Անտարկտիդա

Անտարկտիդան աշխարհի քարտեզին

Անտարկտիդա (հուն․՝ ἀνταρκτικός, բառացի «Արկտիկայի հակադրություն»), հարավային բևեռի շուրջն ընկած մայրցամաքն է, որի մակերեսը կազմում է շուրջ 14 միլիոն կմ²։

Հարավային լայնության 60° զուգահեռականից հարավ ընկած ջրային տարածքը կղզիների և Անտարկտիդա մայրցամաքի հետ կոչվում է Անտարկտիկա աշխարհամաս։

Այն գտնվում է Հարավային կիսագնդի Անտարկտիկ շրջանում՝ հիմնականում Անտարկտիկ շրջանակի հարավային մասում. շրջապատված է Հարավային օվկիանոսով։ Տարածքը կազմում է է 14,0 միլիոն քառակուսի կիլոմետր (5,4 միլիոն քառակուսի մղոն), ուստի այն համարվում է Երկրի մակերեսի հինգերորդ ամենամեծ մայրցամաքը Եվրասիայից, Աֆրիկայից, Հյուսիսային Ամերիկայից և Հարավային Ամերիկայից հետո։ Համեմատության համար նշենք, որ Անտարկտիդան Ավստրալիայից երկու անգամ մեծ է։ Անտարկտիդայի տարածքի 98 %-ը ծածկված է սառցե շերտով, որի հաստությունը կազմում է առնվազն 1 մղոն (1,6 կիլոմետր)։

Անտարկտիդան համարվում է ամենացուրտ մայրցամաքը՝ ամենաուժեղ քամիներով. համեմատաբար բարձրադիր է։ Անտարկտիդան համարվում է անապատ, քանի որ առափնյա խորությունը տարեկան ավելանում է ընդամենը 200 միլիմետրով, որը տարածքի համեմատ նվազ է։ Երբեմն օդի ջերմաստիճանը հասնում է −89 °C (−129 °F)։ Մշտական մարդկային բնակատեղիներ չկան, սակայն տարեկան 1000-ից 5000 մարդ հետազոտության նպատակով որոշ ժամանակ հաստատվում է տարածքում տեղակայված հետազոտական կենտրոններում։ Այստեղ գոյատևում են միայն ցրտադիմացկուն օրգանիզմներ, որոնց թվում են բազմաթիվ բույսերի և կենդանիների տեսակներ (պինգվիններ, ծովացուլեր և այլն), բակտերիաներ, սնկեր, բույսեր։ Նմանատիպ բուսականությունը բնորոշ է տունդրային։

Թեպետ դեռ հնուց մարդիկ բազմաթիվ առասպելներ և կարծիքներ են հայտնել Terra Australis («Հարավային մայրցամաք») մասին, առաջին ընդունված վարկածը ապացուցվել է Ֆաբիան Գոթլիբ ֆոն Բելլինգսհաուզենի և Միխայիլ Լազարևի «Վոստոկ» և «Միրնի» ռուսական հետազոտական կայանների կողմից 1820 թվականին։ Սակայն 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մայրցամաքը բոլորովին անտեսված էր անտանելի միջավայրի, միջոցների պակասի և տարածքի մեկուսացման պատճառով։ 1959 թվականին 12 երկրների կողմից ստորագրվեց Անտարկտիկայի համաձայնագիրը։ Այսօր երկրների քանակը կազմում է 49։ Համաձայնագիրն արգելում է բոլոր տեսակի ռազմական գործողությունների և հանքարդյունաբերության իրականացումը։ Արգելված է նաև այն ամենը, ինչը վերաբերում է միջուկային ռումբերի պատրաստման և պայթեցման գործընթացներին՝ նպատակ ունենալով պահպանելու մայրցամաքի օզոնային շերտը և քաջալերելու միայն գիտական հետազոտությունները։ Այսօր հետազոտություններ են իրականացնում բազմաթիվ երկրների ավելի քան 4000 գիտնականներ։

Պատմություն

1776 թվական․ Ջեյմս Կուկի կազմած քարտեզը

Հավատը Terra Australis գոյության մասին՝ երկրագնդի հարավում գտնվող մի հսկայական մայրցամաքի, որ պետք է կարգավորեր Եվրոպայի հյուսիսային տարածքների, Ասիայի և Հարավային Ամերիկայի համաչափությունը, եղել է դեռ Պտղոմեոսի ժամանակներից ի վեր (մ.թ. առաջին դար)։ Վերջինիս պնդմամբ՝ աշխարհի բոլոր երկրամասերի միջև պետք է որ համաչափություն պահպանվի։ Նույնիսկ 17- րդ դարի վերջերում, երբ հետազոտողները հայտնաբերեցին, որ Հարավային Ամերիկան և Ավստրալիան առասպելական Անտարկտիկայի մասերը չէին կազմում, աշխարհագրագետները հավատում էին, որ մայրցամաքը ենթադրվող չափսերից շատ ավելի մեծ է։

Անտարկտիդան բավական ուշ է հայտնաբերվել։ 1772 թ. անգլիացի Ջ.Կուկի արշավախումբը շարժվեց հարավ, մոտեցավ Անտարկտիդային, բայց չնկատեց այն։ Սառույցները ճեղքել հնարավոր չէր և վերադառնալուց հայտարարեց, որ հարավային մայրցամաք գոյություն չունի, իսկ եթե լինի էլ, ապա դա հնարավոր է միայն բուն բևեռի մոտերքում, որին հասնելը նավարկության համար անմատչելի է։

1819-1821 թվականներին ռուսական արշավախումբը «Միրնի և Վոստոկ նավերով, Ֆադեյ Բելինսհաուզենի և Միխայիլ Լազարևի գլխավորությամբ պտտվեցին անհայտ մայրցամաքի շուրջը և 1820 թվականի հունվարի 28-ին առաջին անգամ մոտենալով Անտարկտիդայի ափերին՝ հայտնաբերեցին այն։

Բալենյան Կղզիների արևմուտքում այդ ափը հայտնաբերելուց երկու օր անց 1840 թվականի հունվարի 22 - ին 1837-40 Jules Dumont d'Urville հետազոտության անձնակազմի որոշ անդամներ նկատեցին մի խումբ ժայռոտ կղզյակներից ամենաբարձր կղզյակը, որը գտնվում էր Ադել աշխարհամասի առափնյա Քեիփ Ջեոդիսից 4 կիլոմետր հեռավորության վրա. այստեղից նրանք ձեռք բերեցին հանքային, բուսական և կենդանական աշխարհի որոշակի նմուշներ։

Ինչպես հայտնի էր ՝ 1839 թվականի դեկտեմբերին որպես Միացյալ նահանգների նավատորմի (երբեմն այն անվանում են "Ex. Ex." կամ "the Wilkes Expedition") հովանու ներքո գտնվող Միացյալ նահանգների հետազոտական արշավախմբի անդամ, ևս մեկ հետազոտական խումբ Սիդնեյից, Ավստրալիայից նավարկեց դեպի Անտարկտիկ (Հարավային) օվկիանոս։

1841 թվականին հետազոտող Ջեյմս Քլարկ Ռոսը անցավ այսօրվա Ռոս ծովը և հայտնաբերեց Ռոս կղզին (երկուսի անվանումն էլ իր պատվին են)։ Նա նավարկում էր մի հսկայական սառցե պատնեշի շուրջ, որը հետագայում անվանվեց Ռոս սառցե ժայռ։ Էրեբուս և Թերոր լեռները կրում են արշավախմբի երկու նավերի անվանումները ՝ HMS Erebus և Terror։ Mercator Cooper-ը վայրէջք կատարեց արևելյան Անտարկտիկայում 1853 թվականի հունվարի 26 - ին։

Էրնեստ Շեքլթոնի գլխավորած Nimrod արշավանքի ընթացքում 1907 թվականին Էջվորտ Դեվիդի գլխավորած խմբերը առաջինը բարձրացան Էրեբուս լեռը և հասան Հարավային մագնիսական բևեռին։ Մագնիսական բևեռ գնացող արշավախմբի այդ վտանգավոր ճանապարհորդության վերադարձը կազմակերպող առաջնորդ Դուգլաս Մոուսոնը շարունակեց մի քանի հետազոտությունների ուղղորդումը մինչև 1931 թվականին թոշակի անցնելը։ Այդուհանդերձ Շեքլթոնը ինքը և հետազոտության ևս երեք անդամ առաջատար էին մնում 1908 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1909 թվականի փետրվարը։ Մարդկության պատմության մեջ նրանք առաջին անգամ կարողացան անցնել Ռոս սառցե ժայռի հակառակ կողմը, հետազոտել Տրանսանտարկտիկ լեռնաշղթան (the Beardmore Glacier), և ոտք դնել Հարավային բևեռի սարահարթը։ Fram նավի նորվեգացի հետազոտող Ռուալ Ամունդսեն ղեկավարած արշավանքը 1911 թվականի դեկտեմբերի 14 - ին առաջին անգամ հասավ աշխարհագրական Հարավային բևեռ՝ գնալով Վելսի խորշից մինչև Axel Heiberg Glacier տանող ուղին։ Նշանակված Scott արշավախումբը բևեռում էր մեկ ամիս հետո։

20-րդ դարի սկզբերին կազմակերպվեցին մի շարք արշավներ, որոնցից նշանավոր էին անգլիացի Ռոբերտ Սքոթի և նորվեգացի Ռուալ Ամունդսեն ի արշավախմբերը, որոնց նպատակն էր նվաճել հարավային բևեռը։ 1911 թ. ամռանը երկուսն էլ որպես ելակետ ընտրեցին Ռոսսի ծոցի արգելաթումբը։ Ամունդսենը իր չորս ընկերների հետ 1911 թվականի դեկտեմբերի 14-ին հասավ հարավային բևեռ և այնտեղ կանգնեցրեց նորվեգական դրոշը։ Նրանք այնտեղ թողնելով վրանը՝ ողջ և առողջ հետ վերադարձան։

Անտարկտիդայի առափնյա շրջան

Սքոթը հարավային բևեռ հասավ 1912 թվականի հունվարի 17-ին, այսինքն՝ 34 օր հետո։ Արշավականները տեսան նորվեգական դրոշը ու հիասթափվեցին, իսկ հետդարձի ճանապարհի դժվարությունները նրանց համար ողբերգական դարձան, բոլորը մահացան։

1930-ականներին և 1940-ականներին Ռիչարդ Ի. Բիրդը մի քանի ուղևորություններ է իրականացրել ինքնաթիռով։ Նա պատասխանատու էր մայրցամաքի տարածքում բազմածավալ երկրաբանական և կենսաբանական հետազոտությունների իրականացման համար պահանջվող գործիքավորման և տեղադրամիջոցների ապահովման համար։ Այնուամենայնիվ, 1956 թվականի հոկտեմբերի 31-ից դարձյալ յուրաքանչյուրը կարող էր ոտք դնել Հյուսիսային բևեռ։ Այդ օրը Միացյալ նահանգների նավատորմի՝ ադմիրալ Ջորջ Ջ. Դուֆեկի ղեկավարած խումբը, բարեհաջող վայրէջք կատարեց այնտեղ։

Նոր Զելանդացի Դեվիդ Հենրի Լյուիսը առաջինն էր, ով միայնակ ուղևորվեց Անտարկտիկա Ice Bird 10 մետրանոց պողպատե երկառագաստավոր միակայմ նավով։

Միջազգային երկրաֆիզիկական տարուց (1957 - 1958 թթ.) հետո սկսվեցին Անտարկտիդայի մանրամասն ուսումնասիրությունները։ ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ավստրալիայի, Ճապոնիայի և Նոր Զելանդիայի գիտնականների համաձայնությամբ որոշվեց ուսումնասիրությունները կատարել միաժամանակ և գիտական արդյունքները փոխանակել միմյանց հետ։

Անտարկտիդայում մշտական բնակչություն չկա, գիտահետազոտական կայաններում ժամանակավորապես բնակվում են տարբեր երկրների գիտնականներ։

Անտարկտիդան ոչ մի պետության չի պատկանում։ Այն կարող է օգտագործվել միայն խաղաղ նպատակներով։

Աշխարհագրական դիրք

Անտարկտիդան տիեզերքից

Անտարկտիդան հազարավոր կիլոմետրերով հեռու է մյուս մայրցամաքներից, անգամ ամենից մոտ գտնվող Հարավային Ամերիկայից հեռու է 1000 կմ.-ով, որից բաժանվում է Դրեյկի լայն և փոթորկոտ նեղուցով։

Ափագիծ

Անտարկտիդայի ափերը թույլ են կտրատված։ Ամենախոշորը թերակղզին Անտարկտիկականն է։ Բացառությամբ այս մասի, Անտարկտիդան ամբողջությամբ գտնվում է Հարավային բևեռային շրջագծի սահմաններում։

Արևմուտքում ցամաքի մեջ խորանում են Ուեդդելի, Բելինգսհաուզենի, Ամունդսենի, Ռոսսի ծովերը։ Նրա ափերը ողողում են Հնդկական, Խաղաղ և Ատլանտյան օվկիանոսների ջրերը։ Ափերի մեծ մասը ծածկված են լողացող այսբերգներով։ Ափամերձ շրջաններում խոշոր կղզիներ չկան։ Փոքր կղզախմբերից են Հարավային Սանտվիչյան, Օրկնեյան և Ջորջիա, Հարավ-Շետլանդական, Կերգելեն, Պետրոս Առաջինի կղզիները, որոնց մեծ մասը ունեն հրաբխային ծագում։

Մակերևույթ

Ուսումնասիրությունները պարզել են, որ Անտարկտիդայի կենտրոնական և արևելյան մասերը ձևավորվել են հնագույն Անտարկտիկական պլատֆորմի վրա, և որ սառցածածկի տակ մակերևույթը ընդհանուր առմամբ հարթ է։

Անտարկտիդայի ծայր արևմտյան մասը (Անտարկտիկական թերակղզին և հարակից շրջանները) կազմում է Խաղաղօվկիանոսյան գեոսինկլինալ օղակի մասը, որտեղ ալպյան լեռնակազմական շարժումերի հետևանքով ձևավորվել են բարձր լեռներ՝ Անտարկտիկական Անդերը։ Նրա առանձին գագաթները ունեն 4000 և ավելի մետր բարձրություն, իսկ Վինսոն գագաթը (5140 մ.) համարվում է Անտարկտիդայի ամենաբարձր լեռը։ Անտարկտիկական Անդերում լեռնակազմական պրոցեսները դեռ չեն ավարտվել, դա են հաստատում Ռոսսի ծովի կղզիների վրա գտնվող Էրեբուս և Տերոր գործող հրաբուխները։

Տարածքի մոտ 30%-ը ծովի մակարդակից ցածր է, իսկ առանձին իջվածքներ (հատկապես արևմուտքում) ցածր են մինչև -2555 մ.։

Oգտակար հանածոներ

Անտարկտիդան երկրաբանական տեսանկյունից քիչ է ուսումնասիրված, բայց հայտնաբերվել են քարածխի, երկաթի, ոսկու, ալմաստի, գունավոր մետաղների պաշարներ։ Որոնք գտնվում են ավելի քան 11կմ խորության վրա։

Կլիմա

Անտարկտիդան երկրագնդի ամենացուրտ մայրցամաքն է։ Այն գտնվում է անտարկտիկական կլիմայական գոտում։ Աչքի է ընկնում խիստ ցուրտ կլիմայական պայմաններով, որի պատճառը ոչ միայն աշխարհագրական դիրքն է, այլև հզոր սառցածածկը։ Վերջինս անդրադարձնում է արեգակնային ջերմության գրեթե 90%-ը և այդ պատճառով էլ մակերևույթը չի տաքանում։ Ներքին շրջաններում, նույնիսկ ամռանը օրական ջերմաստիճանները լինում են -30 -35 °C, իսկ ձմռանը՝ -70 °C։ Նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է (-88,3 °C) «Վոստոկ» կայանում, որը համարվում է երկրի ցրտի բևեռը։ Այդպիսի ջերմաստիճանում մետաղը դառնում է դյուրաբեկ, փխրուն և հարվածելիս փշրվում է։

Մայրցամաքի առափնյա շրջանները, որոնք գտնվում են մերձանտարկտիկական կլիմայական գոտում, ունեն համեմատաբար մեղմ կլիմա։ Ամռանը օդի ջերմաստիճանը 0-ից +5 °C-ի շուրջ է, իսկ ձմռանը՝ -10 -25 °C-ի։

Մայրցամաքի և շրջակա օվկիանոսների ջերմաստիճանների մեծ տարբերության պատճառով ամբողջ տարին լինում է մթնոլորտային ճնշման մեծ տարբերություն։ Կենտրոնում կլոր տարին միշտ բարձր ճնշում է, իսկ առափնյա ջրերում՝ ցածր, այդ պատճառով կենտրոնից դեպի ծայրամասեր մշտապես առաջանում են հոսքային քամիներ (80 - 90 մ./վրկ.)։ Նման եղանակները մարդկային կյանքի համար շատ վտանգավոր են։ Կան շրջաններ, ուր տարվա ընթացքում մինչև 340 օր շարունակ նման ձնաբքեր են լինում։

Անտարկտիդան Արկտիայից ցուրտ է երկու պատճառներով։ Նախ և առաջ, մայրցամաքի զգալի մասը 3 կիլոմետր (2 մղոն) բարձր է ծովի մակարդակից, իսկ օդի ջերմաստիճանը բարձրադիր գոտիներում նվազում է։ Երկրորդ՝ Արկտիկ օվկիանոսը ծածկում է Հյուսային բևեռի գոտին։ Օվկիանոսի՝ սառցակույտերի միջոցով փոխանցվող հարաբերական տաքությունը կանխում է Արկտիկայի շրջանի ջեմաստիճանի ազդեցությունը Անտարկտիդայի եղանակի վրա՝ թույլ չտալով ծայրահեղ արևադարձային կլիմայի առաջացումը։ Այսպիսի եղանակային պայմանները՝ երկարատև մթությունը և հետո արևի ուժեղ ճառագայթները, մարդու երկար գոյատևումը այս տարածքում անհնարին են դարձնում։

Արշալույսին հայտնվոող բևեռային փայլատակումը՝ այսպես կոչված հարավային լույսերը, Հարավային բևեռի գիշերային երկնքում նկատվող երևույթ է, որը առաջանում է Երկիր ներթափանցող պլազմայով լի արևային քամիների միջոցով։ Մեկ այլ յուրօրինակ երևույթ է ադամանդե փոշին, որը երկրի մակերեսին առաջացող՝ սառցե բյուրեղներից կազմված ամպ է։ Սա հայտնվում է միայն պարզ երկնքի տակ, ուստի մարդիկ այն անվանում են "պարզ երկնքի գահավիժում"։ "Արևային շունը" ՝ հաճախակի նկատվող մթնոլորտային երևույթ, արևի մակերեսին հայտնվող կետ է։ Մայրցամաքի կենտրոնական շրջանը համեմատաբար հանդարտ է։ Անտարկտիդայի միջավայրը մաքուր է, աղտոտման չի ենթարկվում։

Տարեկան տեղումների քանակը ներքին շրջաններում 20 - 60 մմ է, իսկ առափնյա շրջաններում՝ 200 - 300 մմ։ Տեղումներն ամբողջ տարին գալիս են ձյան տեսքով, որն էլ հանդիսանում է սառցադաշտերի սնման աղբյուրը։

Սառցե ծածկույթ

Այսբերգ

Անտարկտիդան գրեթե ամբողջությամբ ծածկված է հզոր սառցադաշտերով, որոնց միջին հզորությունը մոտ 2000 մ. է, իսկ առավելագույնը՝ 4500 և ավելի։ Այստեղ է գտնվում Երկրագնդի սառցադաշտերի 90%-ը։ Եթե սառույցը փռենք ամբողջ երկրի մակերևույթի վրա, ապա վերջինս կծածկվի 40 մ. հաստության սառցաշերտով, իսկ եթե այն հալվի, ապա Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը կբարձրանա 60 մ.-ով։

Անտարկտիդայի ներքին շրջաններից սառույցը դանդաղ սահում է ծայրամասեր ու կոտրվելով ընկնում է ծով՝ առաջացնելով վիթխարի սառցասարեր, որոնք կոչվում են այսբերգներ։ Անտարկտիդայի շրջակա ջրերում հանդիպել են մինչև 170 կմ. երկարության և 70 - 100 մ. բարձրության սեղանաձև այսբերգներ։

Այդպիսի մեծ այսբերգը հալչելուց կարող է առաջացնել Սևանա լճի նման 10 լիճ։

Սառցազանգված և համաշխարհային ծովի մակարդակ

Անտարկտիդան ստանում է համեմատաբար ավելի քիչ արեգակնային ճառագայթում՝ հարավային բևեռում գտնվելու շնորհիվ։ Նշանակում է, շատ ցուրտ մայրցամաք է, որտեղ ջուրը հիմնականում սառույցի տեսքով է։ Տեղումային մակարդակը ցածր է (տարածքի մեծ մասը անապատ է ) և գրեթե միշտ ձյան տեսքով է, որը կուտակվում է, հսկայական սառցաշերտի տեսք ստանում, որն էլ իր հերթին ծածկում է հողը։ Այս սառցաշերտի մասերը շարժվող սառույցներ են առաջացրել, որոնց սառցե հոսանք են անվանում, դրանք էլ մայրցամաքի եզրերն են հոսում։ Մայրցամաքային ափերի կողքին կան շատ սառցաշերտեր։ Կան ջրի երես բարձրացած սառույցների լողացող կտորներ, որոնք տարանջատվել են մայրցամաքի սառույցի հսկայական զանգվածից։ Ծովեզերքից հեռու ջերմաստիճանը նույնպես բավականաչափ ցածր է, այդ իսկ պատճառով սառույցը ձևավորվում է ծովային ջրի միջոցով՝ ամբողջ տարվա ընթացքում։ Կարևոր է հասկանալ անտարկտիկյան սառույցի տարբեր տեսակները, հասկանալ նրա հնարավորինս ազդեցությունը ծովի մակարդակի և գլոբալ տաքացման վրա։ Ծովային սառույցի ծավալն տարեկան ընդլայնվում է անտարկտիկյան ձմռան ժամանակ, և այս սառույցի մեծ մասը հալչում է ամռանը։ Այն ձևավորվում է օվկիանոսի ջրերից և ընթանում է հենց այդ ջրում, և հետևաբար, ծովի մակարդակի բարձրացման խթան չի հանդիսանում։

Ծովային սառույցի չափը՝ Հարավային բևեռամասի մոտ, վերջին տասնամյակների ընթացքում հաստատուն է մնացել, չնայած հաստության հետ կապված փոփոխություններն անհասկանալի են։

Լողացող սառցադաշտերի (սառույց, որ հողից է ծնունդ առել) հալումը ինքնին չի նպաստել ծովի մակարդակի բարձրացմանը, քանի որ սառույցը խառնվում է միայն սեփական ջրային զանգվածի հետ։ Ինչևէ «սա» հողից անջատված սառցե արտահոսք է, որը սառցաշերտ է ձևավորում՝ համաշխարհային ծովի մակարդակը բարձրացնելով։ Վերջին տասնամյակները ականատես են եղել մի քանի խոշոր սառցաշերտերի դրամատիկ փլուզման՝ Անտարկտիդայի ափերի շուրջ, հատկապես նրա թերակղզու երկայնքով։ Սառցերտերը ոչնչանալու մասին մտահոգություններ են ի հայտ եկել, որոնք կարող են հանգեցնել արտահոսքի՝ մայրցամաքային սառցեզանգվածի բարձրացմանը։

Մայրցամաքում գտնվող սառցե մեծ ծավալն ներկայիս խանութներում աշխարհի քաղցրահամ ջրի մոտ 70 %-ն է կազմում։ Այս սառցադաշտը անընդհատ սառույց է ձեռքբերում ձյունից և այն կորցնում՝ ծովն արտահանման ժամանակ։ Արևմտյան Անտարկտիդայում, ներկայումս, սառցադաշտային սառույցի արտահոսք է կատարվում, ինչը ավելի կբարձրացնի համաշխարհային ծովի ջրի մակարդակը։ 1992 թվականից մինչ 2006 թվականի հետազոտություններից պարզվեց, որ ամեն տարի 50 միլիարդ տոննա սառույցի կորուստը բավական խելամիտ արդյունք է (ծովի ջրի մակարդակը բարձրանում է 0,14 կմ -ով)։

Արևելյան Անտարկտիդան համարվում է ցուրտ տարածաշրջան ՝ զբաղեցնելով մայրցամաքի մեծ մասը։ Այս տարածքում գերիշխում են ձյան ոչ մեծ քանակության կուտակումներ, որը վերածվում է սառույցի և, հետևաբար, դառնում են դեպի ծովն ուղղված սառցադաշտային արտահոսքեր։ Արևելյան Անտարկտիդայի սառցադաշտի զանգվածի հավասարակշռությունը՝ որպես մի ամբողջություն, որոշ չափով դրական երևույթ է համարվում (ծովի մակարդակի իջեցում)։ Ինչևէ, սառույցի արտահոսքը որոշ շրջաններում աճել է։

Գլոբալ տաքացման հետևանքներ

Անտարկտիդայի որոշ հատվածներում, հատկապես անտարկտիկյան թերակղզում, տաքացում է նկատվել։ Էրիկ Ստեյգի կատարած ուսումնասիրություններն (հրապարակվել են 2009 թվականին) առաջին անգամ են նկատել մայրցամաքով մեկ մակերևույթի միջին ջերմաստիճանի ՝ 0,05 °C (0,09 °F)-ով փոքր-ինչ բարձրանալը (1957 թվականից մինչ 2006 թվականի ընթացքում)։ Այս ուսումնասիրությունից պարզ էր դարձել, որ Անտարկտիդան տաքացել է ավելի քան 0,1 °C (0,2 °F)-ով, և այս տաքացումը ավելի է ուժգնանում ամռան և ձմռան ամիսներին։ Այս երևույթը, կարելի է ասել, Արևելյան Անտարկտիդայի սառեցման փոխհատուցումն է։ [99] Եվս մեկ ուսումնասիրությունից ապացույց կա . մարդու կողմից ածխածնի երկօքսիդի արտանետումների հետևանքով առաջացած տաքացումն է Անտարկտիդայում։ Ինչևէ, Արևմտյան Անտարկտիդայի մակերեսի փոքր-ինչ տաքացումը չի ապացուցում այն փաստը, որ տաքացումը անմիջականորեն կապված է Արևմտյան Անտարկտիդայի սառցադաշտի՝ ծովի մակարդակին հասնելուն։ Գիտնականները հավատում են, որ սառցադաշտի արտահոսքի վեջին բարձրացումը պայմանավորված է օվկիանոսի խորքերից տաք ջրի ներհոսքով։

2002 թվականին մայրցամաքի Larsen-B սառցաշերտը փլուզվեց, իսկ 2008 թվականի փետրվար ամսից մինչ մարտի 8-ը մոտավորապես 500 քառակուսի կիլոմետր չափով սառույց փլուզվեց թերակղզու հարավային մասում գտնվող սառցաշերտից՝ մնացած 15,000 կմ 2 (5,800 քկմ) սառցաշերտը վտանգի տակ դնելով։

Ըստ ՆԱՍԱ-յի՝ հարավային բևեռամասի մակերեսի առավել լայնածավալ հալչումը, վերջին 30 տարիների ընթացքում, տեղի է ունեցել 2005 թվականին, երբ սառույցի տարածքը համեմատելի էր Կալիֆորնիայի տարածքի հետ։ Սառցեշերտը դանդաղ ընթանում էր և կրկին սառչում, որը պայմանավորված էր ջերմաստիճանի՝ 5 °C (41 °F) - ով բարձրացման հետ։

Օզոնային շերտի վնասում

Ամեն տարի նոսր օզոնային շերտի խտացած ընդարձակ տարածքը կամ օզոնային ճեղքը ծածկում է Հարավային բևեռը։ Այն գրեթե ամբողջ մայրցամաքն է ծածկում, իսկ 2008 թ. սեպտեմբեր ամսին ճեղքն իր ամբողջ ծավալով էր, մինչդեռ գրանցված ամենակայուն ճեղքը մինչ դեկտեմբեր ամիսն էր մնացել</ref>։

Օզոնային ճեղքը հայտնաբերվել է 1985 թվականին ՝ մի շարք գիտնականների կողմից. այն ունի ընդլայնվելու հակում (ինչպես ցույց են տվել երկար տարիներ տևած հետազոտությունները)։ Օզոնային շերտը առաջանում է մթնոլորտ արտահանվող քլորակարբոնաթթվի միջոցով, որը քայքայում է այն՝ վերածվելով այլ գազերի [112]։

Որոշ գիտական աշխատություններ ենթադրում են, որ օզոնային շերտի վնասումը կարող է գերիշխող դեր ունենալ Անտարկտիդայի և Հյուսիսային կիսագնդի ավելի լայն տարածքի կլիմայական փոփոխության կառավարման հարցում։

Օզոնը մեծ քանակությամբ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներ է կլանում ստրատոսֆերայում։ Օզոնային շերտի վնասումը, անտարկտիդայի ամբողջ տարածքում, կարող է ջերմաստիճանի կտրուկ նվազման պատճառ հանդիսանալ. ստրատոսֆերայում 6 °C ջերմաստիճան կգրանցվի։ Այս սառեցումը կնպաստի արևմտյան քամինների (բևեռային հողմապտույտ) առաջացմանը, որոնք անցնում են մայրցամաքով մեկ՝ կանխելով սառը օդի ներթափանցումը հյուսիսային բևեռ։

Այս ամենի հետևանքով Արևելյան Անտարկտիդայի մայրցամաքային զանգվածի սառցադաշտի ծածկույթը ընկած է ավելի ցածր ջերմաստիճանային գոտու տակ, իսկ Հարավային բևեռի ծայրամասային շրջաններում, հատկապես Անտարկտիկյան թերակղզում, առկա է բարձր ջերմաստիճանը, որն էլ նպաստում է սառցաբեկորների արագ հալեցմանը։

Օրգանական աշխարհ

Անտարկտիդայի ծայրամասային շրջաններում, հատկապես արևմուտքում, կան սառցածածկից ազատ տարածքներ, որոնք կոչվում են Անտարկտիկական օազիսներ։

Անտարկտիդան համարյա ամբողջովին զուրկ է բուսական և կենդանական աշխարհից։ Այստեղ տարածվում է անտարկտիկական անապատների կամ սառցային զոնան։

Բուսականություն

Առափնյա շրջաններում և կղզիներում աճում են մամուռներ, քարաքոսեր, ջրիմուռներ։

Անտարկտիդայի կլիմայական պայմաններում հարուստ բուսականություն չի կարող լինել։ Սառեցող ջերմաստիճանը, հողի ցածր որակը, խոնավությունը և արևի ճառագայթների պակասը կանխում են բույսերի աճը։ Հետևաբար, բուսակունության բազմազանությունը շատ աղքատիկ է և տարածում չի գտել։ Անտեսելով բուսական ծագում չունեցող օրգանիզմները (ծովալոռերը և սնկերը, այդ թվում նաև քարաքոսային տեսակները), մայրցամաքի բուսականությունը հիմնականում կազմված է բրիոֆիտներից (մամուռի մոտավորապես 100 տեսակ, ինչպես նաև երիժնակի 25 տեսակ), ծաղկող բույսերի ընդամենը երկու տեսակ, որոնք հայտնաբերվել են Անտարկտիդայի թերակղզում՝ Դեսցհապսիա Անտարկտիդա (Անտարկտիկ մազաբույս)։ Ծաղկունք է տեղի ունենում միայն ամռանը՝ ընդամենը մի քանի շաբաթվա ընթացքում։

Անտարկտիդայում գրանցվել է սնկների մոտավորապես 1150 տեսակ, որոնցից 750 ոչ-քարաքոսային են և 400՝ քարաքոսային։ Խիստ ծայրահեղ պայմաններում զարգացման պատճառով նշված բույերից շատերը կրիպտոէնդոլիտներ են։ Գոյություն ունի յոթ հարյուր տեսակի ծովալոռեր, որոնց մեծ մասը ֆիտոպլանկտոններ են։ Առափնյա շրջանները հարուստ են տարբեր գույների ձյունե ծովալոռերով և տրամահատներով հատկապես ամռանը։ Վերջերս հայտնաբերվել են բակտերիաների մի քանի տեսակ պարունակող հնագույն էկոհամակարգեր, որոնք գոյատևում են խորքերում՝ սառցալեռների տակ։ Կանաչ բույսերը ներառում են հիմնականում պրոֆիստները։

Կենդանական աշխարհ

Կայսերական պինգվին

Ջրերը հարուստ են պլանկտոնով՝ բուսական և կենդանական մանր օրգանիզմներով, որոնք սննդի աղբյուր են հանդիսանում կետերի, փոկերի, դելֆինների, ձկների, թռչունների համար։ Այստեղ ապրում են մի քանի տեսակի կետազգիներ, որոնցից նշանավոր է կապույտ կետը (աշխարհի ամենախոշոր կենդանին), ինչպես նաև կաշալոտը (վիշապաձուկ)։

Ամռանը այստեղ բույն են դնում գիշատիչ ճայերը, մրրկահավերը, ջրագռավները, ձկնկուլները։

Գոյություն ունեն մի քանի ողնաշարավոր կենդանատեսակներ, որոնք ապրում են Անտարկտիդայում։ Անողնաշարավորների շարքը ներառում է այնպիսի անտեսանելի տիզանման կենդանիների, ինչպիսիք են Ալասկոտեզես անտարկտիկուսը, ոջիլը, համրաքայլը, թելորդը, պտուտարարը, կրիլը, սփրինգթեիլը։ Մոծականման, բայց չթռչող Բելգիկա անտարկտիկուսը, որի մարմնի մեծությունը ընդամենը 6 միլիմետր (0.2 ինչ) է, Անտակտիկայի տարածքում հայտնաբերած միակ երկրաբնակ կենդանին է։ Բացառապես Անտարկտիդայում բնակվող երեք թռչուններից մեկը "ձյան մրրկահավն" է։

Զանազան ջրաբնակ կենդանիների գոյատևումը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կախված է ֆոտոպլանկտոնից։ Անտարկտիդայի ծովային աշխարհը ներառում է պինգվիններին, կապույտ կետերին, օրկաներին, մեծաքանակ մելանաձկներին և բրդոտ ծովահորթերին։ Կայսերային պինգվինը միակն է, որը ձմեռվա ընթացքում բազմանում է Անտարկտիդայում, մինչդեռ Ադելին պինգվինը, ի տարբերություն այս կենդանակերպի այլ տեսակների, բազմանում է կենտրոնական հարավում։ Ռոքհոփեր պինգվինի աչքերի շուրջ կան յուրօրինակ փետուրներ, որոնք խնամված թարթիչներ են հիշեցնում։ Անտարկտիդայում են բազմանում նաև արքայական պինգվինը, չինսթրափ պինգվինը և ջենթու պինգվինը։

18-րդ և 19-րդ դարերում Ամերիկայի և Մեծ Բրիտանիայի ձկնորսները կաշվի համար անընդհատ որսում էին Անտարկտիդայի բրդոտ ծովահորթերին։ Վեդել ծովահորթը իր անվանումն է ստացել Վեդել ծովում կայացած բրիտանական ձկնորսական արշավանքի հրամանատար Ջեյմս Վեդելի պատվին։ Բազմաքանակ խմբերով շրջող Անտարկտիկ կրիլը Հարավային Օվկիանոսի էկոհամակարգի հիմնական տեսակներից է, որը կետերի, ծովահորթերի, ընձածովահորթերի, բրդոտ ծովահորթերի, մելանաձկների, սառցաձկների, պինգվինների, ձկնկուլների և այլ բազմաթիվ կենդանատեսակների համար կարևոր սնունդ է հանդիսանում։ Միջազգային Բևեռային տարվա ընթացքում ստորագրահավաք է կազմակերպվել, որի շրջանակներում իրենց մասնակցությունն են ցուցաբերել 500 հետազոտողներ։ Արդյունքները հրապարակվել են 2010 թվականին։ Ստորագրահավաքը Ծովային կյանքի վերաբերյալ համաշխարհային ստորագրահավաքի մի մասն էր, որն ուղղված էր հանրությանն ներկայանցնել որոշ նշանակալի բացահայտումներ։ Բևեռային շրջաններում ապրում են ավելի քան 235 ծովային կենդանիներ, որոնք 12,000 կիլոմետր (7,456 մղոն) երկարությամբ տարածքում, կարծես, մի կամուրջ են ստեղծել։ Այնպիսի խոշոր կենդանիները, ինչպիսիք են կետազգիները և թռչունները ամեն տարի շուրջերկրյան ճամփորդություն են կատարում։ Ավելի զարմանալի էր բևեռային օվկիանոսներում հայտնաբերված այնպիսի փոքր կեդանիների, ինչպիսիք են ցեխաբնակ որդերը, ծովային վարունգները և ազատ լողացող ոստրեները։ Վերջիններիս տարածմանը նպաստում են բազմաթիվ գործոններ, որոնց թվում են բևեռում և հասարակածի շրջաններում խոր օվկիանոսների բավականին կայուն ջերմաստիճանը, որը 5 °C - ից ավել չի փոփոխվում, ինչպես նաև ծովային փոխատար գոտին, որով տարածվում են ձվերը և թրթուռները։

Անտարկտիդայում ապրում են 17 տեսակի պինգվիններ (էնդեմիկ են), որոնցից ամենատարածվածը Ադելի կոչվող ոչ մեծ պինգվինն է։ Ավելի գեղեցիկ է Կայսերական պինգվինը, որի քաշը հասնում է 50 կգ-ի, իսկ հասակը անցնում է 1 մ-ից։ Միջազգային պայմանագրերով պինգվինների որսը արգելված է։

Քաղաքականություն

Անտարկտիկան կառավարման համակարգ չունի, բայց տարբեր երկրներ հավակնում են որոշ շրջաններում ինքնիշխանություն ձեռք բերել։ Մինչդեռ այդ երկրների մի մասն է փոխադարձաբար ճանաչել միմյանց ներկայացրած պահանջները, այս պահանջները բոլորի կողմից չեն ընդունվել։

Անտարկտիկայի տարածքների նկատմամբ նոր սեփականատիրական պահանջներ, սկսած 1959 թվականից, կասեցվում են, այդպիսով մայրցամաքը քաղաքականապես չեզոք է համարվում։ Այս կարգավիճակը կարգավորվում է 1959 թ. անտարկտիկական պայմանագրի և այլ համապատասխան համաձայնագրերի ստորագրման միջոցով (այս համաձայնագրերը միասին անվանվում են Անտարկտիկայի դաշնագրի համակարգ)։ Ըստ դաշնագրի համակարգի՝ Հյուսիսային բևեռը սահմանվում է որպես հողակտորի և սառցադաշտի տարածք՝ 60° հարավային լայնությանն տակ ընկած։ 12 երկիր ստորագրել է այդ պայմանագիրը, այդ թվում Խորհրդային Միությունը(վերանվանափոխված Ռուսաստան), Մեծ Բրիտանիայի թագավորությունը, Արգենտինան, Չիլին, Ավստրալիան և Միացյալ Նահանգները։ Այդ դաշնագրով Անտարկտիկան համարվում է գիտական արգելոց ՝ հաստատելով հետազոտության ազատության և շրջակա միջավայրի պաշտպանության հետ կապված կետերը, նաև արգելելով մայրցամաքում իրականացնել ռազմական արգելված գործողություններ։ Սա զենքի նկատմամաբ առաջին համաձայնագիրն էր վերահսկողության մասին, որը հաստատվել էր սառը պատերազմի ժամանակ։

1983 թվականին Անտարկտիկայի դաշնագրի մեջ մտնող կողմերը սկսեցին բանակցություններ վարել՝ արդյունաբերումը կարգավորելու նպատակով։ Միջազգային կազմակերպությունների կոալիցան հասարակական քարոզարշավ սկսեց իրականացնել՝ օգտակար հանածոների արտադրությունը զարգացնելու համար, իսկ «Greenpeace International» կազմակերպությունը իր սեփական հետազոտական կայանը ստեղծեց Ռոսիի ծովային շրջանում, և ամեն տարի ուսումնասիրություններ անցկացրեց՝ մարդու կողմից առաջացրած բնապահպանական հետևանքները վավերագրելու նպատակով։ 1988 թվականին Հարավային բևեռամասի հանքային ռեսուրսների կարգավորման մասին կոնվենցիա ընդունվեց։ Սակայն հաջորդ տարի, Ավստրալիան և Ֆրանսիան հայտարարեցին, որ կոնվենցիան չեն վավերացնի այն ներկայացնելով մեռած ծրագիր՝ առանց հետաքրքրությունների և նպատակների։

Բնապահպանության արձանագրությունը Անտարկտիկայի դաշնագրի վերաբերյալ(«Մադրիդի» արձանագրություն ) վավերացվել էր, շատ երկրներ հետևեցին այս օրինակին, որի արդյունքում 1988 թվականի հունվարի 14-ին այն ուժի մեջ մտավ։ Ըստ Մադրիդի արձանագրության, Անտարկտիկայում արգելվում է բոլոր տեսակի հանքաարդյունաբերությունը՝ մայրցամաքը դարձնելով բնական արգելոց նվիրված խաղաղությանն ու գիտութըանը։ Դաշնագիրն խստիվ արգելում է այստեղ իրականացնել որևէ տեսակի ռազմական գործողություն, ներառյալ ռազմակացարանների և ամրաշինությունների հիմնումը, ռազմական զինվարժությունների համար տարածքների օգտագործումը, ինչպես նաև զինամթերքի փորձարկումը։

Զինվորական անձնակազմը կամ ռազմական սարքավորումները թույլատրելի են միայն գիտական հետազոտությունների ժամանակ։ ԱՄՆ-ի զինծառայողական կոմիտեն Անտարկտիկայում ծառայելու շքանշան է տվել այն զինվորներին կամ քաղաքացիներին, որոնք հետազոտական պարտքն էին կատարում Հարավային բևեռամասում։

Տնտեսություն

Չնայած նրան, որ Հարավային բևեռամասում հայտնաբերվել են ածխի, ածխաջրածնի, երկաթի, պլատինի, պղինձի, քրոմի, նիկելի, ոսկու և այլ օգտակար հանածոների պաշարներ, նրանց ոչ անքան բավականաչափ քանակությունը շահագործման ենթակա չէ։ 1991 թվականի Անտարկտիկայի դաշնագրի՝ բնապահպանության մասին արձանագրությունը նույնպես սահմանափակում է ռեսուրսների համար պայքարը։ 1998 թվականի փոխզիջումային պայմանավորվածության շնորհիվ ձեռք բերվեց հանքաարդյունաբերության մասին անորոշ արգելքը սահմանող օրենքը՝ հետագա տնտեսական զարգացումը և շահագործումը սահմանափակելու համար։ Հիմնական տնտեսական գործունեությունը ձկնորսությունն է։ 2000-2001 թ թվականի ընթացքում գրանցվել է ձկնորսության 112,934 տոննայի նվազում։

Փոքրածավալ «տուրիզմ արշավախումբը» գոյություն ունի 1957 թվականից սկսած, ներկայումս ենթակա է Անտարկտիկայի դաշնագրի և բնապահպանական արձանագրության դրույթներին, բայց իրականում կարգավորվում է Անտարկտիկայի տուրիստական օպերատորների միջազգային ասոցիացիայի կողմից (IAATO)։ Սակայն Անտարկտիկայի զբոսաշրջության հետ կապված ոչ բոլոր նավերն են «IAATO»-ի անդամ համարվում, բայց այնուամենայնիվ զբոսաշրջային նավերի 95%-ը նրա կազմում գտնվող անդամակից կազմակերպություններինն են։ Ճանապարհորդություններն իրականացվում են փոքր կամ միջին նավերի միջոցով՝ ուշադրությունը կենտրոնացնելով առանձնահատուկ գեղատեսիլ վայրերի վրա։ Ընդհանուր առմամբ 2006-2007 թվականների ընթացքում 37,506 զբոսաշրջիկ է Հարավային բևեռամաս այցելել։ Որոշ մտավախություն կա բնապահպանության և էկոհամակարգի հետ կապված խնդիրների վերաբերյալ, որոնք զբոսաշրջիկների ներհոսքից էին առաջացել։

Երկար սպասված պատասխանը, ըստ Անտարկտիկայի դաշնագրի երկրների, տեղանքի զարգացումն էր՝ շրջակա միջավայրի պաշտպանության հանձնաժողովի և «IAATO»-ի միասնական համագործակցության միջոցով։

Ստեղծվեցին տեսարժան վայրերի ուղեցույցներ, փակեցին կամ սահմանափակեցին այն գոտիները, որտեղ ավելի շատ էին այցելել։ Դեպի Հարավային բևեռամաս իրականացվող թռիչքները՝ տեսարժան վայրերի վրայով, կատարվում էին Ավստրալիայից և Նոր Զելանդիայից մինչ 1979 թ.-ը։ Օդային Նոր Զելանդիա 901 թռիչքը ճակատագրական վթարի ենթարկվեց Էրեբուս լեռան վրա։ Բոլոր 257 ուղևորները մահացան հենց ինքնաթիռում։ 1990-ական թվականների սկզբներին «Qantas»-ը վերսկսեց առևտրային թռիչքներն՝ Ավստրալիայից դեպի Հարավային բևեռամաս։

Բնակչություն

Բազմաթիվ երկրներ գումարային միջոցներ են հատկացնում մայրցամաքի ամբողջ տարածքում տեղակայված հետազոտական կայանների պահպանման համար։ Ձմռանը մոտավորապես 1,000, իսկ ամռանը, մոտավորապես, 5,000 մարդ ապահովում և իրականացնում է այդ կայանների աշխատանքը։ Կայաններից շատերում ամբողջ տարի գործում է անձնակազմ, իսկ ձմեռային հերթափոխի աշխատակիցները սովորաբար իրենց երկրներից գալիս են այստեղ տարեկան առաջադրանք կատարելու համար։ Ավանդական եկեղեցին, ինչպես նաև Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին բացվել են 2004 թվականին ռուսական Բելինգշաուզեն կայանի ղեկավարության նախաձեռնությամբ։ Այնտեղ մի տարի տևողությամբ իրենց ծառայությունն են մատուցում մեկ կամ երկու քահանա, որոնք ամեն տարի փոփոխվում են։ Անտարկտիդայի շրջաններում առաջին և համարյա անփոփոխ բնակիչներն էին (Անտարկտիկ Միացման հարավում գտնվող տարածքներում) անգլիացի և ամերիկացի ձկնորսները, որոնք 1786-ից մինչև օրս ամբողջ տարին անցկացնում են Հարավային Ջորջիայում։ Կետերի որսի դարաշրջանում, որը տևեց մինչև 1966 թվականը, կղզու բնակչությունը ամռանը կազմում էր 1,000 մարդ (տարեկան ավելի քան 2,000 ), իսկ ձմռանը՝ ընդամենը 200։ Կետերի որսորդների մեծ մասը նորվեգացիներ էին, սակայն բնակիչներինը՝ անգլիացիներ։

Բնակատեղիներն էին Գրիտվիկենը, Լեիտ նավամատույցը, Քինգ Էդվարդ Փոինթը, Սթրոմնեսը, Հուսվիկը, Փրինս Օլավ նավամատույցը, Օուշն նավամատույցը և Գոտհուլը։ Ղեկավարները և ավագ սերնդի պաշտոնյաները սովորաբար այնտեղ էին տեղափոխվում իրենց ընտանիքների հետ։ Նրանց թվում էր նաև Գրինտվիկենի հիմնադիր նավապետ Քառլ Անթոն Լարսենը՝ նորվեգացի նշանավոր ձկնորս և հետազոտող, ով իր ընտանիքի հետ մեկտեղ 1910 թվականին ընդունեց Բրիտանիայի քաղաքացիություն։

Հարավային բևեռում ծնված առաջին երեխան նորվեգացի Սոլվեիգ Գանբջորգ Ջեքոբսոն անունով աղջիկ էր, որը ծնվել էր 1913 թվականի օգեստոսի 8–ին Գրիտվիկենում։ Նրա ծնունդը գրանցել էր Հարավային Ջորջիայում բնակվող անգլիացի մի դատավոր։ Երեխան ձկնորսական կայանի գործադիր տնօրեն Ֆրիդյոֆ Ջեքոբսոնի և Կլարա Օլետ Ջեքոբսոնի դուստրն էր։ Ջեքոբսոնը տեղափոխվել էր կղզի 1904 թվականին և Գրիտվիկենի կայանի գործադիր տնօրենի պաշտոնը զբաղեցրել 1914 թվականից 1921 թվականները։ Նրա երեխաներից երկուսը այստեղ են ծնվել։

Էմիլիո Մարկոս Պալման Հարավային Բևեռում ծնված առաջին մարդն էր (Անտարկտիկ դաշինքով սահմանված վերջնակետում)։ Նա ծնվել է Բեիզ Էսպանսայում 1978 թվականին։ Նրա ծնողներին, ինչպես նաև ևս յոթ ընտանիքներ Արգենտինայի կառավությունը ուղարկել էր Անտարկտիդայի մայրցամաք՝ պարզելու, թե արդյոք հնարավոր է այնտեղ ընտանիքի հետ բնակություն հաստատել։ 1984 թվականին Պաբլո Քամաչոն դարձավ առաջին չիլիացին, ով ծնվեց Անտարկտիդայի տարածքում։ Այսօր մայրցամաքում հիմնված են մի քանի կենտրոններ, որոնց բնակիչները բազմաթիվ ընտանիքներ են։ Երեխաները հաճախում են կայանում գործող դպրոցը։ 2009 թվականին Անտարկտիդայում ծնվել է տասնմեկ երեխա, ութը ՝ արգենտինական Էսպերանզա Բեիսում և երեքը՝ չիլիական Ֆրեի Մոնտալվա կայանում։

Բնապահպանություն

1998 թվականին ուժի մեջ մտավ Անտարտիդայի հռչակագրին հավելված բնապահպանության վերաբերյալ համաձայնագիրը (Բնապահպանական պայմանագիր կամ Մադրիդյան հռչակագիր), որի հիմնական նպատակն է՝ զբաղվել Անտարկտիդայում շրջակա միջավայրի և կենսաբանական բազմազանության պահպանման հարցով։ Բնապահպանության հարցերով հանձնաժողովը հանդիպում է Անտարկտիդայի հռչագրում նշված խնդիրների լուծման քննարկման համար։ Հանձնաժողովի գլխավոր մտավախությունը վերաբերում էր ոչ տեղական տեսակների պատահական ներմուծմանը։

Ամերիկայում Անտարկտիդայի բնապահպանության վերաբերյալ օրենքի 1978 թվականին ընդունելուց հետո, ԱՄՆ քաղաքացիներին Անտարկտիդայում իրականացվող որոշակի գործողություններ արգելվեցին։ Քրեական պատժի են ենթարվերվելու նրանք, ովքեր կներմուծեն այլ վայրերից որևէ բույս կամ կենդանի, ինչպես նաև արտահանեն տեղի որևէ բույս կամ կենդանի։

Գործադիր մարմինները ստիպված են եղել արգելքներ կիրառել կրիլի ձկնորսության վերաբերյալ, քանի որ այն անբարենպաստ ազդեցություն է թողնում Անրտարկտիադայի էկոհամակարգի վրա։

1980 թվականին ուժի մեջ է մտել Անտարկտիդայի ծովային կյանքի աղբյուրների մասին պայմանագիրը, որը արգելք է դրել Հյուսիսային օվկիանոսում բոլոր կարգի ձկնորսական գործողությունների իրականացման վրա ՝ դիտարկելով դրանք որպես հնարավոր վտանգ Անտարկտիդայի էկոհամակարգի համար։ Չնայած ընդունված օրենքներին, հատկապես Պատագոնիական ատամնաձկան անկանոն և անօրինական ձկնորսության գրանցումը լուրջ խնդիր է մնում։ Ատամնաձկան անօրինական որսը ծաղկում է. 2000 թվականի տվյալներով՝ տարեկան որսում են 32,000 տոննա։

Անտարկտիդան որպես մայրցամաք

Անտարկտիդան մեր մոլորակի՝ մեծությամբ հինգերորդ մայրցամաքն է։ Գտնվում է Երկրագնդի ծայր հարավում և ամբողջովին սառցապատ է։ Ողողվում է Ատլանտյան, Հնդկական և Խաղաղ օվկիանոսների ջրերով, որոնք մշտապես ծածկված են լողացող սառցալեռներով (այսբերգներով)։ Անտարկտիդան և նրա շուրջը գտնվող օվկիանոսային հատվածները միասին, մինչև Հարավային բևեռային շրջանը, կոչվում են Անտարկտիկա (հունարեն «անտի»՝ հակառակ, և Արկտիկա բառերից)։ Անտարկտիդան մյուս մայրցամաքներից շատ ավելի ուշ է հայտնաբերվել։ Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը Եվրոպայի ծովագնացները Երկրի հարավային բևեռամերձ շրջանները հետազոտելու բազմաթիվ անհաջող փորձեր էին կատարել։ Հարավային բևեռային շրջան առաջինը 1772 թվականին մուտք է գործել անգլիացի ծովագնաց Ջ. Կուկը։ 1820 թվականին ռուս ծովագնացներ Ֆ. Բելլինսգաուզենը և Մ. Լազարևն առաջին անգամ մոտեցան Անտարկտիդայի ափերին. հարավային նոր մայրցամաքը հայտնագործված էր։ Դրանից 80 տարի անց, 1899 թվականին, այստեղ ափ իջավ 10 մարդուց բաղկացած խումբ՝ նորվեգացի Կ. Բորխգրևինկի գլխավորությամբ։ Նրանք առաջինն էին, որ համարձակվեցին ձմեռել անծանոթ մայրցամաքում և ապացուցեցին, որ Անտարկտիդայում հնարավոր է ապրել։ Մեկը մյուսի հետևից կազմակերպվեցին նոր արշավախմբեր՝ անգլիական, գերմանական, շվեդական, ֆրանսիական, նորվեգական։ 1911 թվականի դեկտեմբերի 15-ին՝ Ռ. Ամունդսենը, իսկ 1912 թվականի հունվարի 18-ին Ռ. Սկոտը հասան Հարավային բևեռ։ Այժմ այնտեղ գործում են Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների «Ամունդսեն-Սկոտ» մշտական գիտական կայանը, Ռուսաստանի «Մոլոդյոժնայա» կայանը, Դեյվիսի ծովի ափին՝ «Միռնի» ավանը և այլն։

Անտարկտիդայի նախապատմություն

Երկրի վրա մարդու հայտնվելուց դեռևս միլիոնավոր տարիներ առաջ Անտարկտիդայում տաք էր, աճում էին արևադարձային անտառներ, բնակվում էին ահռելի չափերի կենդանիներ։ Գիտնականները գտնում են, որ եղել է ժամանակ, երբ Անտարկտիդան Ավստրալիայի, Աֆրիկայի, Հարավային Ամերիկայի և Ասիայի մի մասի հետ միասին կազմել է մի հսկա աշխարհամաս՝ Գոնդվանան։ 50–60 միլիոն տարի առաջ այն մասնատվել է, և Անտարկտիդան անջատվել է Ավստրալիայից։ Գոյացած նեղուցն են հորդել և գոտևորել այսպես կոչված «արևմտյան քամիների» հոսանքի սառը ջրերը։ Մոտ 30 միլիոն տարի առաջ ցրտեցման հետևանքով սկսեցին ձևավորվել սառցադաշտեր։ Սառը հոսանքը դարձավ մի հզոր պատնեշ, որը թույլ չի տալիս, որ ջերմություն թափանցի մայրցամաք և քայքայի առաջացած սառցավահանը։ Սառցե շերտի միջին հաստությունը 1720 մ է, առավելագույնը՝ 4500 մ։ Եթե Անտարկտիդայի ամբողջ սառույցը հավասար շերտով փռենք երկրագնդի մակերեսին, ապա սառցե շերտի հաստությունը կկազմի 40 մ։ Դա շատ կարևոր է, քանի որ, եթե ողջ սառույցը հալվի և վերածվի ջրի, ապա Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը կբարձրանա 60 մ-ով, և շատ երկրների ծովափնյա շրջաններ կհայտնվեն ջրի տակ։ Բացի դրանից, եթե վերանա ցրտի այդ հսկայական աղբյուրը, ապա մեր մոլորակի միջին ջերմաստիճանը կբարձրանա մոտավորապես 80-ով, և բնության մեջ կկատարվեն անդառնալի փոփոխություններ։ Սառցե շերտի տակ հայտնաբերվել են լեռնաշղթաներ, որոնց բարձրությունը 3000–4000 մ է։ Անտարկտիկական Անդերի Վիլսոն լեռնագագաթը (5140 մ) Անտարկտիդայի ամենաբարձր կետն է։ Անտարկտիդայի ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով՝ երկաթի հանքաքար, ոսկի, ալմաստ, գունավոր մետաղներ, քարածուխ։

Անտարկտիդան որպես ամենացուրտ մայրցամաք

Անտարկտիդան ամենացուրտ մայրցամաքն է։ Այն երկարատև ամռան ընթացքում ստանում է մեծ քանակությամբ ջերմություն, սակայն սառցածածկույթն անդրադարձնում է այդ ջերմության 90 %-ը, և մակերևույթը չի տաքանում։ Նվազագույն ջերմաստիճանը (-88,3^օC) գրանցվել է «Վոստոկ» գիտահետազոտական կայանում, որը համարվում է երկրագնդի ցրտի բևեռը։ Կան շրջաններ, որտեղ տարվա ընթացքում 340 օր շարունակ ձնաբքեր են լինում։ Անտարկտիդայի առափնյա շրջաններում կան սառցածածկույթից ազատ տարածքներ՝ անտարկտիկական օազիսներ (տարածքի 0,2–0,3 %-ը), որտեղ աճում են մամուռներ, քարաքոսեր։ Ջրերը հարուստ են ծովային կաթնասուններով՝ մի քանի տեսակի փոկեր, ծովալուսաններ, կետեր, այդ թվում՝ երկրագնդի ամենախոշոր կենդանին՝ կապույտ կետը։ Շատ են թռչունները՝ պինգվիններ, ճայեր, մրրկահավեր, ծովագռավներ։ Անտարկտիդան ոչ մի պետության չի պատկանում և չունի մշտական բնակչություն, գիտահետազոտական կայաններում աշխատում են տարբեր երկրների գիտնականներ, որոնք ուսումնասիրում են մայրցամաքի դեռևս չբացահայտված գաղտնիքները։ 1959 թվականին ԱՄՆ-ը, ԽՍՀՄ-ը և 10 այլ պետություններ կնքել են համաձայնագիր, ըստ որի՝ մայրցամաքը կարող է օգտագործվել միայն խաղաղ նպատակներով, իսկ 1991 թվականին կնքված նոր համաձայնագրով՝ 50 տարով արգելվում է այնտեղ օգտակար հանածոների արդյունահանումը։

Լուսանկարներ

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Արտաքին հղումներ

Անտարկտիդա էջը Վիքիպահեստում

• Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR)
• United States Antarctic Resource Center (USARC) Արխիվացված 2005-10-30 Wayback Machine
• The Atlas of Antarctic Research at USARC Արխիվացված 2005-10-30 Wayback Machine

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 446)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անտարկտիդա» հոդվածին։