Dîrok
Ên ku demên berê bi bîr nayînin, mecbûr in ku serpêhatiyên berê dubare bikin.[1]
Dîrok an jî tarîx lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye[2][3] ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin.[4] Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên hunerî bi kar tînin.[5]
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê"[6] tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin.[7] Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand.
Etîmolojî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Kelîmeya "dîrok" herî pêşî di salên 1930î de wekî neolojîzmekê ketiye edebiyata kurdî.[8] Du teorî li ser etîmolojiya vê kelîmeyê hene, li gorî yekê ji wan kelîmeya dîrok ji gotina "dûr" tê ku di hin devokên kurmancî de wek "dîr" yan "dwîr" tê gotin.[9] Teoriya din bawer e ku "dîrok" ji gotina "çîrok" hatiye.[10] Kelîmeya "hîstorî" di gelek zimanên ewropî de hem tê maneya dîrokê û hem jî çîrokê.[11]
Tarîf
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dema dîroknas zemanê berê îzah dikin û tarîxê dinivîsin, çarçoveya dema xwe û fikrên serdest ên wê demê ber bi çav digirin. Carinan jî ji bo ku civaka xwe dersan peyda bikin dinivîsin. Bi hilberîna vegotin û analîzkirina bûyerên berê yên têkildarî mirovahiyê di zanista dîrokê de "vegotina rast a zemanê berê" tê çêkirin.[12] Dîsîplîna dîrokê ya modern ji bo çêkirina vê vegotinê hewl dide.
Adeten, dîroknasan bûyerên berê yan bi nivîskî yan jî bi devkî tomar kirine û hewl dane ku bi riya lêkolîna belgeyên nivîskî û vegotinên devkî cewaba pirsên tarîxî bidin. Ji destpêkê ve dîroknas çavkaniyên wekî abîde, kîtabe û resman jî bi kar anîne. Bi gelemperî, çavkaniyên tarîxî dikarin di nav sê kategoriyan de werin veqetandin: ên hatine nivîsandin, ên ku hatine gotin û ên ku hatine parastin. Dîroknas bi gelemperî her sêyan didin ber çavan.[13] Lê nîvîs nîşanek e ku dîrokê ji pêşdîrokê vediqetîne.
Dîrok û pêşdîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Gotara bingehîn: Pêşdîrok
| Beşeke rêzê li ser |
| Dîroka mirovahiyê û pêşdîrok |
|---|
| ↑ berî Homo (Epoka Plîosenê) |
|
Pêşdîrok (sîstema sê serdemî) |
| Dîroka nivîsî |
| ↓ Siberoj (Epoka holosen) |
Tarîxa cîhanê hemû bîra tecrûbeyên Homo sapiens sapiens ên berê ye, ku ew tecrûbe bi piranî di qeydên nivîskî de hatine parastin. Lê belê pêşdîrok di deverên ku li wir qeydên nivîskî yan kultura nivîsînê hîn tinebû dikole.[14] Bi xwendina nîgar, resm, neqş û objeyên din ên hunerî re, mirov dikare hin agahî li ser jiyana berî nivîsandinê jî peyda bike.
Dîroknivîsî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Dîroknivîsî yan hîstorîografî tê çend maneyên ku têkildarî hev in.[15] Ya yekem, tê maneya dîrok çawa hatiye hilberandin: çîroka pêşxistina metodolojî û pratîkan (nimûne, çûyîna ji vegotina biyografîk a demkurt ber bi analîzeke tematîk a demdirêj). Ya duyem, tê maneya çi tişt hatine hilberandin: beşeke taybet a nivîsandina dîrokê (nimûne, "Dîroknivîsiya çaxa navîn di salên 1960î de" de tê maneya "Berhemên dîroka çaxa navîn ên di salên 1960î de hatine nivîsandin").[15] Ya sêyem, tê maneya çima dîrok tê hilberandin: felsefeya dîrokê.
Rêbazên dîrokî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Rêbaza dîrokî ji wan teknîk û rêgezan pêk tê ku dîroknas ji bo lêkolînê û paşê jî ji bo nivîsandina dîrokê jêderên pileya yekem û delîlên din bi kar tînin. Herodot (484 b.z. — nêz. 425 b.z.)[16] bi gelemperî wekî "bavê dîrokê" tê pejirandin. Lê belê Thukîdîdes (nêz. 460 b.z. — nêz. 400 b.z.) kesê yekem e ku di xebata xwe ya bi navê History of the Peloponnesian War (Dîroka Şerê Peloponnesî) de rêbazeke dîrokî ya pêşketî bi kar aniye. Berevajiya Herodotî, Thukîdîdesî dîrok wekî encama bijarde û kiryarên mirovan hesiband, û li sedem û encamên bûyeran nêrî.[16]
Di destpêka serdema navîn de Augustînus li ser ramana xiristiyanî û ewropayî bibandor bû. Di serdema navîn û ronesansê de dîrok bi nêrîneke dînî dihat lêkolandin. Li dora 1800an, fîlozof û dîroknasê alman Georg Wilhelm Friedrich Hegel awireke laîk, û felsefeyê anî xebatên dîrokî.[17]
Dîroknas û civaknasê ereb Îbn Xeldûn di pêşgotina pirtûka xwe ya Mûqadîme (1377) de dîqatê dane heft xeletiyên ku li gorî wî dîroknasan gelek caran dikirin. Di vê rexneya xwe de, Xeldûnî gotiye raborî tiştekî ecêb û hewcedara şirovekirinê ye. Xeldûnî digot ku divê nirxandina materyaleke dîrokî li gorî cudahiya çandî ya serdema xwe were pêkanîn, divê ji bo nirxandinê hin prensîb werin bijartin, û di dawiyê de, ji bo ku çandeke raboriyê binirxînin divê hewcedariya tecrûbeyan û herwiha prensîbên maqûl hebin. Îbn Xeldûnî gelek caran "xurafeyên batil û pejirandina daneyên dîrokî bêyî tenkîdê" rexne kiriye. Di encamê de Xeldûnî rêbazeke zanistî ya lêkolîna dîrokê pêşkêş kiriye û bi gelemperî jê re "zanista min a nû" gotiye.[18] Rêbaza wî ya dîrokê bingehek ji bo çavdêrîkirina rola dewlet, ragihandin, propaganda û pêşhikûma sîstematîkî amade kiriye.[19] Lewra ew wekî "bavê dîroknivîsînê"[20][21] an "bavê felsefeya dîrokê" tê hesibandin.[22]
Li Ewropayê, dîroknas di sedsalên 17 û 18an de, nemaze li Fransa û Almanyayê, rêbazên nûjen ên dîroknasiyê bi pêş xistin. Di xebatên nûjen de pirsên li jêr ên ku ji aliyê Gilbert J. Garraghan û Jean Delanglez ve wek rexneya çavkaniyê hatiye pêşkêşkirin[23] tên bikaranîn:
- Kengî jêder hatiye nivîsandin an hilberandin (tarîx)?
- Li ku derê hatiye hilberandin (herêmîkirin)?
- Ji hêla kê ve hatiye çêkirin (nivîskarî)?
- Ji kîjan materyala berê heyî hatiye hilberandin (analîz)?
- Di kîjan forma orîjînal de hatiye hilberandin (yekpareyî)
- Nirxa eşkere ya naveroka wê çi ye (pêbawerî)?
Çar ji yên pêşîn wekî rexneya bilind; pêncem, rexneya jêrîn; û bi hev re wekî rexneya derveyî tên zanîn. Ji lêpirsîna şeşem û ya dawîn a derbarê çavkaniyekê de re rexneya navxweyî tê gotin. Bi hev re ev lêpirsîn wekî rexneya çavkaniyê tê zanîn. Rexneya çavkaniyê (an nirxandina agahiyê) pêvajoya nirxandina kalîteyên çavkaniyeke agahiyê ye, wekî rastî, pêbawerî û pêwendiya wê bi mijara di bin lêpirsînê re.
Zanistên alîkar ên dîrokê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Arkeolojî, lêkolîna çalakiya mirovahiyê bi riya vejandin û analîzkirina çanda maddî
- Arşîv, lêkolîn û teoriya afirandin û domandina arşîvan
- Dîplomasî, lêkolîn û analîzkirina metnî ya belgeyên dîrokî
- Epîgrafî, lêkolîna nivîsarên li ser kevir û mermeran
- Fîlolojî, lêkolîna zimanê çavkaniyên dîrokî
- Heraldî, lêkolîna alavên zirxî
- Numîzmatîk, lêkolîna pereyên kevn
- Sîcîlografî, lêkolîna mohran
Senifandina beşên dîrokê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfire ye
Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfireh e, piraniya dîroknasan û berhemên wan li ser beşeke dîrokê radiwestin.
Dîrok dikare li ser van beşan were parvekirin:[çavkanî hewce ye]
- kronolojî (li gor serdeman yan demê)
- cografî (li gor herêman)
- welatî (li gor welatan an dewletan)
- neteweyî (li gor gelan an miletan)
- mijarî (li gor mijarekê)
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Ev gotar ji agahiyên naveroka vê guhertoya gotara wekhev a Wîkîpediyaya îngilîzî pêk tê.
- ^ George Santayana, "The Life of Reason", Volume One, p. 82, BiblioLife, ISBN 978-0-559-47806-2
- ^ "History Definition". Ji orîjînalê di 2 sibat 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2014.
- ^ "What is History & Why Study It?". Ji orîjînalê di 1 sibat 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2014.
- ^ "History | discipline". Encyclopedia Britannica (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 2 hezîran 2021.
- ^ Arnold, John H. (2000). History: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press. ISBN 019285352X.
- ^ Halsall, Paul. "Ancient History Sourcebook: 11th Brittanica: Herodotus". Internet History Sourcebooks Project. Fordham University. Ji orîjînalê di 27 çiriya paşîn 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 3 kanûna pêşîn 2020.
- ^ Vives, Juan Luis; Watson, Foster (1913). Vives, on education : a translation of the De tradendis disciplinis of Juan Luis Vives. Robarts - University of Toronto. Cambridge : The University Press.
- ^ Hassanpour, Amir (1992). Nationalism and language in Kurdistan, 1918-1985. San Francisco: Mellen Research University Press. r. 432. ISBN 0-7734-9816-8. OCLC 25317598.
The coined work mêjû 'history' (replacing the Arabic loanword tarîx) dislodged the rival coinage dîrîk/dîrok and gained currency in Soranî due to its use in the book (dîrok is, however, used in Kurmanji because it appeared in Kurmanji literature of Syria in the 1930s and 1940s).
- ^ Tîgrîs, Amed. "Etîmolojiya peyva dîrok û mêjû". e-weje.com. Ji orîjînalê di 28 adar 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 hezîran 2021.
- ^ Muhammed, Husein. "Rehnas - dîrok". zimannas.com. Ji orîjînalê di 2 hezîran 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 hezîran 2021.
- ^ Ferrater-Mora, José. Diccionario de Filosofia. Barcelona: Editorial Ariel, 1994.
- ^ Whitney, William Dwight (1889). The Century Dictionary: An Encyclopedic Lexicon of the English Language (bi îngilîzî). Century Company.
- ^ Michael C. Lemon (1995). The Discipline of History and the History of Thought. Routledge. p. 201. ISBN 0-415-12346-1
- ^ Renfrew, Colin (20 kanûna pêşîn 2012). Prehistory: The Making Of The Human Mind (bi îngilîzî). Orion. ISBN 978-1-78022-581-4.
- ^ a b "What is Historiography? – Culturahistorica.org". Ji orîjînalê di 27 kanûna paşîn 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 kanûna paşîn 2021.
- ^ a b Lamberg-Karlovsky, C.C.; Jeremy A. Sabloff (1979). Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica. Benjamin-Cummings Publishing. r. 5. ISBN 978-0-88133-834-8.
- ^ Graham, Gordon (1997). "Chapter 1". The Shape of the Past. University of Oxford.
- ^ Ibn Khaldun, Franz Rosenthal, N.J. Dawood (1967), The Muqaddimah: An Introduction to History, p. x, Princeton University Press, ISBN 0-691-01754-9.
- ^ H. Mowlana (2001). "Information in the Arab World", Cooperation South Journal 1.
- ^ Salahuddin Ahmed (1999). A Dictionary of Muslim Names. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1-85065-356-9.
- ^ Enan, Muhammed Abdullah (2007). Ibn Khaldun: His Life and Works. The Other Press. r. v. ISBN 978-983-9541-53-3.
- ^ Dr. S.W. Akhtar (1997). "The Islamic Concept of Knowledge", Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture 12 (3).
- ^ Gilbert J. Garraghan and Jean Delanglez A Guide to Historical Method p. 168
