Epidemio
Epidemio esas la rapida dissemo di infektiva morbo, en ula loko e dum kurta periodo di tempo, afektanta granda quanto di personi o di animali. Exemple, kande 15 individui en 100 mil habitanti kontaminesas per meningito dum du o plusa sequanta semani ja esas posibla parolar pri epidemio. Ordinare, epidemii eventas kande genezala modifiko di ula patogeno faciligas lua transmiso e desfaciligas l'imuneso di individui.
Epidemii povas esar limitizita ad ula loko; tamen, kande ol dissemesas a diversa regioni, on parolas pri pandemio.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]Infektiva morbi sempre existis en homala historio, quale montras skeleti evanta mili de yari, qui havis traci pri morbi efektigita da bakterii o virusi, exemple tuberkloso, sifiliso o poliomielito.
Ordinare, texti qui mencionis li nomizis epidemiala morbi neprecize, exemple "la plago", "la malado", "la sufro", "la kalamitato"... To desfaciligas savar quala morbo esis.
Plu tarde, Greki uzis la vorto loimos e Romani uzis la vorto pestis, ambe signifikanta «plago». L'anciena Latinida dialekto di la Mezepoko anke adoptis pestis, ma to ne posibligas distingar quala morbo epidemiala - exemple bubonala pesto, variolo, tuberkloso, morbilo, tifo, od altra - esis.
L'unesma dokumento qua ne limitizesas mencionar la abominindaji di epidemio, ma anke indikas lua ekonomiala e militistala konsequi, skribesis da Greka historiisto Thoukydides (ϴουκυδιδης). Ilu deskriptas «la pesto», qua devastis la habitantaro di Athina cirkume 430 aK. Ica plago, qua versimile esis variolo, aparis en ita Greka urbo ube amaseskis la habitanti dil cirkumajo fuganta l'avanco dal armeo di Sparta. Ol mortigis tre nombroza personi e plufebligis talgrade l'armeo di ca siejata urbo Thoukydides (ϴουκυδιδης) ke ol kaptesis dal nedomajita trupi di Sparta e di lua federiti.
Plu tarde, la Roman imperio frapesis severe per l'epidemii. En la 1ma yarcento ante nia ero, la malario atingis l'agrokultival arei cirkum Roma, e, simile a Athina, la rurani refujis en ica urbo. Li adportis ibe la dicita morbo ed ol persistos en la tota aludita regiono endemiale dum plura centi de yari.
La perdajo di vivi kande l'epidemii eventis esis tala ke dum la 4ma yarcento, la legioni Romana precipue konstitucesis per stranjeri rekrutita por remplasar la tro febligita Italiani. Pro ke desfortunajo rare venas sola, ye la fino dil IIma yarcento la «pesto di Antoninus» (probable la variolo) efektigis plusa dekado di la Romana trupi. Talgrade ke li opozis nula rezisto a la Germanali qui invadis Italia. Ita unesma Germanal milito esis la komenco di longa serio. Altra «pesti» plagos diversa teritorii dil Roman imperio, plufebligos ol ankore ed havos gravega konsequi. Per faciligar la tasko a la barbara tribui - Huni, Alamani, Ostrogoti e Wisigoti - qui invados amasale la Europana parto del Roman imperio, ica epidemiala morbi hastigos lua krulo.
Oli febligis tilextreme la regioni quin li atingis tam ye la demografiala vidpunto kam ye la ekonomiala e militistala vidpunto, ed oli entravis rekurente la esforci por rirektigo e rikonquesto dal administrerio e dal armeo di Roma. Preske omna ica epidemial ondi naskis en la estala parto del Imperio e difuzesis danke la prosperoza marala komerco. Departante de la portui, oli propagesis ad la internajo di la landi per irar alonge la komercala komunikado-voyi. La maxim richa regioni, e konseque le maxim populizita, Mediteranea litoro e la granda kultivata planaji, frapesis maxim severe.
La perdi ye homala vivi ruptis konstante la komercala cirkuiti, olqui esis la motoro dil ekonomio di l'Imperio, e kreis vakuaji en l'administrerio e l'armeo, qui esis la motori dil Imperio-autoritato. Ultre la barbara invadi en Europa, la granda demografiala perdi produktita per la morbo en la tota Imperio atraktis la vicina populi, apene atingata per la plago motive di lia nomadeso e di la disperseso di lia habiteyi.
Tale Tunizia - qua lore esis Romana - invadesis dal Berberi en 542. Pose, la epidemii intersucedante dum plura yarcenti, la posvivanti konstitucis gradope habitantaro relative imunigita kontre la morbi. Pos plura yarcenti relativa equilibro establisesis, ed, inter la IXma e la XIVma yarcenti, ne plus esis importanta epidemio.
Tante plu harda esis la veko dum la XIVma yarcento kande, de 1348 til 1352, l'epidemio di nigra pesto atakis kruelege Europa. Ol nihiligis plu kam triimo de la habitantaro ed ica katastrofatra demografiala perdi modifikis profunde la familiala e sociala equilibri. En la ruri, la agri e la vilaji vakuigita de lia habitanti investesis pace da homi venanta de min atingata regioni.
En l'urbi, la decimacita eliti remplasesis per altra sociala klasi. Tale debutis en Firenze la sociala acenso dil familio Medici', qua esabis suficante prudenta por livigar ica urbo da la plu multa de lua membri kande la nobeli, sucioza prezervar lia prerogativi, restis surloke e perisis grandanombre.
En tot Europa, la migrado de habitanti venanta de la min atingata arei ad olti qui esabis devastita, asociita a la emerso di nova sociala strati, produktis mixado de homi qua modifikis profunde la fundamenti di la socio.
La kolero esis jermo di konflikti en Balkania
[redaktar | redaktar fonto]Kin yarcenti pos la granda pesto, la kolero efektigis dum la XIXma yarcento inter 30 e 40 milion mortinti en la tota mondo. En Balkania, ube lu furiis dum plu kam duadek yari, olu esis la nedireta jermo di la venonta konflikti per modifikar, dum la periodo di un generaciono, la repartiso di la habitantaro e di la nacionesi.
On povas citar l'exemplo di Hungaria, olqua lore esis parto de la Austrian-Hungarian imperio. Lua oficala linguo, olta di lua eliti e di lua administrerio esis la Germana. En 1831, pos ke la kolero efektigabis deki de mili de viktimi, granda nombro de administrerial ofici, diveninta vakanta pro la morto dil Austriana elito, okupesis da Hungariani fanatike nacionalista e parolante nur la Hungariana. Mem se lua rolo esis modesta, la kolero esis un de la kauzi dil dekado di la Austriana-Hungarian Imperio.
