Komori

Komori
اتحاد القمر Union des Comores Udzima wa Komori
Standardo di Komori	Blazono di Komori
Nacionala himno:
Udzima wa ya Masiwa
Urbi:
Chefurbo:	Moroni
· Habitanti:	53 420 (2003)
Precipua urbo:	Moroni
Lingui:
Oficala lingui:	araba, Franca, shikomoriana
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Azali Assoumani
Surfaco: (178ma maxim granda)
· Totala:	2 235 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (164ma maxim granda)
· Totala:	888 378 (2023)
· Denseso di habitantaro:	397,5 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Franko de Komori
Veho-latero:	dextre
ISO:	KM
	COM
	174
Reto-domeno:	.km

Komori esas lando konsistanta ek tri insuli che Indiana oceano, este de Afrika. Moroni, lua chef-urbo, jacas an Granda Komoro, lua maxim granda insulo. La nomo dil arkipelago asociesas kun la Lun-adoro. Lua nomo devenas del araba Jebel-el-Komr, tradukuro dil originala Greka nomo ore seleniae, signifikante 'lun-monti'. La vorto komr signifikas "luno" en l'Araba.

Bazala fakti pri Komori.

Historio

Dhow (bateleto kun Araba origino) proxim Komori.

Precipua artiklo: Historio di Komori

La maxim anciena habitanti di Komori esis Afrikani ed Austroneziani, qui arivis al insuli ante la yaro 600 pos Kristo, epoko di la maxim anciena arkeologiala restaji konocata en Komori, che insulo Nzwani (Anjouan). Populi Swahili arivis en l'arkipelago dum l'unesma yarmilo.

Segun legendo, en 632 Mtswa-Mwindza sendesis del insuli a Meka, ma kande ilu arivis ibe, profeto Muhamad ja mortabis. Malgre to, ilu retroiris al insuli por docar Islamo a la habitantaro. Tamen, fakte esis Araba komercisti qui portis Islamo al insuli. L'arkipelago gradope divenis importanta komercala centro por Persiani ed Arabi, qui komercis koralio, ambro, oro de Zimbabwe, tortuga skalii e sklavi ibe. La portui di Kilwa, Sofala e Mombasa en Kenia esis la precipua fonti di vari komercita an l'insuli.

Araba koloniigo en Komori kreskis kande Zanzibar okupesis dal Omanani. Diversa rivala sultanii koloniigis l'insuli dum la 16ma e 17ma yarcenti.

Sultano Said Ali bin Said Omar.

Portugalani vizitis l'arkipelago unesmafoye en 1503. En 1514, Portugalana navigisto Afonso de Albuquerque spoliis l'insuli. Dum la 16ma yarcento, l'insuli furnisis provizuri por Portugalana kolonieti en Mozambik. En 1793, Madagaskarani komencis marodar l'insuli por prenar sklavi, e pose kontrolis diversa regioni.

Francia komenicis okupar l'arkipelago en 1841. En 1886, rejino Salima Machimba pozis insulo Mohéli sub Franca protekto. Samayare, sultano Said Ali bin Said Omar, de Granda Komoro ank aceptis Franca protektorato, malgre ke ilu duris esar suvereno til 1909. En 1912 la kolonio e la protektorato Franca en l'insuli abolisesis, e Franca generala guvernisto en Madagaskar komencis administrar ol pos 1914.

Ye la 6ma di julio 1975, Komoriana parlamento deklaris unlatere la nedependo di la lando. La sequanta 30 yari esis epoko di politikala nestabileso. Ahmed Abdallah Abderemane divenis l'unesma prezidanto di Komori Pos la nedependantesko, ma ye la 3ma di agosto sam yaro eventis stato-stroko helpita da Franca mercenario Bob Denard, e Said Mohamed Jaffar asumis la povo. Proxim ta epoko, la habitantaro di Mayotte votis du foyi, en 1974 per 63,8% ek la voti, ed en 1976 per 99,4% ek la voti, kontre divenar nedependanta de Francia.

Socialisto Ali Soilih kontratabis Bob Denard por helpar la stato-stroko di Said Mohamed Jaffar, ed ye la 3ma di januaro 1976 ilu sucedis Jaffar en la povo. Dum ilua guvernisteso ilu revokis diversa kustumi quin ilu judikis kom "regresema", e favoris l'emancipo di mulieri e l'alfabetizado. Ilua inspiro por la reformi esis la Kulturala Revoluciono Chiniana. En 1977 eventis plebicito pri ilua guvernado, qua aprobesis per 56,63% ek la voti. Tamen, ilua politikala konfronti kun Francia izolis lu, ed ye la 13ma di mayo 1978 ilu revokesis kande 50 mercenarii kontratita da olima prezidanto Ahmed Abdallah Abderemane e komandita da Bob Denard kaptis Soilih, qua mortigesis pos ke Abderemane riasumis la povo.

En 1989, Aberemane asasinesis mistikale, e Said Mohamed Djohar, mi-fratulo di Ali Soilih, asumis la povo.

Politiko

Moroni, chef-urbo di Komori e sideyo di la guvernerio.

La nuna konstituco di Komori ratifikesis per plebicito ye la 23ma di decembro 2001. Segun ol, la lando esas federala prezidantala republiko. La prezidanto di la republiko essas la chefo di stato e la chefo di guvernerio, e la prezidanteso alternesas singla 4 yari inter reprezenteri de omna 3 insuli. La nuna prezidanto esas Azali Assoumani, qua asumis la povo ye la 26ma di mayo 2016.

La parlamento havas unika chambro, l'Assemblée, kun 33 membri, di qui 18 elektesas direte dal populo e 15 elekesas da la membri de l'asemblaji lokala de la insuli. Omna membri del parlamento servas dum 5 yari.

Lua legala sistemo mixas Mohamedana lego, Franca legala sistemo (Napoleonala kodexo) e lokala tradicioni. La Supera korto di Komori funcionas quale konstitucala korto, e kontrolas la prezidantal elekti.

Geografio

Mapo di Komori.

Saloza lago proxim lurbo Bangoi-Kouni, Granda Komoro.

Kun 2 235 km² Komori esas un ek la min granda landi del mondo. Granda Komoro kun 1 148 km² esas lua precipua insulo. Moroni, la chef-urbo di la lando, jacas en ol.

L'insuli originis de volkanal aktiveso. La volkano Karthala, kun 2 361 metri di altitudo, esas la maxim alta punto de la lando. Ol eruptis lastafoye en 2006. Dum erupto en 2005, cirkume 40 mil habitanti diplasesis, e la lago qua existis interne ol desaparis.

Lua klimato esas tropikala, havanta varma e humida sezono, rezultanta de la musono qua eventas de novembro til aprilo, e sika sezono dum l'altra monati. La mezavalora yarala temperaturo varias de 23°C til 28 °C an la litoro. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 2.000 mm. En kelka regioni l'aquo esas skarsa, e ne existas importanta fluvii o riveri.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Komori

Demografio

Demografiala piramido di Komori, 2020

Evoluciono demografiala di Komori, 1960-2016.

Vilajani en Bangwa Kuuni, Ngazidja.

Katolika kirko en Komori.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Komori havas 888 378 habitanti. Lua demografiala denseso esas un ek la maxim granda de la mondo. Lua habitantaro esas mixo di Arabi, Persiani, Indoneziani, Afrikani ed Indiani. En 2023, 30,1% de la habitantaro habitas urbi. On kalkulas ke la procento di urbala habitantaro kreskos 2,97% omnayare til 2025, pro l'ekmigro de rurala regioni.

L'oficala lingui dil arkipelago esas l'Araba, la Franca, e la linguo Shikomoriana, la maxim uzata linguo di Komori, kelke simila a la Swahilia. Cirkume 30% de Shikomoriana vorti havas Araba origino.

Segun The World Factbook, la procento di habitanti segun evo en 2020 esis: 36,68% evanta min kam 15 yari, 20,75% evanta de 15 til 24 yari, 33,99% evanta de 25 til 54 yari, 4,49% evanta de 55 til 64 yari, e 4,08% evanta 65 yari o pluse. Ank en 2020, la mezavalora evo dil habitantaro esis 20,9 yari.

Preske 98% de lua habitantaro esas Sunni-Mohamedani. Altri (Shia-Mohamedani, katoliki, Testi di Jehova, protestanti) esas 2%.

Segun statistiki por la yaro 2021, 62% de la habitantaro savas lektar e skribar, esanta 67% de la viri, e 56,9% de la mulieri.

La maxim populoza urbo di la lando esas Moroni. Altra importanta urbi esas Mutsamudu e Mitsamiouli.

Kulturo

Tradicionale, mulieri en Ndzwani uzas blanka e reda vesti nomizita shiromani, kontre ke en Ngazidja e Mzwani li uzas koloroza shali nomizita leso.

La muziko dil arkipelago influesis da Franca, estal-Afrikana e Madagaskarana muziki. Tamen, la jenro taarab, de Zanzibar, restas la maxim importanta muzikala influo. La muzikala stilo Sega de Maurico ank esas populara.

Komori partoprenas l'Olimpiala Ludi depos 1996, ma til nun la lando ganis nula medalio. L'Olimpiala Komitato di Komori kreesis en 1979. Futbalo, basketbalo, atletismo e plajo-futbalo esas la maxim populara sporti.