Yaponiya

Yaponiya (yaponsha 日本 Nippon, Jasırın) — Shıǵıs Aziyanıń Tınısh okean jaǵasınan shıǵısta, kúnshıǵıs táreptegi atawlarda jaylasqan mámleket. Yaponiya aymaǵında 6,8 mıńǵa jaqın ataw bolıp, arqa-shıǵıstan qubla-batısqa derlik 9,13 mıń km² ge sozılǵan; Yaponiyanıń eń iri 4 atawları: Xokkaydo, Xonsyu, Sikoku hám Kyusyu. Yaponiyanıń tábiyiy baylıqları mámlekettiń derlik az maydanın iyeleydi. Tınısh okean qorshap turǵanlıǵı sebepli mámlekettiń topıraǵında yod elementi jeterlishe esaplanadı. Arqasınan Oxota teńizi, shıǵıs hám qubla-shıǵıstan Tınısh okeanı, batıstan Yapon hám Arqa Qıtay teńizleri menen qorshalǵan. Maydanı 377,8 mıń km². Xalqı 126 mln. adam (2021). Paytaxtı — Tokio qalası. Yaponiya basqarıw jaǵınan 47 prefekturaǵa bólinedi.

Yaponiya Mámleketi yaponsha: 日本国 Nippon-koku yamasa Nihon-koku
Bayraq Imperatorlıq mór
Gimni: «君が代 (Kimigayo)» (yaponsha) («Ullı Imperatordıń húkimdarlıǵı»)
Mámleketlik mór: yaponsha: 大日本國璽 (Dai Nihon Kokuji) «Ullı Yaponiya derjavası móri»
Yaponiyanıń jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) hám dawagerlik etiwshi, biraq kontroldan tıs aymaǵı (aqshıl jasıl)
Paytaxtı	Tokio 35°41′N 139°46′E
Iri qalaları	Tokio, Iokogama, Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Fukuoka, Kioto, Kavasaki, Saytama
Rásmiy tili	yapon (de-fakto)
Basqarıw forması	parlamentlik monarxiya
• Imperator	Naruxito
• Premyer-ministr	Fumio Kisida
Nızam shıǵarıwshı organ	Parlament
• Joqarǵı palata	Másláhátshiler palatası
• Tómengi palata	Wákiller palatası
Dúziliw tariyxı
• Imperatorlıq dinastiya dúzilgen	b. e. sh. 539-jıllar
• Yaponiya Imperiyası konstituciyası	29-noyabr 1890-jıl
• Házirgi konstituciyası	3-may 1947-jıl
Maydanı
• Ulıwma	377,975 km2 (62-orın)
• Suw (%)	1.4
Xalıq sanı
• 1-yanvar 2023-jıl (shama)	125,416,877 (11-orın)
• 2020-jıl (sanaq)	126,226,568
• Xalıq tıǵızlıǵı	330 adam/km2 (44-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $6.495 trillion (4-orın)
• Jan basına	▲ $52,120 (34-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▼ $4.231 trillion (4-orın)
• Jan basına	▲ $33,950 (30-orın)
Djini (2018)	▼ 33.4 ortasha
IRI (2021)	▲ 0.925 kútá joqarı · 19-orın
Pul birligi	iena (¥)
Waqıt zonası	UTC+09:00
Avtomobil háreketi	shep
Telefon prefiksi	+81
ISO kodı	JPN
XOK kodı	JPN
Internet domeni	.jp

Mámleketlik basqarıw principi

Yaponiya — konstituciyalıq monarxiya. Ámeldegi húkimet 1947-jıl 3-mayda kúshke kirgen (keyinirek ózgerisler kirgizilgen). Mámleket baslıǵı — imperator (1989-jıldan Akihito). Konstituciyanıń 1-statyasına kóre, ol "mámleket hám xalıq birligi simvolı" bolıp tabıladı. Imperator shańaraǵınıń er aǵzaları imperatorlıq taxtı ushın miyrasxor esaplanadı. Konstituciyaǵa muwapıq, imperator ǵárezsiz húkimetke iye emes. Imperatordıń mámleketlik jumıslarına baylanıslı bolǵan hár qanday iskerligi ministrler mákemesi máslaháti hám maqullawı menen ámelge asırıladı. Nızam shıǵarıwshı joqarı hákimiyattı 2 palatalı parlament (Wákiller palatası hám Másláhátshiler palatası), atqarıwshı hákimiyattı Bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet (Ministrler mákemesi) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Yaponiya ortasha, subtropikalıq hám tropikalıq regionlarda jaylasqan. Jaǵa sızıǵınıń ulıwma uzınlıǵı — 30 mıń km ge jaqın. Xonsyu atawınıń qubla jaǵası, Shikoku hám Kyushu atawlarınıń jaǵasında qoltıq kóp; bul jerde quramalı jaǵa sızıǵına iye bolǵan Ishki Yapon teńizi jaylasqan. Ryukyudiń qubla atawları marjan rifleri menen oralǵan. Yaponiya aymaǵınıń 3/4 bólimi qırlardan hám tawlardan ibarat; oypatlıqlar jaǵa boylap ayırım bólimlerde jaylasqan. Hokkaydo atawdaǵı dizbeklerdiń bazıbir shıńları 2000 m den asadı (Asahi shıńı — 2290 m). Honshu atawdıń arqa bóiminde 3 boylama taw dizbekleri bolıp, olar oypatlıq hám saylar menen bólingen; atawda bir qansha vulkan, atap aytqanda, Yaponiyadaǵı eń biyik vulkan — Fudziyama (uzınlıǵı 3776 m) boy kótergen. Honshu atawdıń oraylıq bólimindegi dizbeklerdiń shıńları alp smrelyefli hám jıldıń kóp bóleginde qar menen qaplanıp turadı. Shikoku atawdıń eń biyik noqatı 1981 m (Ishizuchi shıńı), Kyushu atawı 1788 m (Kuju vulkanı). Yaponiya aymaǵı kúshli seysmik zonada jaylasqan (1855, 1891, 1897, 1923, 1995-jıllarda baxıtsız hádiyseli jer silkiniwler bolǵan). Yaponiyadaǵı 150 vulkannan 40 ı sónbegen. Vulkanlı rayonlarda mineral hám termal bulaqlar kóp. 26 mıńnan aslam ıssı suw dárekleri bar. Paydalı qazılmalardan kómir, gaz, temir rudası, altınkúkirt, marganec, qorǵasınrux, mıs káni, neft, xromit, altın, gúmis, pirit, kaolin, talk hám sınap kánleri bar.

Klimatı

Íqlımı mussonlı, arqasında ortasha, qublasında subtropikalıq, Ryukyu atawlarında tiykarınan tropikalıq ıqlım. Hokkaydo atawda, Sapporoda yanvardıń ortasha temperaturası — 5°, iyulda 22°, Okinavada yanvardıń ortasha temperaturası 16°, iyulda 28°. Materikten esken qısqı musson Yaponiya aymaǵına suwıq hawa alıp keledi hám kóp jawın keltiredi. Jılına 30 retke shekem tayfun boladı; bul waqıtta kúshli samal esip, nóser quyadı, ortasha jıllıq jawın 1800 mm; Hokkaydo atawdıń shıǵısında jıllıq jawın 800–1200 mm, Sekoku hám Kyushu atawlarında 3000 mm, bazibir orınlarda 4000 mm ge shekem. Yaponiyanıń dáryaları qısqa, suwlı hám tez aǵadı. 24 eń úlken dáryasınan tek 6 sınıń uzınlıǵı 200 km den asadı, atap aytqanda, Sinano dáryasınıń uzınlıǵı 367 km tayfun waqtında dáryalar tasadı. Kóplegen dáryalardıń suwı suwǵarıwǵa hám gidroenergiya resursları retinde sarıplanadı. Mayda kól kóp hám olar ishimlik suwı dáregi bolıp xızmet etedi. Eń úlken kól — Biva (maydanı 670,2 km², tereńligi 103,8 m). Topıraqları arqasında podzol hám otlaqları batpaqlı, qublasında gúńgirt orman, subtropikalıq hám tropiklarda sarı hám qızıl topıraq. Tegisliklerde allyuvial topıraqlar tarqalǵan. Yaponiya aymaǵınıń 67% i orman hám putalıqlardan ibarat; ormanlarınıń 41,4% i egip óstirilgen. Jámi 700 túrden kóp terek hám puta hám de 5599 túr ot ósimligi ósedi. Endemik ósimlik kóp. Ormanlar, tiykarınan, iyne japıraqlı hám keń japıraqlı tereklerden ibarat. Yaponiyada sút emiziwshi haywanlardıń 132 túri, qustıń 490 túri, jer bawırlawshılardıń 110 túri bar. Yaponiya jaǵalarına tutas teńiz suwlarında balıqlardıń 3000 ge jaqın túri, mollyuskalardıń 1200 den artıq túri jasaydı.

Xalqı

Xalqınıń 99% ten kóbi yaponlar. Xokkaydo atawda mámlekettiń eń áyyemgi xalqı — aynular (50 mıń adam átirapında) saqlanıp qalǵan. Sonıń menen birge, koreyc, qıtay hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili — yapon tili. Tiykarǵı dinleri — sintoizm hám buddizm; konfuciylik hám daosizm isenimleri úlken tásirge iye. Xristianlıq, islam hám hinduizmge sıyınıwshılar da bar. Xristianlıq XVI ásir ortalarınan, islam XIX ásir aqırınan kirip barǵan; xristianlar 1,5 mln ǵa jaqın, musılmanlar 100 mıń adam shamasında. 1935-jıl Tokio hám Kobe qalalarında dáslepki meshitler qurılǵan. 1956-jıldan Yaponiya musılmanlar awqamı hám 1966-jıldan Yaponiya islam orayı bar. Xalıqtıń 77% i qalalarda jasaydı (2002). Iri qalaları: Tokio, Yokohama, Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kioto.

Tariyxı

Yaponiya aymaǵında áyyemgi adam izleri paleolit dáwirine tiyisli. Shama menen eramızǵa shekemgi 8000-300-jıllarda neolit dáwiri mádeniyatı — jomon (ıdıslarǵa pitilgen jip tárizli naǵıslarǵa qarap atalǵan) bar bolǵan. Sol dáwir materiallıq esteliklerin úyreniw Yaponiyanıń áyyemgi xalqı, tiykarınan, Qubla Arqa Aziyadan kirip barǵanın kórsetedi. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq dawamında qubla monǵol tipindegi qáwimler kelgen. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta Yaponiyada tiykarǵı bólegin aynlar shólkemlestirgen etnikalıq xalıq quradı. Eramızǵa shekemgi V-IV ásirlerde diyqanshılıq, shárwashılıq rawajlanǵan, metall qurallar qollanılǵan. Eramızdıń baslarında sociallıq qatlamlarǵa bóliniw kúsheydi; qullıq payda boldı. IV ásir ortalarında shólkemlesken iri qáwimler awqamı — Yamato tiykarında dáslepki yapon mámleketi quraldı. V ásirden ieroglif jazıwı, VI ásirden buddizm tarqaldı. Yamato húkimdarları sırtqı baylanıslarda "tenno" ataǵın qollanıp baslaǵan. Bul ataq házirge shekem de saqlanǵan hám Evropa tillerine "imperator" sózi menen awdarmalanadı. 646-jıl jer mámleket múlki dep daǵaza etildi, xalıq bolsa mámleket chek jerleri iyesine aylandı. Yarım erkin diyqanlar iri qatlamǵa tiyisli ǵárezli diyqanlar menen teńlestirildi. Qıtaydaǵı Tan mámleketi tipinde oraylıq adminstraciya dúzildi. 710-jılda birinshi turaqlı paytaxt — Nara qurıldı, 794-jılda paytaxt Kioto (Heyan) ǵa kóshirildi. VIII ásirde mámleket qublasındaǵı avstronezlerdiń sińdiriliwi nátiyjesinde yapon milleti qáliplesti. X ásirde mámleket chek jer iyeligi sisteması toqtatılıp, joqarı qatlam hám ibadatxanalardıń jer-múlkleri (shoen) jerge iyeliktiń tiykarǵı formasına aylandı. XI ásirden sárdarlar basshılıǵında áskeriy iri qatlamlar gruppaları shólkemlestirile basladı. XII ásirdiń ortalarında Honshudan arqa-shıǵısta Minamoto, qubla-batısta Tayra olardan eń irisi edi. Bul xojalıqlardıń óz-ara gúresi 1185-jılda Tayranıń jeńiliwi menen tamamlandı. 1192-jılda arqa-shıǵıslılar óz sárdarları Yoritomo Minamotonı shogun (sárkarda) ataǵı menen mámlekettiń húkimdarı dep járiyaladı. Imperator áwladı shogunlar húkimranlıǵın xalıq aldında nızamlı bolıwın kepillep turıw ushın atına ǵana saqlap qalındı. Rezidenciyası Kamakura qalasında jaylasqan syogunlarǵa áskerler siyasiy gruppası (busi) hám jeke vassallar (olar basqarıw lawazımlardı iyelledi) tiykarǵı tayanısh boldı. Busi siyasiy gruppasınıń tómen bólegi mayda áskeriy dvoryanlar — sobolaylardan ibarat edi. Qıtay hám Koreyanı iyelep alǵan monǵollar 1274 hám 1281-jıllarda Yaponiyaǵa qarsı ekspediciyalar shólkemlestirdi, lekin bul júrisler áwmetsiz boldı. Teńizde payda bolǵan kúshli tayfun monǵol áskerlerin qıyrattı. Yaponiya tariyxında bul tayfun "kamikaze" ("iláhiy samal") atın aldı. XIII ásirden sawda hám ónermentshilik korporaciyaları (dza) sanı arta basladı. XIV-XVI ásirlerde syoendan iri zamindari — knyazlikke ótildi. XV-XVI ásirlerde derlik úzliksiz diyqanlar kóterilisleri bolıp turdı. 1485-93-jıllarda bolıp ótken Yamashiro kóterilisi olardan eń irisi edi. XV-XVI ásirlerde Yaponiya menen Qıtay hám Koreya ortasında sawda-satıq háwij aldı. XVI ásirdiń ortalarınan Yaponiyaǵa kirip kelgen evropalıq missionerler xristianlıqtı tarqatıp basladı. 1603-jıl Leyasu Tokugava (1542-1616) syogun dep daǵazalandı jáne onıń rezidenciyası Edo (házirgi Tokio) ǵa kóshirildi. Tokugava syogunları áwladı mámleketti 1867-jılǵa shekem basqardı. Olardıń húkimranlıǵı dáwirinde Yaponiya oraylasqan monarxiya mámleketine aylandı. Húkimet qatań qaǵıydalar menen 4 siyasiy gruppa sisteması (sobolay, diyqan, ónerment hám sawdagerler) n ornattı. Tokugava húkimetiniń evropalılar ekspansiyası hám xristianlıq xalıq háreketiniń ideologiyasına aylanıp atırǵanlıǵına qarsı qatar ilajlardı kóriwi nátiyjesinde Yaponiya derlik 2,5 ásir dawamında "jabıq" mámleketke aylandı. Sol jol menen mámleket koloniya bolıwdan saqlanıp qaldı. XVII ásir aqırı — XVIII ásir basları Tokugavalar Yaponiyası ushın eń rawajlanıw dáwiri boldı. Bul dáwirde xalıqtıń sawatlılıq dárejesi jáhán kóleminde aldıńǵı orınǵa shıqtı. XVIII ásir aqırı — XIX ásirdiń 1-yarımında manufakturalar payda bola basladı. 1854-58-jıllarda AQSh, Ullı Britaniya, Franciya menen dúzilgen Ansey shártnamalarına kóre, Yaponiya óz jaǵdayında ajıralıp jasaw siyasatınan waz keshiwge májbúr boldı hám suverenitet sheklengen halda jáhán bazarına qosıldı. 1867-68-jıllarda Yaponiyada diyqanlar, qala kambaǵalları, sawda-sanaat payda alatuǵınlar, dvoryanlardıń tómen siyasiy gruppaları, saray aqsúyekleri hám oppoziciyadaǵı bazıbir iri aqsúyeklerden ibarat keń kópshilik syogunlarǵa qarsı shıqtı. Nátiyjede burjua revolyuciyası — Meyji isi júz berdi, shogun húkimeti awdarıldı hám húkimet imperator Mutsuxito (1867-1912-jıllarda húkimranlıq etken) qolına ótti. Sol dáwirden baslap Yaponiya imperator jáne onıń húkimeti basshılıǵında túpkilikli sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq reformalar jolına ótip, tezlesken modernizaciya arqalı batıs mámleketleri dárejesine jetiwdi óz aldına maqset etip qoydı. 1869-jılda paytaxt rásmiy Tokioǵa kóshirildi. 1871-72-jıllarda knyazlikler tamamlanıp, ornına prefekturalar dúzildi, aldınǵı 4 siyasiy gruppa ornına 3 siyasiy gruppa [joqarı dvoryanlar (burınǵı aqsúyekler knyazlar, saray aqsúyekleri), dvoryanlar (barlıq burınǵı sobolaylar), ápiwayı xalıq (buǵan sawda-sanaattan payda alatuǵınlar da kirgizildi)] shólkemlestirildi. Barlıq klasslardıń teńligi, kásip tańlaw hám mámleket boylap kóship júriw erkinligi haqqında nızamlar qabıllandı. 1872-73-jıllarda ótkerilgen jer reformasınan keyin jer, tiykarınan, dvoryan jer iyeleri hám bay diyqanlar qolına ótti. 1873-jıldan mámlekette jıl sánesin belgilewde imperator húkimranlıq etken dáwir atı menen bir qatarda grigoriy kalendarı da engizildi. 1879-jıl birinshi siyasiy partiya dúzildi. 1868-85-jıllarda menshikli qarjı járdeminde awıl xojalıǵı shiyki onimin qayta isley alatuǵın 1300 kárxana qurıldı. 1889-jıl imperatorǵa tolıq kepillikler beretuǵın konstituciya qabıllandı, 1890-jılda parlament shólkemlestirildi. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Yaponiyanıń húkimran sheńberleri agressiv sırtqı siyasattı tuta baslap, 1894-jılda Koreyada kóterilgen diyqanlar qozǵalańın bastırıw nıqabı astında ol jerge ásker jiberdi hám Qıtay menen bolǵan urıs (1894-95) nátiyjesinde Tayvan hám Penxuledao atawların, rus-yapon urısı (1904-05) aqibetinde bolsa Arqa Saxalindi iyeledi. Yaponiya hám Ullı Britaniya ortasında 1902, 1905 hám 1911-jıllarda qol qoyılǵan shártnamalar tiykarında óz-ara sheriklik áskeriy-siyasiy awqam dárejesine kóterildi hám eki tárep Koreya hám de Qıtayda óz poziciyaların jáne de bekkemledi. 1910-jıl avgustta Yaponiya Koreyanı óz koloniyasına aylandırdı. Yapon monopoliyaları Qubla Manjuriyanı, keyin Qıtaydıń basqa rayonların óz tásiri sheńberine kirgizdi. Birinshi jáhán urısı baslanıwınan Yaponiya húkimran sheńberleri Uzaq Shıǵıstaǵı óz poziciyaların jáne de bekkemlew hám keńeytiw ushın paydalandı. 1914-jıl 23-avgustta Yaponiya Germaniyaǵa qarsı urıs ashtı hám oktyabrde Germaniyaǵa qaraslı Marshall, Mariana, Karolina atawların, sonıń menen birge, Qıtaydıń Shandun provinciyasın ol jerde Germaniya ijaraǵa alǵan aymaq penen birge basıp aldı. Yaponiyanıń kolonizatorlıq siyasatı kúsheyip 1918-22-jıllarda Uzaq Shıǵıstaǵı Rossiyaǵa qaraslı bir qansha úlkeni basıp alıp turdı. 1920-jıldan Yaponiya ekonomikasında túskinlik baslanıp, ol 1925-jılǵa shekem dawam etti. 1925-jıl 20-yanvardan Yaponiya menen burınǵı SSSR ortasında óz-ara múnásibetlerdiń tiykarǵı principleri tuwrısında Pekin konvenciyasına qol qoyıldı. 1926-jıl 25-dekabrde Yaponiya taxtına imperator Hirohito (1901-89) otırdı. 1929-33-jıllarda bolǵan jáhán ekonomikalıq daǵdarısı nátiyjesinde payda bolǵan jaǵdayda Yaponiyada áskeriy fashistlik diktatura ornatıwǵa umtılıwshı oǵada reakcion "jas oficerler" toparı aktivlesti. 1931-jıl Yaponiya Manjuriyanı basıp alıwǵa kiristi. 1933-36-jıllarda Qıtayǵa qarsı agressiyanı kúsheytti. 1936-jıl 25-noyabrde Yaponiya fashistler Germaniyası menen "Antikomintern pakti" ne qol qoydı. 1937-jıl iyulda Qıtaydı basıp alıw ushın urıs basladı hám 1938-jıl onıń pútkil arqa bólimin basıp aldı. Yaponiya áskerleri shoro armiyası tárepinen Hasan kóli janında (1938) hám XalxinGol urısı (1939) nda jeńilgennen keyin, Yaponiya húkimeti Evropa mámleketleri hám AQSh tıń Qubla Shıǵıs Aziyadaǵı koloniyalarına hújim etiwge ótti. 1940-jıl Vetnamnıń arqa bólimin basıp aldı. Sol jılı 27-sentyabrde Germaniya, Italiya hám Yaponiya ortasında "Úshler pakti" ne qol qoyıldı. Ekinshi jáhán urısında Germaniya hám Italiya awqamshısı retinde qatnastı. 1941-jıl 7-dekabrde Yaponiya AQSh tıń PyorlXarbordaǵı áskeriy bazasına hújim etiwi menen Ekinshi jáhán urısına kirdi. 1942-jıl Yaponiya imperiyasi Ullı Britaniya hám Franciyanıń Qubla Shıǵıs Aziyadaǵı kóplegen koloniyaların iyelep úlken aymaqtı óz qadaǵalawına aldı. Biraq 1943-jıldan iyelegen aymaqların joǵalta basladı. 1945-jıl AQSh áskeriy hawa kúshleri Yaponiyanıń Hiroshima (6-avgust) hám Nagasaki (9-avgust) qalalarına atom bombasın tasladı. Sovet húkimeti 1945-jıl 9-avgustta Yaponiyaǵa qarsı Manjuriya strategiyalıq operaciyasın basladı. 1945-jıl 2-sentyabrde Yaponiya sózsiz táslim bolǵanlıǵı tuwrısındaǵı aktke qol qoydı jáne onıń aymaǵın awqamshılar atınan AQSh áskerleri okkupaciya etti. 1946-48-jıllarda bolıp ótken Tokio sud processinde tiykarǵı yapon áskeriy jinayatshıları jazaǵa tartıldı. Urıstan keyin Yaponiyada jergilikli siyasiy jáne social-ekonomikalıq reformalar ótkerilip, qurallı kúshler hám oń shólkemler tarqatıp jiberildi, dvoryan jer iyeligi tamamlandı, aldınǵı monopolistlik koncernler qayta dúzildi. 1947-jılǵı konstituciyaǵa qaray mámleket xalıq aralıq waqıyalardı qural kúshi menen sheshiwden hám sol maqsette qurallı kúshler dúziwden waz keshti. 1951-jıl 8-sentyabrde Yaponiya menen AQSh, Ullı Britaniya, Franciya hám basqa da mámleketler ortasında San Francisko kelisim shártnaması dúzilip, mámleket suvereniteti tiklendi hám de Yaponiya basıp alǵan barlıq koloniyalarınan waz keshti. Sol jılı Yaponiya menen AQSh ortasında qol qoyılǵan qawipsizlikti kepillew tuwrısındaǵı shártnamaǵa kóre, Yaponiyada AQSh áskeriy bazaları jaylastırıldı. 1956-jıl 19-oktyabrde SSSR menen Yaponiya ortasında urıs jaǵdayına toqtaw beriw, diplomatiyalıq múnásibetlerin qayta tiklew tuwrısında qospa bayanatqa qol qoyıldı. 1950-jıllar basınan Yaponiya ekonomikası tez pát penen rawajlandi. 1960-jıllardıń aqırına kelip "yapon káramatı" termini payda boldı hám ol jalpı milliy ónim hám sanaat islep shıǵarıw kólemi boyınsha kapitalistlik dúnyada 2-orınǵa shıqtı. 1990-jıllarda Yaponiya jáhán kólemindegi eń úlken qarejetke iye mámleketke aylandı. Yaponiya — 1956-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 23-dekabr — imperator tuwılǵan kún (1933). Ózbekstan suverenitetti 1991-jıl 28-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 26-yanvarda diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan.

Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Liberal-demokratiyalıq partiya, 1955-jıl tiykar salınǵan; Yaponiya demokratiyalıq partiyası, 1996-jıl dúzilgen; Jańa Komeyto partiyası, 1964-jıl dúzilgen; Yaponiya social-demokratiyalıq partiyası, 1945-jıl tiykar salınǵan; Yaponiya Kommunistlik partiyası, 1922-jıl dúzilgen; Jańa konservativ partiya, 2002-jıl dúzilgen. Yaponiya kásiplik awqamları konfederaciyası — Shinrengo, 1989-jıl 21-noyabrde Yaponiya kásiplik awqamları Bas keńesi (1950-jıl dúzilgen) hám Ulıwma yapon menshikli kárxanalar xızmetkerleri kásiplik awqamı (1987-jıl islengen) nıń qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen.

Xojalıǵı

Yaponiya — ekonomikalıq qúdireti boyınsha jáhánde AQSh tan keyingi orında turatuǵın joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Sanaat óndiristiń ulıwma kólemi boyınsha jáhánde aldınǵı orınlardan birin iyeleydi. Úlken kárxanalar menen birge mayda kárxanalar da bar (ásirese, jeńil hám azıq-awqat sanaatında). Yaponiya ekonomikası shetten keltiriletuǵın shiyki ónim hám janılǵıǵa tiykarlanǵan. Yaponiya jáhán bazarına sanaattıń pánge tiykarlanǵan quramalı tarmaqları ónimleri, zamanagóy konstrukcion materiallar jetkizip beretuǵın mámleket. Yaponiya jáhán jalpı milliy óniminiń 13% ten aslamın islep shıǵarıw menen birge, iri xalıq aralıq ekonomikalıq, sawda hám finans shólkemleri hám de "segizlik" mámleketlerinde jetekshi abıroyǵa iye. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 38%, awıl, orman xojalıǵı hám balıq tutıw 2%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 60% ti quraydı. Jalpı ishki ónimi 4,3 trillion AQSh dollarına teń (2003).

Sanaatı

Sanaatında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 25% i bánt. Energetika, metallurgiya, avtomobilsazlıq, kemasazlıq, ximiya, neft ximiyası, qurılıs materialları sanaatı sıyaqlı tayanısh tarmaqlar shetten alınatuǵın shiyki onim hám de texnologiyanıń eń jańa jetiskenlikleri tiykarında derlik pútkilley tazadan qurıldı. Energetika sanaatı da tiykarınan, shetten keltirilgen neftke tiykarlanǵan. Jılına ortasha 1,097 trillion kVtsaat elektr energiya payda etiledi; onıń 706,4 mlrd. kVtsaatı ıssılıq elektr stanciyalarında, 91,8 mlrd. kVtsaatı GES larda, 295 mlrd. kVtsaatı atom elektr stanciyalarına tuwrı keledi (2002). 2003-jıl 52 atom elektr stanciyası jumıs isleydi. Yaponiya sanaatında qara hám reńli metallurgiya rawajlanǵan. Kán sanaatında kómir, gaz, temir hám mıs rudası, pirit, rux, qorǵasınrux, marganec, gúmis, altın, sınap, kaolin, talk hám taǵı basqa qazıp alınadı. Mashinasazlıq hám ximiya sanaatı joqarı rawajlanǵan. Avtomobiller, xojalıq texnika, elektron ásbaplar, baylanıs quralları, keme, polat, cement, plastmassa, sintetikalıq talshıq, robot islep shıǵarıw, neftti qayta islew, biotexnologiya mámleket ekonomikalıq rawajlanıwınıń joqarıda turatuǵın tarmaqlarınan bolıp tabıladı. Yaponiya sanaatı 4 tiykarǵı rayon: Keyxin (Tokio, Kanagava), Chukyo (Aychi, Mie), Hanshin (Osaka, Hiogo), Kita Kyushu (Fukuoka) ǵa bólingen. Usı rayonlarda jámi sanaat óniminiń 40% ten aslamı islep shıǵarıladı.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵında ónim jetistiriw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlardan birinde bolıp, ol joqarı dárejede mexanizaciyalasqan hám avtomatlastırılgan. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 4,2% i awıl xojalıǵında bánt. Aymaǵınıń 12,9% yamasa 4,8 mln. gektarında diyqanshılıq etiledi. Diyqanshılıqta tiykarǵı egin — salı (2002-jıl 11 mln. tonna salı jetistirilgen). Sonıń menen birge, kartoshka, palız eginleri, az muǵdarda biyday hám dánli eginleri egiledi. Miywe jetistiriw, baǵshılıq, shárwa xojalıǵı rawajlanǵan. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, qus baǵıladı; nawqanshılıq hám balıqshılıq rawajlanǵan. Yaponiyada 3000 den artıq balıq tutıw portları bolıp, dúnya boyınsha awlanatuǵın balıq hám teńiz jániwarlarınıń 15% sol portlarǵa tuwrı keledi.

Transportı

Ishki júk aylanbasında avtomobil transportınıń roli úlken (jılına ortasha 5,5 mlrd. tonna júk tasıladı). Ulıwma hám ekspress jollardıń uzınlıǵı 1,2 mln. km, sonday-aq, 4,4 mıń km tez júrer magistrallar. Yaponiya jollarınıń uzınlıǵı 43,7 mıń km. Derlik 1/2 bólegi elektrlestirilgen. 1964-jıldan tezligi saatına 270 km ge shekem jetetuǵın "Shinkansen" poezdleri háreketi jolǵa qoyılǵan. 9 qaladaǵı metropolitenniń uzınlıǵı 540 km. Yaponiyada suw astı hám jer ústi tunnelleri hám kópirler kóp. Dúnyada eń úlken Seykan tunneli (53,9 km) Honshu hám Hokkaydo atawların birlestiredi. Ishki suw jollarıniń uzınlıǵı 1770 km ge jaqın. Teńiz sawda flotı 5473 kemaǵa iye jáne onıń ulıwma tonnası 40 mln. brutto registrli tonnaǵa jetedi. Tiykarǵı portları — Kobe, Chiba, Yokohama, Nagoya, Osaka, Kavasaki, Tokio, Hakodate. Tokio, Osaka, Niigata qalası qasında xalıq aralıq aeroportlar bar. Mámlekette neft trubaları 400 km den zıyat, gaz trubaları 1800 km.

Sırtqı sawdası

Yaponiya shetke mashina hám úskeneler, metall buyımlar, elektronika, ximiya ónimleri, elektrikalıq ásbaplar shıǵaradı; shetten sanaat shiyki ónimi, mineral janılǵı, azıq-awqat hám toqımashılıq ónimlerin aladı. 2003-jıl Yaponiyanıń importı 383,3 mlrd. AQSh dolların, eksportı 417,8 mlrd. AQSh dolların quradı. Sırtqı sawdada AQSh, Evropa Awqamı hám de Qubla hám Qubla Shıǵıs Aziya mámleketleri menen sheriklik etedi. Shet el turizmi rawajlanǵan. Pul birligi — iyena.

Medicinalıq xızmeti

Xalıq salamatlıǵınıń kórsetkishleri boyınsha Yaponiya jáhánde jetekshi orında turadı. 2001-jıl 1,85 mln. orınlı 167,5 mıń emlewxana hám poliklinika bolǵan (hár 100 mıń xalıqqa 1458 orın). Yaponiyada 255,7 mıń shıpaker, 90,8 mıń tis shıpakeri, 217,4 mıń farmacevt iskerlik júrgizedi. Hár 100 mıń adamǵa 201,5 shıpaker tuwrı keledi. Yaponiyada óz ıssı suw dáreklerine iye bolǵan 3023 kurort bar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Yaponiyada bilimlendiriw sisteması, mádeniyat, sport, pán hám texnologiya ministrligi hám jergilikli húkimet shólkemleri tárepinen muwapıqlastırıladı. Mektepke shekem tárbiya balalar baqshalarında (8389 menshikli baqshada 1,4 mln., 5785 mámleket baǵshasında 367,8 mıń tárbiyalanıwshı) ámelge asırıladı. 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın oqıw májburiy hám biypul. Tálimniń birinshi basqıshı 6 jıllıq baslanǵısh mektep (2003-jıl 23,6 mıń mektepte 7,2 mln. oqıwshı). Ekinshi basqısh 3 jıllıq kishi orta mektep (2003-jıl 11,1 mıń mektepte 3,74 mln. oqıwshı). 16-18 jaslı balalar 3 jıllıq úlken orta mektep (2003-jıl 5,4 mıń mektepte 3,8 mln. oqıwshı) te tálim aladı. Joqarı tálim universitet, professional kolledj hám texnika institutlarınan ibarat. 2004-jıl mámlekettegi 709 universitette 2,8 mln. student oqıydı, 84,2 mıń oqıtıwshı isleydi. Universitetlerdiń 542 si menshikli. Iri universitetleri: Tokio universiteti, Kioto universiteti, Osaka universiteti (1886-jıl dúzilgen) hám basqalar. Yaponiyada ilimiy tekseriw jumıslarına jılına derlik 100 mlrd. AQSh dolları kóleminde aqsha sarıplanadı hám bunda menshikli sektor jetekshi poziciyaǵa iye. Yaponiya tarawında 756,3 mıń adam bánt. Olardan 430,6 mıń adam ilimiy izertlewlerdi menshikli kompaniyalar, 280,7 mıń adam universitetler, 44,9 mıń adam sociallıq shólkemlerde is júrgizedi. Iri ilimiy tekseriw institutları: aviakosmik texnika, metallar, elektronika boyınsha kompleks izertlewler, kosmos hám astronavtika, elektr energetikası, avtomobilsazlıq, oylap tabıw hám jańalıqlar, Nomura kompleksi, Mitsubisi kompleks institutları. Yaponiyada 2711 ǵalabalıq kitapxana, 3599 muzey, 79 haywanat baǵı, 79 akvarium, 90 botanika baǵı bar. Iri kitapxanaları: Milliy parlament kitapxanası (7,9 mln. shıǵarma), Tokio universiteti kitapxanası. Iri muzeyleri: Tokiodaǵı milliy muzey (1871-jıl dúzilgen), Milliy ilimiy muzey, Imperator sarayı, Kiotodaǵı milliy muzey (1889) hám Milliy házirgi zaman kórkem óner muzeyi (1963), Nagoyadaǵı Tokugava kórkem muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Yaponiyada 70,8 mln. nusqada 166 milliy hám jergilikli kúndelik gazeta shıǵadı. Irileri: "Iomiuri" ("Reportyor", 1874-jıldan) "Asaxi" ("Shıǵıp atırǵan quyash", 1879-jıldan), "Mayniti" ("Kúndelik gazeta", 1872-jıldan), "Nihon keyzay simbun" ("Yaponiya ekonomikalıq gazetası", 1876-jıldan), "Sankey simbun" ("Sanaat ekonomikalıq gazetası", 1950-jıldan). Sonıń menen birge, 4178 aylıq hám háptelik jurnal, byulleten shıǵadı. Irileri: "Bungey syudzyu" ("Kórkem ádebiyatqa baylanıslı ádebiy sawǵa", 1923-jıldan), "Dziyu minsyu" ("Liberal-demokratiya", 1955-jıldan), "Kurashi top seyji" ("Turmıs hám siyasat"), "Sekay" ("Kosmos", 1946-jıldan), "Tyuo koron" ("Oraylıq sholıw", 1886-jıldan), "Ekonomisuto" ("Ekonomist", 1923-jıldan), "Bunka xyoron" ("Mádeniy túsindiriw"), "Gekkan shakayto" ("Social-demokratiyalıq partiya jurnalı", 1957-jıldan). Ulıwma milliy xabar agentlikleri: Kiodo Susin (1945-jıldan) hám Jiji Sushin (1945-jıldan). Radioesittiriw 1925-jıldan hám telekórsetiwler 1953-jıldan alıp barıladı. Yaponiya radiotelevidenie korporaciyası yarım húkimet shólkemi esaplanadı. 1925-jıl dúzilgen. 222 menshikli aǵzanı birlestirgen Kommerciyalıq esittiriwler milliy associaciyası 6900 teleradiostanciyanı basqaradı (1996).

Ádebiyatı

Ádebiyatı áyyemnen bar bolǵan xalıq awızeki dóretiwshiligi (qosıq, ańız hám basqalar) dáwirinde payda bolǵan. Ańız, ertek, tariyxıy ráwiyat hám qosıqlardan ibarat "Kojiki" ("Áyyemgi hádiyseler jılnaması", sintoizmniń múqáddes kitabı esaplanadı) kompleksi dáslepki ret 712-jılda dúzilgen. Bul dóretpe yapon tilinde jazılǵan birinshi derek esaplanadı. 759-jıl 4516 folklor hám 500 ge jaqın avtordıń dóretpelerinen ibarat yapon poeziyası antologiyası — "Man'yosyu" ("Kóp ásirlik qosıqlar kompleksi") jaratıldı. IX ásirdiń ortalarında birinshi kórkem ádebiyatqa baylanıslı prozalıq shıǵarma — "Taketorimonogatari" jaratıldı. X ásir aqırı — XI ásir baslarında jazıwshı hayal Murasaki Sekibu (978-1016) jaratqan "Genjimonogatari" ("Shahzada Gendzi haqqında qıssa") shıǵarması Yaponiya eski ádebiyatınıń shıńı boldı. XII-XVI ásirlerde áskeriy epopeyalar jaratıldı, kórkem kúndelikler keń tarqaldı, poeziya antologiyaları dúzildi. XIV-XV ásirler xalıq dóretiwshiligi hám Budda ráwiyatları tiykarında bir perdeli dramalar (nıqap teatrları ushın) jazıldı. XVI ásirden qala ádebiyatı payda boldı. Ónermentler, sawdaǵa tiyisli shayırlardıń jıynaqları dúzildi. XVII-XIX ásirdiń 60-jıllarında ádebiyatta demokratiyalıq ideyalar háwij aldı. XVII ásir aqırı — XVIII ásir baslarında iri dramaturg Takamatsu Mondzaemon nátiyjeli dóretiwshilik etti. Matsuo Basyo (XVII ásir), Kobayasi Issa (XVIII ásir aqırı — XIX ásir bası) poeziyanıń xokku janrında shıǵarmalar jarattı. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma jáne de ósti. XIX ásirdiń ortalarınan yapon ádebiyatında Sentimental roman janrı payda boldı, evropalı avtorlardıń dóretpelerine awdarma islenip basladı. Shimey Ftabatey (1864-1909) "Júziwshi bultlar" romanı menen yapon ádebiyatında sın kózqarastan realizmge tiykar salındı. Roka Tokutomi, Soseki Natsume hám basqalardıń dóretpelerinde de sın kózqarastan realizm ideyaları óz ornın tawdı. XX ásirdiń baslarınan poeziyada Evropa poeziyasınıń tásiri hám romantikalıq ideyalar kózge taslandı. Realist jazıwshılar dóretpelerinde social sın pikir tiykarǵı orın aldı. E. Zolya dóretiwshiligi tásirinde naturalizm ushın gúres háreketi baslandı. 1930-40-jıllar ádebiyatında "múqáddes urıs" tı jaqlawshı apologetik ideya húkimran boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde bir qansha yapon jazıwshıları óz shıǵarmalarında "turaqlı qádiriyatlardı" izlew maqsetinde milliy ádebiyattıń kóp ásirlik dástúrlerine múráját etti. Dzyun'itiro Teńidzakidiń "Mayda qar" (1943-48), Yasunari Kavabataniń "Mıń tırna" (1951), "Eski paytaxt" (1961-62) romanları sol taypadaǵı dóretpeler bolıp, olarda kúshli ishki lirizm hám gózzallıqtıń eski kórinisi súwretlenedi. Sonıń menen birge 1967-jıl Yukio Misimanıń yapon mádeniyatına tán bolǵan urıs dástúrlerin qayta tiklewge shaqırıwshı trilogiyası ("patriot", " Xrizantema" hám "Sheyit bolǵan qaharman dawısı") jaratıldı. Ádebiyatta sengoxa aǵımı qarar tapqannan keyin, sol aǵım wákilleri bolǵan túrli ideya-estetikalıq baǵdardaǵı jazıwshılar óz dóretiwshiliklerinde insan ózligin qarar tabıwı mápleri jolında militarizm hám dástúriylikti biykarladı. Sol aǵım wákilleriniń urıs temasına tiyisli dóretpeleri, atap aytqanda, Shohey Ookanıń "Daladaǵı jalınlar" (1951), Hiroshi Nomaniń "Boslıq regioni" (1952), Shusaku Endo "Teńiz hám záhár" (1957) romanları jaratıldı. Yosie Xotta "Jalǵızlıq maydanı" shıǵarmasında (1951) urıstan keyingi yapon oqımıslı adamları haqqında gúrriń etiledi. 1950-60-jıllar yapon ádebiyatınıń ataqlı wákillerinen biri Yasushi Inoue bolıp tabıladı. Onıń "Tempyoniń cherepitsali tamı" (1957) hám "Samarqandqa sayaxat" (1969) tariyxıy dóretpeleri Ullı jipek jolında ámelge asırılǵan ruwxıy baylanıs hám Orta Aziyanıń áyyemgi qalalarına arnalǵan. 1960-70-jıllarda ilimiy fantastika hám detektiv roman janrı rawajlandı. 1960-80-jıllar yapon ádebiyatı realistlik hám modernistlik ideyalardıń óz-ara háreket hám gúreslerinde rawajlandı. Bul dáwirde jazıwshılardan Gomikava Jumpey, Ishikava Takuzo, Kayko Takeshi, Oe Kenzaburo óz roman hám qıssalarında social hám etikalıq mashqalalardı kóterdi. Yaponiya ádebiyatında Hiroshima baxıtsızlıǵı teması keń orın aldı (Hotta Jasiyo, Ibuse Masuji, Oda Makoto). Kobo Abe dóretpelerinde realizm hám fantastika uyǵınlasqan halda filosofiyalıq máseleler bayanlandı. Yaponiyada Qıtay mádeniyatı tásirinde Qıtay tilinde de ádebiyat rawajlanǵan. XIV-XV ásir hám XVII-XIX ásir baslarında rawajlanǵan. Yaponiya ádebiyatınıń iri wákilleri bolǵan Ryunoske Akutagava, Kobo Abe, Yasunari Kavabata (1968-jıl Nobel sıylıǵı iyesi), Kendzaburo Oe (1994-jıl Nobel sıylıǵı iyesi) Murakami Haruki, B. Yosimoto sıyaqlı jazıwshılardıń shıǵarmaları jáhánde ataqlı.

Arxitektura

Áyyemgi yaponlardıń turar jayları yarım jertóleler bolǵan jáne onıń tóbesi aǵash hám qamıs menen jabılǵan. Eramızdıń baslarında aǵash sırıqlı úyler qurıla basladı. (Ise qalasındaǵı sintoistler ibadatxanası, III-VII ásirler). III-VI ásirlerde patshalar ushın sheńber hám taǵa formasında úlken qorǵan (kafun) lar qurılǵan. VI ásirde buddizm tarqalıwı múnásibeti menen qıtay hám koreys arxitekturası usılında monastr, pagoda, ibadatxana hám saraylar qurılǵan (Nara qalasındaǵı Xoryuji monastri, VII ásir; Kito qalası qasındaǵı Byodoin sarayı, XI ásir). VIII ásirde Qıtay qala qurılısı usılında Heyjokyo (házirgi Nara) hám Heyan (házirgi Kito) qalalarına tiykar salındı. XIV-XVI ásirlerde landshaft arxitekturası, qıtaysha baǵlar, parklar qurıw kórkem óneri, qorǵan hám saray diywallarına súwret sızıw rawajlandı. XVI ásirden qala qorǵaw imaratları qándek hám gerbish diywallar menen qorshaldı. Sol dáwirde házirge shekem saqlanıp qalǵan dástúriy yapon turar jayı qáliplesti. XVI ásirden Edo (házirgi Tokio) qalasında qurılıs háwij aldı. XIX ásir aqırınan qala qurılısı rawajlandı, sanaat kárxanaların qurıw kóbeydi, qurılısta gerbish, keyinirek temirbeton hám metall isletilip basladı. Yapon arxitektorları (Tatsuno Kingo, Katayama Otokuma) imaratlardı qurıwda Evropa usılınan paydalandı yamasa dástúriy yapon úy qurıw formaların Batıs Evropa arxitektura formaları menen uyǵınlastırdı. XX ásirdiń 20-jıllar aqırı Le Korbyuzye tásirinde funkcionalizm usılı jayılıp basladı. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-45) Yaponiya qalaları wayran boldı; 50-jıllardan qurılıs keń kólemde háwij aldı. Milliy arxitektorlıq formaların zamanagóy konstrukciyalar menen uyǵınlastırıw nátiyjesinde yapon arxitektorlıǵı jáhánde ataqlı boldı (Hiroshimadaǵı Tınıshlıq memorial parki, 1949-56; Okayama qalasındaǵı Kurashiki qala zalı, 1960; Kofudaǵı Yamanashi imaratı, 1966; hámmesiniń arxitektorı Tange Kenzo; Tokiodaǵı Metropoliten festival xoll, 1960-61, arxitektor Mayokava Kunio; Tokionıń Shinjuku rayonındaǵı maydan ansambli hám transport jolawshılar túyini, 1960-67, arxitektor Sakakura Jundo; Kioto qalasındaǵı Xalıq aralıq konferenciyalar orayı sarayı, 1966-70-jıllar bası, arxitektor Sachio Otani). 18 jazǵı olimpiada oyınları (1964) hám "EKSPO70" kórgizbesiniń ótkeriliwi múnásibeti menen iri qalalar, atap aytqanda, Tokio hám Osaka orayları rekonstrukciya etildi, Tokioda eki olimpiada kompleksi (Yoyogi, arxitektor Tange Kenzo; Komazava, arxitektorlar Murata Masasiko hám Ashihara I.), Osakada bas pavilon kórgizbesi (arxitektor Tange Kenzo) qurıldı. 1960-jıllar aqırında joqarı seysmik aymaq ekenligine qaramay, júdá bálent imaratlar qurıldı (Tokio, Osaka hám basqa qalalarda). Yaponiyada milliy arxitektorlıq dástúrleriniń rawajlanıwı K. Maekava, Yo. Taniguti, K. Tange, K. Kurokava hám basqa ataqlı arxitektorlar iskerligi menen baylanıslı.

Súwretlew kórkem óneri

Yaponiya kórkem óneriniń áyyemgi estelikleri yapon mádeniyatı dáwiri (eramızǵa shekemgi 8-1 mıń jıllıqlar ortaları) ne tiyisli. Eramızǵa shekemgi I ásirde tayarlanǵan bronza buyımlar, ılaydan islengen ıdıs úlgileri saqlanǵan. VI ásirde buddizm tarqalıwı múnásibeti menen ibadatxanalar jaratıldı hám olar budda dinindegi ataqlı personajlar súwretlengen háykelsheler menen bezetildi (Nara qalasındaǵı Xoryudzi, Yakusidzi monastrlerindegi háykeller). Dáslepki orta ásirlerde reńli-súwret hám músinshilikte portret janrı sonıń menen birge, teatr nıqapları kórkem óneri rawajlandı. Yaponiya reńli-súwreti buddizm hám de Qıtay kórkem óneri tásirinde rawajlandı. XI-XII ásirlerde ayrıqsha milliy ayrıqshalıqlarǵa iye boldı. Bul dáwirde Fujivara Takayoshi, Fujivara Nobuzane hám Toba Sojo sıyaqlı súwretshiler ataqlı boldı. XII-XIII ásirler reńli-súwretindegi portretler ápiwayılıǵı hám jetkerip beriliwi menen ajıralıp turadı (Fujivara Takanobudiń "Minamoto Yoritoma portreti"). XIV-XV ásirlerde budda sektasınıń dzen mekteplerinde tús reńli-súwreti rawajlandı [Josetsu, Shubun, Toy Oda (Sessyu laqabı menen ataqlı) tábiyat kórinisleri]. XV ásirde dúnyalıq professional reńli-súwret qáliplesti. Kano mektebi (tiykarshısı Kano Masanobu) hám Tosa mektebi (tiykarshısı Tosa Matsunobu) dóretpelerinde qıtay eski reńli-suwreti óz ornın taptı. XV-XVII ásirlerde bezew jazıwı kórkem óneri joqarı dárejege eristi (Sotatsu Tavaraya, Ogata Korin). Bul dáwirde shay tarqalıwı múnásibeti menen gúlalshılıq hám shını buyımlar tayarlaw háwij aldı. XVII ásir baslarında aǵashqa reńli gravyura islew kórkem óneri — ukiyyoe yapon kórkem óneriniń jetekshi túrine aylandı (Moronobu Hishikava, Harinobu Suzuki, Utamaro Kitagava, Hokusay Katsushika, Hiroshige Ando sıyaqlı ustalar).

Muzıkası

Muzıkası áyyemgi dástúrlerge bay bolıp, óz rawajlanıwı processinde qıtay hám koreys, hind hám Qubla Shıǵıs Aziya mámleketleri xalıqları muzıka mádeniyatı tásirinde bayıǵan; ol miynet, turmıs, diniy dástúrler menen baylanısqan. Qosıqlar bir dawıslı, qos metrler joqarı. Muzıkalıq saz ásbapları hárqıylı: shertilip shertiletuǵın — shamisen (lyutnya), koto (13 tarlı sitra); úflep shertiletuǵın — nokan, shakuhachi (fleytalar), soo (erin organı), hichiriki (goboy túri); udarlı — tayko, kotsuzumi, otsuzumi (barabanlar), shoko (gong). Professional muzıka diniy háreketler hám teatr menen baylanıslı bolǵan; onıń tariyxı VI-VII ásirlerge barıp taqaladı. XIV ásirde teatr kórkem óneri (qosıq, oyın, saz ásbaplar menen birge atqarılatuǵın deklamaciya), XVI-XVII ásirlerde dzyoruri quwırshaq teatrı muzıkası hám kabuki (eski yapon teatrı túrlerinen biri) muzıkası qáliplesti. Yaponiyada muzıka kórkem ónerin rawajlandırıwda Muzıka izertlewleri institutı (1879-jıl dúzilgen, 1886-jıldan Tokio muzıka mektebi) zárúrli rol oynadı. 1897-jıl yapon simfonikalıq orkestriniń birinshi koncerti bolıp ótti. Evropada muzıka tálimin alǵan Yamada Kosaku, Nobutoki Kiyoshi, Kiyose Yasuji, Matsudayra Yoritsune sıyaqlı kompozitorlar kompozitorlardıń jańa federaciyası (1930-jıldan Yaponiya zamanagóy muzıka awqamı) n dúzdi. Óz dóretiwshiliklerinde milliy dástúrlerge súyengen halda, Evropanıń kompozicion usıllarına da múrájáát etti . 1960-80-jıllarda Mamiya Mitio hám Akutagava Yasusi sıyaqlı kompozitorlar folklor hám yapon eski muzıkasınan keń paydalandı. 1940-jıllardıń aqırınan Seki Akiko basshılıǵında antiimperialistlik xarakterdegi "Yaponiyanıń qosıq aytıwshı dawısları" ǵalabalıq xor háreketi keń jayıldı. 1950-jıllardıń aqırınan avangardizm tásiri kózge taslana basladı, eksperimental muzıka túrleri tarqaldı. Házirgi dáwirde ǵalabalıq hám eski muzıka menen birge milliy muzıka túrleri tarqalǵan. Folklor muzıkasın jıynaw, úyreniw hám tarqatıwǵa bólek itibar beriledi. 1970-jıllarda karaoke (bos orkestr) háweskerler atqarıwshılıǵı payda bolıp, ol xalıq arasında júdá tanıldı. Kompozitorlardan Noda Teruyaki, Hachimura Jasio, Ikebe Shinitiro, atqarıwshı dirijyorlardan Abe Komei, Masashi Ueda, Vatanabe Akeo, Ivaki Hiroyuki, Moro Takashi, pianinoshı Tanaka Keyko, skripkashi Kubo Yoko ataqlı. Yaponiyada 20 dan artıq simfoniyalıq orkestr, kamer saz ansambli, xor jámáátleri hám basqalar bar. Tokioda Mámleketlik muzıka akademiyası (1887-jıldan), XX ásir muzıkası institutı (1957-jıldan), Milliy elegant kórkem óner hám muzıka universiteti, Toxo joqarı muzıka mektebi iskerlik kórsetedi.

Teatr

Teatr kórinisleri áyyemgi xalıq diyqanshılıq bayramlarında kórsetilgen tamashalardan baslanadı. VII-VIII ásirlerde gigaku hám bugaku dep atalǵan muzıkalı oyın tamashaları payda boldı; olar yapon eski teatrınıń qáliplesiwine járdem berdi. VIII-XII ásirlerde sangaku muzıkalı oyın tamashaları keń jayıldı. XII ásir baslarında muzıkalı tamashalardıń jańa túrleri — dengaku hám sarugaku rawajlandı. XIV ásir aqırı — XV ásir baslarında yapon teatrınıń jańa túri — noo teatrı (muzıka, oyın hám dramalıq háreketlerden ibarat) payda boldı. XVI ásir aqırı — XVII ásir baslarında Kiotoda dzyoruri quwırshaq teatrı hám kabuki teatrı, XIX ásir aqırı — XX ásir basları teatrınıń jańa túrleri — simpa hám sinkokugeki payda boldı. XX ásir baslarında Evropa teatrı tásirinde singeki teatr baǵdarı (házirgi drama teatrı) qáliplesti. XX ásirdiń 1-shereginde Tokioda "Rodo gekidan" atındaǵı birinshi jumısshı teatrı iskerlik kórsetti. Keyinirek Tokioda "Sukizi shogekijo" hám "Hayuza" teatrları payda boldı; olardıń repertuarınan milliy dramaturglar Kobo Abe, Koyama Yushi pyesaları orın aldı. 1947-jıl "Mingey" teatrı óz iskerligin basladı. Teatr qasında "Mingey" kinostudiyası jumıs isledi. 1966-jıl Tokioda "Kokuritsu gekijo" milliy teatr orayı dúzildi hám ol dástúriy janrlardı saqlaw hám rawajlandırıwda zárúrli rol oynadı. Yaponiyanıń zamanagóy teatr kórkem óneri dástúriy teatr (bugaku, noo, kabuki, joruri) hám Evropa tipindegi teatr (drama, opera, balet) ǵa bólinedi. Bugaku teatrınıń dástúrleri eski muzıka hám ayaq oyınnıń rawajlanıwına tiykar boldı. Teatr artistlerinen Kita Minoru, Hosho Motomasa Kuro, Itimura Manzeamon, Nakamura Kanzaburo, Nakamura Utaemon, Nakamura Bungori, Matsumoto Koshiro, Mizutani Yayeko, Shimada Shogo, Tatsumi Ryutaro hám basqalar ataqlı.

Kino

Yaponiyada birinshi kórkem film 1899-jıl súwretke alınǵan. 1903-jıl Tokioda birinshi turaqlı kinoteatr, 1908-jıl birinshi kinostudiya dúzildi. 1923-jıldan Kioto qalası kino orayına aylandı. 1931-jıl birinshi dawıslı film ("Qońsı hayal hám hayalım", rejissyor Gosho Heynosku) jaratıldı. 1936-jıl Mizoguchi Kenji "Elegiya Naniva" hám "Gionlı apalı-sińiller" filmlerin jarattı. 1930-jıllarda "Yaponiya filmler islep shıǵarıw boyınsha jáhánde 2-orındı iyelep turdı. Urısqa shekem bolǵan kinofirmalar ("Toho", "Shinko" hám basqalar) dıń tiykarǵı filmleri militaristlik mazmunda bolǵan. Urıstan keyingi jıllarda yapon kinosında Imai Tadashi, Yamomoto Satsuo, Kinoshita Keysuke hám basqa da rejissyorlar dóretiwshiligi menen baylanıslı bolǵan aldıńǵı ideyalar óz ornın taptı. Olar óz filmlerinde Hiroshima baxıtsızlıǵı, miynetkeshlerdiń salmaqlı turmısı haqqında gúrriń etti. 1950-60-jıllardaǵı eń jaqsı filmler: "Rashomon" (1950), "Qızıl saqal" (1964; ekewiniń rejissyorı Kurasava Akira), "Hár qalay biz jasap atırmız" (1951, rejissyor Imai Tadashi), "Hiroshima balaları" (1952) hám "Jeleń aral" (1960; ekewiniń rejissyor Sindo Kaneto). 1960-jıllardaǵı ataqlı rejissyorlar: Yamamoto Satsuo, Koboyashi Masaki, Imai Tadashi. 1960-70-jıllarda kóbirek hújjetli filmler dańq shıǵardı. S. Ogava, N. Suchimoto, M. Miyagi sıyaqlı dóretiwshiler óz filmlerinde zamannıń tartıslı máselelerin kóterip shıqtı. 1958-jıldan baslap "Toey" kinokompaniyası islep shıǵara baslaǵan multiplikacion filmler pútkil jáhánge tarqaldı. 1970-80-jıllarda yapon kinosı televidenie menen báseki nátiyjesinde krizisli jaǵdayda bolsa da, "19 jaslı jalańashlar" (1970, rejissyor Shindo Kaneto), "Jawınger ruwxı" (1982, rejissyor Kurosava Akira), "Ílaylı dárya" (1981, rejissyor Kohay Oguri), "Narayama haqqında ańız" (1983, rejissyor Imamura Sohey) sıyaqlı filmler jaratıldı. Keyingi jıllarda T. Kitano, M. Syou, S. Ivai, N. Takenaka sıyaqlı ataqlı kino dóretiwshileri jetilisip shıqtı. 1969-96-jıllar dawamında kórsetilgen "Mırza Tóre" serialı yaponlar arasında ataqlı. Yapon kinosında Yamada Isuzu, Mifune Toshiro sıyaqlı aktyorlar dańq qazanǵan. "Nikkatsu", "Shotiku", " Toho", "Toey" hám basqa kinokompaniyalar iskerlik júrgizedi.