Guatemala
| Guatemala | ||
| República de Guatemala | ||
|
| |
| Standardo di Guatemala | Blazono di Guatemala | |
| Nacionala himno: | ||
| Himno Nacional de Guatemala | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Guatemala-urbo | |
| · Habitanti: | 2 450 212 (2018) | |
| Precipua urbo: | Guatemala-Urbo | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Bernardo Arévalo | |
Surfaco: (106ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 108 890 km² | |
| · Aquo: | 0,4 % | |
Habitanti: (69ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 17 980 803[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 129 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Quetzal | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | GT
| |
GTM
| ||
320
| ||
| Reto-domeno: | .gt | |
Guatemala esas lando en Central Amerika jacanta inter Mexikia norde e weste, Belize este, e Honduras e Salvador sud-este. Sude jacas Oceano Pacifiko. Ol anke havas mikra litoro en Karibia, este.
Bazala fakti pri Guatemala
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Guatemala |
Homi posible ja habitis la nuna Guatemala maxim frue kam 18.000 aK, quale montras kelka obsidiana flechopinti trovita tra la lando.[2] L'anciena habitanti ja kultivis maizo cirkume 3.500 aK. Civilizuro Maya prosperis en la regiono de 2.000 aK til cirkume la yaro 900. Tikal, norde de Guatemala esis la chef-urbo dil stato Maya.
Hispani komencis koloniigar la regiono en 1519, lore parto di Nova Hispania (Mexikia). Hispani kreis la Generala Kapitanio di Guatemala, e fondis lia unesma chef-urbo, Tecpan Guatemala, ye la 25ma di julio 1524. En la 15ma di septembro 1821 la Generala Kapitanio di Guatemala (konsistanta ek la nuna Guatemala, Salvador, Honduras, Kosta Rika, Nikaragua e la nuna Mexikiana stato Chiapas) deklaris nedependo de Hispania ed unionis a Mexikian imperio. Kande Augustín de Iturbide abdikis, la regioni del anciena kapitanio (ecepte Chiapas) separis su de Mexikia e formacis la Federala Republiko di Central Amerika, qua duris til 1838.
En 1871, generalo Justo Rufino Barrios partoprenis en stato-stroko qua revokis lora prezidanto Vicente Cerna e komencis liberala reformi en la lando. En 1873 Barrios divenis prezidanto, e komencis establisar l'unesma linei di telegrafo, ferovoyi e publika skoli. En 1879, dum lua guvernisteso, Guatemala adoptis lua unesma konstituco (ante, la guberniestri imperis tra dekreti). Anke dum ca epoko, kafeo divenis importanta produkturo en Guatemalan ekonomio.
De 1898 til 1920, diktatoro Manuel Estrada Cabrera, qua kaptis povo helpita da Usana kompanio United Fruit Company, guvernis la lando. Dum ilua guvernisteso, United Fruit divenis importanta ekonomiala povo en la lando.[3] Estrada Cabrera guvernis quarfoye intersequita, e persequis multa enemiki dum lua administrado, ma ye la 8ma di aprilo 1920 la Nacional Asemblitaro di Guatemala deklaris ke la prezidanto ne havis mentala kapaceso por guvernar. Lua sucedinto, Carlos Herrera y Luna guvernis til 1921, kande stato-stroko komandita da José María Orellana revokis lu.
Ye la 14ma di februaro 1931 generalo Jorge Ubico Castañeda asumis povo e guvernis kom diktatoro til la 4ma di julio 1944, kande protesti koaktis ilu renuncar.
En 1960 komencis interna milito qua duris dum 36 yari e produktis plu kam 200 mil morti e plu kam 1 milion plusa homi diplasita.[1] En 1996 la guvernerio e la gerileri* signatis paco-pakto qua finis la konflikto.[1]
Politiko
redaktar_(5984725549).jpg)
Guatemala esas prezidantala republiko. La prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 4-yara periodo. La sistemo di guvernerio esas plurapartisala, ma anke nestabila. Nula partiso ganis la prezidanteso plua kam 1 foyo, ed existas multa partiseti.
La legifala povo konsistas ek unika chambro (Congreso) kun 158 membri, qui elektesas direte dal populo por 4 yari. La nuna konstituco adoptesis en 1985.
La lasta instanco di la judiciala povo esas la Konstitucala Korto, kun 5 membri, qua nur interpretas la legi segun la konstituco. L'altra korti esas la Supra Judiciala Korto kun 13 membri, e l'Apelo-korto kun 43 membri. Questioni en l'unesma instanco judiciesas lokale da singulara judiciisti.
Geografio
redaktar
Guatemala jacas inter la latitudi 13° e 18° N, e la longitudi 88° e 93° W. Cirkume 2/3 de lua teritorio esas montoza, kun du montari qui trairas ol norde til sude, paralele: la montari Cuchumatanes e Sierra Madre. Sierra Madre esas prolonguro di la samnoma montaro en Mexikia. En la regiono Petén la tereni esas basa e plana. La maxim alta monto di la lando esas volkano Tajumulco, kun 4.220 metri di altitudo.
Lua precipua urbi jacas sude de la lando en la montoza regiono ed apud Pacifiko: Guatemala-Urbo (kun plu kam 1 milion habitanti), Quetzaltenango ed Escuintla. Lua klimato esas tropikala, kun influo dil altitudo. Lando ofte subisas l'efekti di uragani, qui povas anke adportar intensa tempesti qui efektigas terkruladi, exemple l'uragano Mitch en 1998, e l'uragano Stan en oktobro 2005, qui produktis plua kam 1500 morti. La lando anke subisas l'efekti di ter-tremi e havas 37 volkani, di qui 4 esas aktiva.
La maxim longa fluvio esas Motagua, qua formacas parto di la frontiero kun Honduras. Altra importanta fluvii esas Usumacinta (qua naskas kun la nomo fluvo Negro), Polochic, Dulce e Sarstún. La maxim granda lago di la lando esas Izabal, proxim Karibia.
Guatemala havas 1.687 kilometri di frontieri, di qui 962 kun Mexikia, 266 kun Belize, 203 kun Salvador e 256 kun Honduras. La lando havas litori en Karibia (cirkume 148 km) ed en Pacifiko (254 km).
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Guatemala |
Agrokultivo reprezentas 25% de la TNP e 66% de la exportaci, ed employas 50% de la laboro-povo. Kafeo, sukro e banano esas la precipua produkturi.
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Guatemala havas 17 980 803 habitanti,[1] di qui 53,1% esas urbala habitantaro.[1] Segun etnio, mestici esas cirkume 56% de la habitantaro, Maya esas 41,7%, altra aborijeni, ne-Maya (nomizita Xinca) esas 1,8%, decendanti de Afrikani esas 0,2%, Garifuna (mixo di Afrikani ed indijeni) esas 0,1%, e stranjeri esis 0,2% en 2018.[1]
Segun statistiki de 2014, existis 2 417 429 studianti en la primara skolo (1ma til 6ma gradi), 769 163 studianti en la sekundara skolo (entote 3 yari), 396 461 studianti en la ciklo skolala "variata" (qua formacas kontisti, docisti por la primara skolo, edc), e 298 761 studenti che l'universitati e fakultati.[4] Segun statistiki de 2015, 81.5% de la habitantaro evante 15 yari o pluse savas lektar e skribar.[1]
Segun religio, en 2015 45% de la habitantaro esis katoliki, 42% esis protestanti, 11 deklaris ne havar religio e 2% deklaris altra religii.[5] La konstituco deklaras ke Guatemala esas laika stato.
L'oficala linguo esas Hispana, ma 21 maya-lingui parolesas, ed anke la linguo garifuna, qua mixas indijena vorti (de la lingui parolata da aborijeni Karib e Arawak) kun Afrikana vorti.
Kulturo
redaktar
La kulturo di Guatemala havas forta influi Hispana e Maya, qui aparas en festi, religio, folklorala muziko, koquarto, edc. La bazo di la koquarto uzas ingredienti konocita da le Maya: maizo, pipro e nigra fazeolo. Exemplo pri tradicionala disho esas kak'ik, supo ek tomato e dindo-karno, mixata kun alio, onyono, koriando od altra ingredienti, segun la regiono. Ol ordinare manjesas kun rizo o tamales (disho ek maizo).
Miguel Ángel Asturias, qua ganis Nobel-premio pri literaturo en 1967 esas la maxim konocata Guatemalana skriptisto. Rigoberta Menchú, indijenino de raso K'iche', esas altra Guatemalana Nobel-laureato: el ganis la Nobel-premio pri paco en 1992.
La muziko di Guatemala inkluzas diversa stili. Le Maya havis intensa muzikala praktikado, e Guatemala esis un ek la primara punti en Amerika ube Hispana muziko introduktesis, pos 1524. Marimba esas un ek la maxim tradicionala instrumenti de Guatemalana muziko. Nuntempa populara ritmi inkluzas Karibiana muziko, salsa, punta muziko (kun Garifuna origino), Latin pop, Mexikiana muziko e muziko di Mariachi.
Futbalo esas la maxim populara sporto en la lando. Lua nacionala futbalo-esquado fondesis en 1919, e partoprenas en la championkonkursi de CONCACAF, vinkinta unesmafoye en 1967. Salona futbalo ank esas multe populara. Pri Olimpiala sporti, Erick Barrondo ganis l'unika medalio por la lando til nun: arjenta, pri atletala marcho, dum l'Olimpiala Ludi en London, 2012.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Guatemala - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 18ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ "Ancient Guatemala". Authentic Maya. - URL vidita ye 29ma di aprilo 2007.
- ↑ Frederick Douglass Opie, Black Labor Migration in Caribbean Guatemala, 1882-1923,(University of Florida Press, 2009), chapters 2-3.
- ↑ República de Guatemala: Compendio de Educación 2014 - Publikigita da INE Guatemala. URL vidita ye 9ma di agosto 2017. Idiomo: Hispana.
- ↑ Católicos superan por poco a evangélicos - Publikigita da PRODATOS. URL vidita ye 30ma di julio 2016.