Ibrayım Yusupov

Ibrayım Yusupov (tolıq atı Ibrayım Yusupovich Yusupov, 5-may 1929-jıl, Shımbay rayonı, QQASSR, ÓzSSR, SSRA – 24-iyul 2008-jıl, Nókis, Qaraqalpaqstan, Ózbekstan) — qaraqalpaq shayırı, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń iri tulǵası, awdarmashı, dramaturg hám pedagog. Qaraqalpaqstan hám Ózbekstan xalıq shayırı. Ózbekstan Qaharmanı (2004-jılı). Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik gimniniń sóziniń avtorı.
Ádebiy laqabı – Ayaziy.

Ibrayım Yusupov
I. Yusupov portreti
Tolıq atı	Ibrayım Yusupovich Yusupov
Ádebiy laqabı	Ayaziy
Tuwılǵan sáne	5-may 1929-jılı(1929-05-05)
Tuwılǵan jeri	Shımbay rayonı,  QQASSR,  ÓzSSR,  SSRA
Qaytıs bolǵan sáne	24-iyul 2008-jılı(2008-07-24) (79 jasta)
Qaytıs bolǵan jeri	Nókis,  Qaraqalpaqstan,  Ózbekstan
Puqaralıǵı	SSRA,  Ózbekstan
Milleti	qaraqalpaq
Dóretiwshilik túri	shayır, dramaturg, awdarmashı, jazıwshı, pedagog
Oqıǵan jeri	Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı
Dóretiwshilik jılları	1946–2008-jıllar
Baǵdar(lar)ı	poeziya, dramaturgiya
Ákesi	Yusup axun Sayekeev (1875–1932)
Anası	Xanbiybi Xojamurat qızı (1898–1974)
Qostarı	Biybizada Jumanazarova (1934–1980)
Perzentleri	Shahzada Yusupova (qızı) Paydam Yusupov (ulı) Madiyar Yusupov (ulı) Aruxan Yusupova (qızı) Ayjamal Yusupova (qızı)
Belgili pikirleri	«Tır jalańash qalsańdaǵı, Bek bol, bala, qalpaǵıńa!...»
Ataqları	Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Ózbekstan xalıq shayırı
Sıylıqları	Ózbekstan Qaharmanı (2004) (1999) «Miynet qızıl bayraq» ordeni (1979)

Ómirbayanı hám miynet jolı

Ibrayım Yusupovich Yusupov 1929-jıl 5-mayda Qaraqalpaqstan Respublikası, Shımbay rayonı, Azat awılında tuwılǵan. Bolajaq shayırdıń ákesi Yusup (axun) Sayekeev (1875-1931 jıllar) óz dáwiriniń diniy ǵayratkeri hámde iri jer iyesi bolıp, Sovet húkimeti tárepinen quwdalawǵa ushırap, 1931-jılı Túrkmenstanǵa súrgin etilgen hám onnan qaytpaǵan. Ayırım tastıyqlanbaǵan maǵlıwmatlarǵa bola Yusup (axun) Sayekeev Tashawız qamaqxanasınan qashıp, Tórtkól qalası átirapında orıs basqınshılarına qarsı sawashta qaytıs bolǵan. Anası Xanbiybi eki ul hám tórt qızdı tárbiyalaǵan. Shańaraqtı baǵıwda anasına járdem beriw ushın jas Ibrayım 13 jasınan baslap jumıs islewdi basladı. Onıń tuwısqan ajaǵası Mádenbay Yusupov ekinshi duniya júzlik urısında qatnasqan. Belorus aymaǵında jaralanǵan. Urıstan keyin óz eline demobilizatsiaydan keyin qaytıs bolǵan. Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutında oqıǵan. Instituttı 1949-jılda tamamlaǵan Ibrayım ózi oqıǵan bilim dárgayında ádebiyat páninen sabaq bere basladı.

1961-1962 jıllarda «Ámiwdárya» jurnalı redaktorı, keyingi 3 jıl SSSR Pánler Akademiyası Qaraqalpaq filialınıń N. Dáwqaraev atındaǵı til, ádebiyat hám tariyx institutında ilimiy jumıs alıp bardı. 1965-1980 jıllarda Qaraqalpaq ASSR jazıwshılar awqamına basshılıq etken. Onıń baslaması menen SSSRdıń kóplegen qalalarında, atap aytqanda, Moskva, Kiev, Alma-Ata, Vilnyus hám basqa qalalarda birinshe márte Qaraqalpaq mádeniyatı kúnleri ótkerildi. 1980-1988 jıllarda «Sovet Qaraqalpaqstanı» (házirgi atı «Erkin Qaraqalpaqstan») gazetasında bas redaktor boldı. Keyinirek ol 1988-1994 jıllarda Qaraqalpaqstan Tınıshlıqtı qorǵaw komiteti baslıǵı bolıp is júritti. 1994-2000 jıllarda Ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq orayı basshısı lawazımında islegen.

Qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdegi ullı tulǵalarınan biri I.Yusupov 2008-jıl 24-iyul kúni dúnyadan ótti. Ózbekstan Respublikası birinshi prezidenti I.A.Karimov shayır qaza bolǵanda onıń shańaraǵına muńlaslıq bildirdi: «Ol qayda islese de, shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı, bilim hám tájiriybesi menen barlıq jerde xalıqtıń abıroyı hám húrmetine iye boldı». Shayırdıń qábiri Nókis qalasındaǵı «Shorsha Baba» áwliyesinde jaylasqan.

Siyasiy iskerligi

I.Yusupov 1952-jılda ol burjua-milletshil toparlar menen sherikles bolıwda gúmanlanǵan hámde oǵan qarsı jınayat isi qozǵatılǵan. Biraq Stalinniń qaytıs bolǵannan keyingi siyasiy salıstıramı erkinlik jaǵdayı nátiyjeside "dálillerdiń jetispewshiligi" degen sebep penen aqlandı. Ol bir neshe márte QASSR Joqarǵı Keńesi deputatı etip saylandı. 1990-jıl M. Gorbashyovqa qarsı sınlanǵan "Kórsetken kúniń usıma" dep atalǵan qosıǵı ushın bir qansha quwdalawlarǵa ushıraydı. 1990-1994 jıllarda ÓzSSR hám Ózbekstan Joqarǵı Soveti deputatlıǵına saylandı. Birneshe márte I.A.Karimovtıń Ózbekstan Respublikası prezidenti saylawlarında isenimli wákili bolǵan hámde onıń talabanlıǵın belsendi qollap-quwatlaǵan.

Dóretiwshiligi

Poemalıq shıǵarmaları hám qosıqlar toplamları

Shayırdıń dáslepki shıǵarmaları 1946-jılda baspadan shıǵarılǵan ("Watanım» qosıǵı). Ol tárepinen «Joldas muǵallim» (1949), «Akaciya gúllegen jerde» (1952), «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» (1955), «Eski fontan ertegi» (1957), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1958), «Dala ármanları» (1964), «Tumaris» (1970), «Qaraqalpaq haqqında sóz» (1977), «Búlbúl uyası» (1987) poemaları dóretildi. Shayırdıń «Baxıt lirikası» (1955), «Kúnshıǵıs jolawshısına» (1959), «Oylar» (1960), «Jeti asırım» (1962), «Dala ármanları» (1966), «Zaman aǵımı» (1968), «Kewil kewilden suw isher» (1971), «Tumaris» (1974), «Yosh» (1977), «Dáwir samalları» (1982), «Alasatlı dúnya bul» (1987), «Duzlı samallar» (1988), «Kewildegi keń dúnya» (1989), «Úmit jaǵısı» (1990) atamalı poemalar hámde qosıqlar toplamları jarıqqa shıqtı. Ibrayım Yusupov ǵárezsizlik jıllarında da jemisli dóretiwshilik etip, «Begligińdi buzba sen» (1995), «Ómir, saǵan ashıqpan ...» (1999), «Hárkimniń óz zamanı bar» (2006) shıǵarmalar toplamların baspadan shıǵardı.

Prozalıq shıǵarmaları hám gúrrińleri

I.Yusupov proza jónelisinde da miynet etken bolıp, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińi buǵan ayqın mısal bola aladı. Onıń gúrrińler toplamı «Ǵarrı tuttaǵı gúz» (1963) ataması menen baspadan shıqqan.

Dramalıq shıǵarmaları hám pyesaları

Shayır «Qaraqalpaq muzıkalı drama teatrı ushın «Qırq qız» (Ámet Shamuratov penen birgelikte, 1965-jılı qoyılǵan), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1967-jılı qoyılǵan), «Ómirbek laqqı» (1971-jılı qoyılǵan) pyesaların, «Ájiniyaz» operası ushın libretto (1973), Iskender Zulqarnayn haqqında ańızǵa tiykarlanǵan «Mángi bulaq» (1986) dramaların jazǵan.

Awdarma miynetleri

Yusupov sonıń menen birge kórkem awdarma salasında da tabıslı iskerlik kórsetti. Ol Shekspir, Gyote, Bayron, Shiller, Geyne sonetlerin, Pushkin qosıqların, Lermontovtıń «Mtsyri» poemasın, Omar Hayyam rubayıların, Nawayı hámde Hafiz ǵázzellerin, Abay, Maqtumqulı qosıqların, Shevchenkonıń «Katerina»sın, shayır Mayakovskiydiń qosıqların, Ǵabdulla Toqaydıń qosıqlar kitabın, Rasul Gamzatov, Mustay Karim, Samed Vurǵun, Ǵafur Ǵulam, Zulfiya sıyaqlı ullı shayırlardıń dóretpelerin, noǵay xalıq qosıqları toplamı hám basqa kóplegen shıǵarmalardı qaraqalpaq tiline sheberlik penen awdarmaladı.

Sıylıqları

• Ózbekstan Qaharmanı (2004)
• «El-jurt húrmeti» ordeni (1999)
• «Doslıq» ordeni
• «Miynet qızıl bayraq» ordeni (04. 05. 1979)
• Ózbekstan xalıq shayırı

Shańaraǵı

Ákesi: Yusup axun Sayekeev (1875-1932-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

Anası: Xanbiybi Xojamurat qızı (1898-1974-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

Ómirlik joldası: Biybizada Jumanazarova (1934-1980).

Perzentleri:

• Shahzada Yusupova (ómirlik joldası Tolıbay İbragimov Qanlıkól rayoni hákimi (2002-2014) bolıp islegen) (aqlıqları: Sultan, Xansulıw, Aliya).
• Baxram Yusupov (ómirlik joldası Roza Rzaeva Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Ken'esı prezidiumı baslıǵı -sol waqıttaǵı Respublikadaǵı eń joqarǵı mámleketlik lawazım) (aqlıqları: Abdunayım)
• Madiyar Yusupov (Madiyar Yusupov Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması baslıǵı orınbasarı lawazımında jumıs islegen 1991-1997-jıllar) (aqlıqları: Allayar hám Daniyar).
• Aruxan Yusupova (aqlıqları: Timur hám Zuxra).
• Ayjamal Yusupova (aqlıqları: Ilyas, Bahawatdin, Aysulıw, Ayzada) (Qaraqalpaqstan tarıyxı hám kórkem óner muzey direktorı).

Shayır haqqında

Qaysın Kuliev Qırımda Rasul Gamzatov, Shıńǵız Aytmatov hámde Ibrayım Yusupov ózi qatnasıwında SSSR shayırları hám jazıwshılarınıń ushırasıwlarınan birinde: «Ibrayım Yusupov Nawayı hámde Maqtumqulı menen bir qatarda túrkiy tilles xalıqlar poeziyasınıń payǵambarı esaplanadı» degen edi. Ataqlı ózbek shayırı Zulfiya İ.Yusupovtı «Qaraqalpaq milletiniń XX ásirdegi Pushkini» dep ataǵan. Ózbekstan qaharmanı Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalq shayırı Abdulla Aripov İ.Yusupovtı «Óz ustazım» dep ataǵan.

Qırǵız jazıwshısı Shıńǵız Aytmatov «Pravda vostoka»nıń 1991-jılǵı bir sanında bılay dep jazadı: «Men Ibrayım Yusupov qosıqların tek awdarma etilgen halında oqıǵanman. Mine awdarmalanǵan formasınıń ózinde onıń dóretiwshiligi bizdi tań qaldırıp tereń oyǵa saladı. Onıń qosıqların hasıl negizgi variantında oqıyalmaǵanımnan ókinemen. Eger bul insan óz qábiliyetin prozada sınap kórgeninde Alla biledi ol qanday biytákrar dóretpeler jaratar edi. Oylawımsha bunday joqarı jetik danalıq penen ol dúnyada Еrnest Xeminguey, Robindranat Tagorlar qatarında bolıwǵa ılayıq.»

Shayırǵa estelikler

Ibrayım Yusupov háykeli Tashkenttegi jazıwshılar alleyasında ornatılǵan. Nókis qalasında shayır estelegine qaraqalpaq tili hám ádebiyatına qániygelestirilgen dóretiwshilik mektebi bar. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rayon hám qalalarınıń oraylıq kósheleri shayır húrmetine atalǵan.