataría de preservar o imperio, aínda que acabar con el estaba entre os obxectivos implícitos de guerra de Roosevelt.
 |archive-date = 28 de setembro de 2016
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20160928012352/https://www.theguardian.com/books/2005/feb/13/biography.features1
}}</ref> pode adoptar a forma de actas de debate, memorandos e instrucións.<ref>Compare {{cita libro
 |last1            = Fried
 |first1           = Marvin Benjamin
 |title            = Austro-Hungarian War Aims in the Balkans During World War I
 |url              = https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
 |publisher        = Palgrave Macmillan
 |publication-date = 2014
 |page             = 4
 |isbn             = 978-1137359018
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |cita            = Ás veces, os obxectivos de guerra declarábanse explicitamente a nivel interno ou externo nunha decisión política, mentres que outras veces [...] os obxectivos de guerra simplemente discutíanse pero non se publicaban, senón que quedaban en forma de memorandos ou instrucións.
 |date             = 2014-07-01
 |archive-date     = 17 de outubro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20151017214443/https://books.google.com/books?id=ETDtAwAAQBAJ
}}</ref>

Obxectivos positivos/negativos:
* Os «obxectivos de guerra positivos» cobren resultados tanxibles.
* Os «obxectivos de guerra negativos» preveñen resultados non desexados.<ref>{{cita libro
 |last1            = Fried
 |first1           = Marvin Benjamin
 |chapter          = 'A Life and Death Question': Austro-Hungarian War Aims in the First World War
 |editor1-last     = Afflerbach
 |editor1-first    = Holger
 |title            = The Purpose of the First World War: War Aims and Military Strategies
 |chapter-url      = https://books.google.com/books?id=A6AFCgAAQBAJ
 |series           = Schriften des Historischen Kollegs
 |volume           = 91
 |location         = Berlin/Boston
 |publisher        = Walter de Gruyter GmbH
 |publication-date = 2015
 |page             = 118
 |isbn             = 978-3110443486
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |cita            = O Ministerio de Asuntos Exteriores [austriaco] [...] e o Alto Mando Militar [...] estaban de acordo en que a hexemonía política e militar sobre Serbia e os Balcáns Occidentais era un obxectivo de guerra vital. O Primeiro Ministro húngaro, István Conde Tisza, pola contra, estaba máis preocupado polos denominados «obxectivos de guerra negativos», en particular evitar a intervención hostil romanesa, italiana e mesmo búlgara.
 |date             = 2015-07-01
 |archive-date     = 16 de outubro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20151016235519/https://books.google.com/books?id=A6AFCgAAQBAJ
}}</ref>

Os obxectivos da guerra poden cambiar no transcurso do conflito e acabar transformándose en «condicións de paz»<ref>{{cita libro
 |last1            = Haase
 |first1           = Hugo
 |author-link1     = Hugo Haase
 |chapter          = The Debate in the Reichstag on Internal Political Conditions, April 5–6, 1916
 |editor1-last     = Lutz
 |editor1-first    = Ralph Haswell
 |title            = Fall of the German Empire, 1914–1918
 |chapter-url      = https://books.google.com/books?id=cW6mAAAAIAAJ
 |series           = Hoover War Library publications
 |issue            = 1–2
 |publisher        = Stanford University Press
 |publication-date = 1932
 |page             = 233
 |isbn             = 978-0804723800
 |data-acceso=13 de setembro do 2024
 |cita            = Señores, cando chega o momento de formular as condicións da paz, é hora de pensar noutra cousa que non sexan os obxectivos da guerra.
 |year             = 1932
 |archive-date     = 25 de outubro de 2015
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20151025051415/https://books.google.com/books?id=cW6mAAAAIAAJ
}}</ref> – as condicións mínimas nas que un Estado pode deixar de librar unha guerra determinada.

== Datos numéricos ==
* A guerra máis breve que se coñece é a que se declarou entre [[Gran Bretaña]] e [[Zanzíbar]] o 27 de agosto de [[1896]]; segundo os rexistros, durou 38 minutos.<ref name="record">Varios, [[Libro Guinness dos Récords]], Ediciones MAEVA, [[Estella]], [[1987]], ISBN 84-86478-04-9</ref>
* A guerra máis longa foi a [[guerra dos Cen Anos]] que durou 116 anos. Ademais, as [[cruzadas]] foron unha serie de batallas que duraron preto de 200 anos e a chamada [[guerra de Arauco]] foi unha serie interrompida de batallas que durou 300 anos con longos períodos de tregua.<ref name="record"/>
* A guerra máis sanguenta polo número de mortos foi a [[segunda guerra mundial]], con máis de 60 millóns de falecidos por unha ou outra causa. Porén, a [[guerra da Tripla Alianza]] seríao en relación á aniquilación dunha poboación nacional organizada (a poboación [[paraguai]]a descendeu de 1&nbsp;400&nbsp;000 a 220&nbsp;000, quedando só uns 30&nbsp;000 varóns en idade fértil).<ref name="record"/>
* A segunda guerra mundial tamén foi a guerra máis custosa economicamente.<ref name="record"/>
* As guerras que máis continentes, territorios e países abrangueron en todo o mundo foron a [[Primeira guerra mundial|primeira]] e a [[segunda guerra mundial]].<ref name="record"/>

== Notas ==
{{Listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{Wikiquote}}
{{Commonscat}}
===Bibliografía===
{{refbegin|30em}}
* {{cita libro |last1=Barzilai |first1=Gad |title=Wars, Internal Conflicts and Political Order: A Jewish Democracy in the Middle East |url=https://archive.org/details/warsinternalconf0000barz |date=1996 |publisher=State University of New York Press |location=Albany}}
* {{cita libro |last1=Beer |first1=Francis A. |title=How Much War in History: Definitions, Estimates, Extrapolations, and Trends |date=1974 |publisher=Sage|location=Beverly Hills}}
* {{cita libro |last1=Beer |first1=Francis A. |title=Peace against War: The Ecology of International Violence |url=https://archive.org/details/peaceagainstware00beer |date=1981 |publisher=W.H.Freeman |location=San Francisco }}
* {{cita libro |last1=Beer |first1=Francis A. |title=Meanings of War and Peace |date=2001 |publisher=Texas A&M University Press|location=College Station}}
* {{cita libro |last1=Blainey |first1=Geoffrey |title=The Causes of War |date=1973 |publisher=Simon and Schuster}}
* [[Smedley Butler|Butler, Smedley]] (1935). ''[[War is a Racket]]''.
* Chagnon, N. (1983). ''The Yanomamo''. Holt, Rinehart & Winston.
* Clausewitz, Carl Von (1976). ''On War'', Princeton University Press
* Codevilla, Angelo (2005). ''No Victory, No Peace''. Rowman and Littlefield
* {{cita libro |last1=Codevilla |first1=Angelo |last2=Seabury |first2=Paul |title=War: Ends and Means |date=2006 |publisher=Potomac Books |edition=2}}
* {{cita libro |last1=Fog |first1=Agner |title=Warlike and Peaceful Societies: The Interaction of Genes and Culture |url=https://archive.org/details/b31e5110-ca42-4c5b-a9a3-e0a415ce1efe |date=2017 |publisher=Open Book Publishers |doi=10.11647/OBP.0128 |isbn=978-1-78374-403-9 }}
* {{cita libro |last1=Fornari |first1=Franco |title=The Psychoanalysis of War |url=https://archive.org/details/psychoanalysisof00forn |date=1974 |publisher=Doubleday Anchor Press |location=NY |isbn=978-0385043472 |translator-last1=Pfeifer |translator-first1=Alenka }}
* {{cita libro |last1=Fry |first1=Douglas |editor1-last=Kemp |editor1-first=Graham |title=Keeping the Peace |url=https://archive.org/details/keepingpeaceconf00kemp |date=2004 |publisher=Routledge |pages=[https://archive.org/details/keepingpeaceconf00kemp/page/n197 185]–204 |chapter=Conclusion: Learning from Peaceful Societies }}
* Fry, Douglas (2005). ''The Human Potential for Peace: An Anthropological Challenge to Assumptions about War and Violence''. Oxford University Press.
* Fry, Douglas (2009).  ''Beyond War''.  Oxford University Press.
* Gat, Azar (2006). ''War in Human Civilization''. Oxford University Press.
* {{cita libro |last1=Heinsohn |first1=Gunnar |title=Söhne und Weltmacht: Terror im Aufstieg und Fall der Nationen [Sons and Imperial Power: Terror and the Rise and Fall of Nations] |date=2003 |publisher=Orell Füssl |url=http://www.pseudology.org/Gallup/Heinsohn.pdf#Zweig4 |language=de |access-date=19 March 2016 |archive-date=4 March 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304060229/http://www.pseudology.org/Gallup/Heinsohn.pdf#Zweig4 }}
* Heuser, Beatrice. (2022) ''War: A Genealogy of Western Ideas and Practices'' (Oxford UP, 2022) [https://www.amazon.com/War-Genealogy-Western-Ideas-Practices/dp/0198796897/ excerpt]
* Heuser, Beatrice. (2010) ''The Evolution of Strategy: Thinking War from Antiquity to the Present '' (2010) [https://www.amazon.com/Evolution-Strategy-Thinking-Antiquity-Present/dp/052115524X/ excerpt]
* Howell, Signe; Willis, Roy (1990). ''Societies at Peace: Anthropological Perspectives.'' London: Routledge.
* {{cita libro | year= 2006 | last1= James | first1= Paul | author-link= Paul James (academic) | last2= Friedman | first2= Jonathan | title= Globalization and Violence, Vol. 3: Globalizing War and Intervention | url= https://www.academia.edu/3587732 | publisher= Sage Publications | location= London | access-date= 3 December 2017 | archive-date= 11 January 2020 | archive-url= https://web.archive.org/web/20200111045525/https://www.academia.edu/3587732/Globalization_and_Violence_Vol._3_Globalizing_War_and_Intervention_2006_}}
* {{cita libro | year= 2006 | last1= James | first1= Paul | author-link= Paul James (academic) | last2= Sharma | first2= RR | title= Globalization and Violence, Vol. 4: Transnational Conflict | url= https://www.academia.edu/3587761 | publisher= Sage Publications | location= London | access-date= 3 December 2017 | archive-date= 18 August 2021 | archive-url= https://web.archive.org/web/20210818150635/https://www.academia.edu/3587761 }}
* [[John Keegan|Keegan, John]] (1994). ''[[A History of Warfare]]''. Pimlico.
* Keeley, Lawrence (1996). ''War Before Civilization'', Oxford University Press.
* {{cita libro |last1=Keen |first1=David |title=Useful Enemies: When Waging Wars Is More Important Than Winning Them |url=https://archive.org/details/usefulenemieswhe0000keen |date=2012 |publisher=Yale University Press}}
* Kelly, Raymond C. (2000). ''Warless Societies and the Origin of War,'' University of Michigan Press.
* Kemp, Graham; Fry, Douglas (2004).  ''Keeping the Peace.''  New York: Routledge.
* {{cita libro |last= Kolko |first= Gabriel |author-link= Gabriel Kolko |year= 1994 |title= Century of War: Politics, Conflicts, and Society since 1914 |location= New York,&nbsp;NY |publisher= [[The New Press]] }}
* Lebow, Richard Ned (2008). ''A Cultural Theory of International Relations''. Cambridge University Press.
* Lindemann, Thomas (2010). ''Causes of War. The Struggle for Recognition''. Colchester, ECPR Press
* {{cita libro|author=Maniscalco, Fabio|title=World heritage and war: linee guida per interventi a salvaguardia dei beni culturali nelle aree a rischio bellico|url=https://books.google.com/books?id=lelEGQAACAAJ|year=2007|publisher=Massa|isbn=978-88-87835-89-2|access-date=19 October 2015|archive-date=1 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101210934/https://books.google.com/books?id=lelEGQAACAAJ}}
* McIntosh, Jane (2002).  ''A Peaceful Realm: The Rise and Fall of the Indus Civilization.''  Oxford, UK: Westview Press.
* Metz, Steven and Cuccia, Philip R. (2011). [https://purl.fdlp.gov/GPO/gpo4171 ''Defining War for the 21st Century,''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220730083954/https://permanent.fdlp.gov/websites/ssi.armywarcollege.edu/pubs/display.cfm-pubID=1036.htm |date=30 July 2022 }} [[Strategic Studies Institute]], [[United States Army War College|U.S. Army War College]]. {{ISBN|978-1-58487-472-0}}
* Montagu, Ashley (1978).  ''Learning Nonaggression.''  New York: Oxford University Press.
* Otterbein, Keith (2004). ''How War Began''.  College Station TX: Texas A&M University Press.
* Parker, Geoffrey, ed. (2008) ''The Cambridge Illustrated History of Warfare: The Triumph of the West'' (Cambridge University Press, 1995, revised 2008) [https://archive.org/details/cambridgeillustr0000unse_f0h1 online]
* Pauketat, Timothy (2005). ''North American Archaeology''. Blackwell Publishing.
* {{cita libro|author1=Small, Melvin|author2=Singer, Joel David|title=Resort to arms: international and civil wars, 1816–1980|url=https://books.google.com/books?id=rvASAQAAMAAJ|year=1982|publisher=Sage Publications|isbn=978-0-8039-1776-7|access-date=19 October 2015|archive-date=1 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101210933/https://books.google.com/books?id=rvASAQAAMAAJ}}
* {{cita libro|author=Smith, David Livingstone|title=The Most Dangerous Animal: Human Nature and the Origins of War|url=https://books.google.com/books?id=FwBUuzr6QFAC|date= 2009|publisher=Macmillan|isbn=978-0-312-53744-9|access-date=19 October 2015|archive-date=1 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101210934/https://books.google.com/books?id=FwBUuzr6QFAC}}
* Sponsel, Leslie; Gregor, Thomas (1994). ''Anthropology of Peace and Nonviolence.'' Lynne Rienner Publishing.
* [[Hew Strachan|Strachan, Hew]] (2013). ''The Direction of War''. Cambridge University Press.
* Turchin, P. (2005). ''War and Peace and War: Life Cycles of Imperial Nations''. NY: Pi Press.
* Van Creveld, Martin. ''The Art of War: War and Military Thought'' London: Cassell, Wellington House
* Wade, Nicholas (2006). ''Before the Dawn'', New York: Penguin.
* Walzer, Michael (1977). ''[[Just and Unjust Wars]]''. Basic Books.
{{refend}}

=== Ligazóns externas ===
*[http://battles.nodegoat.net/viewer.p/23/385/scenario/1/geo/fullscreen Mapa interactivo de tódalas guerras que tiveron lugar no mundo nos últimos 4.000 anos] {{en}}

{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Guerras]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencias sociais)]]