Hawaï

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Oeals. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Hawaï en de res van'ne Verenigde Sjtaote

Ligking van'ne eilenj in'ne Grote Oceaan

Hawaï of Hawaii^[1] (Ingels: Hawaii, Hawaiïaans: Hawai'i) is de fieftigste sjtaot van'ne Verenigde Sjtaote van Amerika. De hoofsjtad is Honolulu. De sjtaot teltj 1.262.840 inwoners (2004). De sjtandaardafkorting veur Hawaï is HI. Hawaï ligktj ongeveer 4.000 km van 't Amerikaans vastelandj. In totaal heure d'r 137 eilendjes mit ein totaal oppervlak van 16.634 km² biej Hawaï, de meiste zeen neet bewoondj.

Geografie

Geografisch heurdj Hawaï neet biej 't Amerikaans Continent mer es deil van Polynesië is 't biej 't continent Australië of baeter Oceanië ingedeildj.

Eilenj

De Hawaïaanse Eilenj

De sjtaot besjtuitj wie gezag oet 137 vulkanische eilenj in 't midde van'ne Sjtil Oceaan, wovan de belangriekste waere gevormpdj door de Hawaïaanse eilenj, ein archipel mit 19 eilenj. D'r zeen 8 grote eilenj; van wes nao oos:

Ni'ihau
Kauai
Oahu
Molokai
Lanai
Kaho'olawe
Maui
Hawaï ('t grootste eilandj)

Vulkane

De eilenj zeen aafgezeen van de karaalriffe allemaol ontsjtange door vulkanische activiteit van'ne aarde. Ze ligke op ein zogenaamdje hotspot, wo magma vanoet 't binneste van'ne aarde es lava nao boete kumptj. De vulkane van'ne Hawaï eilenj zeen de grootste vulkane ter waereld. De Mauna Kea (witte berg) ligktj daobiej mit 4.205 maeter baove de zeesjpegel en de basis ligktj 6.400 maeter onger water, det wiltj dus zegke det d'r eigelik 10.605 maeter hoog is, hoger dus es de Mount Everest, tenminste es se absoluut höbs gemaete. De maar weinig legere Mauna Loa (lange berg) is qua volume de meis massieve berg op'pe waereld, hae is zo zjwaor det d'r de heel Pacifische plaat deformeerdj. Nog 30 km verder nao 't ooste, ver onger 't zeeoppervlak, werktj eine nuuje vulkaan, Loihi, aan'ne opboew van ein nuuj eilandj det euver 10.000 jaor baove 't water oet zal komme.

Op 't grooste Hawaïaanse eilandj, zeen de Mauna Loa en de Kīlauea nog aktief, de letsgenumpdje is vanaaf 1983 onongerbrake aktief. De in'ne historie oetgebraoke vulkane Hualālai (Hawaï) en Haleakalā (huis van de zon), (Maui) waere ouch nog neet es gedouf besjtempeldj. De letsgenumpdje is biej toeriste biezonjer geleefdj. 't Is gemekkelik om in eine gehuurdje auto de 55 km lange waeg nao de tuup aaf te ligke. Helemaol baove op'pe berg is ein parkeerplaats. Väöl toeriste gaon nao de tuup van Haleakalā om zonsopgank of zonsongergank dao te bewonjere. De vulkaan is ongerdeil van 't nationaal park Haleakalā.

Riviere en maere

Akaka Falls in'nebuurt van Hilo op Hawaï

't Drinkwater weurdj oet artesische bronne gewonne. De langste rivier is de Kaukonahua op 't eilandj Oahu. 't Grootste natuurlikke maer is 't Halulu maer, op Niihau mit ein oppervlakte van 3,48 km².

Klimaat

't Waer op Hawaï is vriejwaal constant en d'r zeen ouch weinig temperatuurversjille. Dit weurdj veural veroorzaaktj door de altied aanwezige noordoostelikke passaatwindj. Daorom heers d'r aan'ne loefziej van'ne eilenj ein tropisch, vochtig, klimaat, en aan'ne leiziej van'ne eilenj ein tropisch, dreug, klimaat. In Hawaï ongersjeije zich mer twee seizoene, zomer en wintjer. De zomer begintj in mei en eindigtj in oktober en weurdj ouch 't Kau genumpdj. De wintjer begintj in november en eindigtj in april. Det seizoen weurdj ouch 't Ho'oilo genumpdj. De daagtemperature in'ne zomer zeen rondj 29 °C. In'ne winter is de gemiddeldje temperatuur 26 °C. De nachtemperatuur bedrage respectievelik gemiddeldj 19 °C en 15 °C.

Dere en plantjewaereld

Veurdet miense de eilenj ontdekdje

Doordet Hawaï de meis aafgelaege eilandjgroep ter waereld is, goof 't dao veurdet de eerste miense voot aan landj zatte gein landjzoogdiere, mit oetzonjering van vlaermoeze. Ouch ware d'r gein landjreptiele, amfibieje en zeutwaterdeere. Väöl saorte höbbe zich in diverse nuuj saorte opgesjplitsj, en omdet de eilenj zo moeilik te bereike zeen zeen d'r ouch ein deil ekologische gate. 't Gevolg waas det d'r op Hawaï ein hoog aandeil endemische saorte haetj.

Plantje: biejveurbeeldj goof 't waal volop op'pe eilenj, de zaodjes waerdje door de windj of door veugel of vlegendje insekte nao de eilenj gebrach. Sjoon detail om toch weer aan te haole is det d'r door ein gebrek aan plantje aetende zoogdiere neetbranjendje brandjnetels greuje en paepermuntj zonger mintjsjmaak.

Hawaïaanse honingkroeper

Veugel: 't goof d'r meer es 70 saorte veugel. Interessant zeen de Hawaïaanse honingkroeper (Drepanididae), dae zich in zeve versjillendje saorte haetj ontwikkeldj. Moa Nalos en de Hawaïgans ware grote neetvlegende veugel, die zich mit graas en kruide voedje. De aan'ne neetvlegende Hawaïgans verwantje Hawaïgans (Nēnē), haetj 't toet noe toe nog euverlaeftj.

Zoogdere: Dao laefdje ein saort vlaermoeze.

Insekte: 't goof d'r vlegendje insekte, en insekte die door de windj aangeveurd ware. Op de eilandjgroep Hawaï zeen oet ein saort fruitvleegskes (Drosophilidae)) ongeveer 1000 saorte ontsjtange, die zich ouch uuterlik waezelik versjille.

Invloed van miense

Door de invloed van'ne oorsjpronkelikke Polynesiërs sjtorve meer es de helf van'ne hiej oorsjpronkelik laevendje veugel oet. Daobie ware inkele saorte wie de Moa-Nalos, die die grootse plantjeaeters van Hawaï ware, en die ein zelfdje ekologische ruumte opvuldje wie de reuzesjildjpadde (Cylindraspis) van'ne Maskarene, den Seychelle, Aldabra en'ne Galápagoseilenj innome..

Ouch brachte ze landjboewgewasse en -deere mit en daomit ouch de sjadelikke (bieveurbeeldj: moeze en ratte). Dees neet inheemse saorte haaje toet gevolg det de inheemse saorte oetsjtorve. Biesonjer väöl sjaaj brachte verwiljerde hunj en ratte aan. De inheemse veugel waerdje geveltj door de mitgesjleipdje vogelmalaria, en de mögke brachte die weer euver.

Zeedere

Terwiel 't veur de landjdeere moejelik waas om Hawaï te bereike waas det veur de zeedeere gemekkelik, en daorom zeen d'r biej de koraalriffe veur Hawaï ouch de veur die riffe normaal deere te bewonjere.

Gesjiedenis

Hawaï weurdj sinds ca. 400 nao Christus bewoondj door Polynesiërs, waarsjienlik oet de buurt van Tahiti. Deze ware biejzonjer gooj zeevaarders, en sjproke ein Polynesische taal, 't Hawaïaans. 't Hawaïaans klanksysteem kintj maar 7 medeklinkers, en de taal klinktj daordoor heel sjnel herkinbaar.

Ofsjoon woeurdj aangenomme det de eilenj meugelik door de Sjpanjaarde al in'ne 16^e eeuw gezeen zeen, is James Cook de offisjele Europese 'ontdekker' van'ne eilenj, die hae de Sandwich Islands (Sandwicheilenj) duipdje.

Waope van 't keuninkriek Hawaii

Onger invloed van'ne contacte mit de Europeane verenigdje keuning Kamehameha I ^[2] alle veurhaer döks ongerling vijandige eilenj toet ein keuninkriek. De Hawaïaanse keuninge veurdje ein politiek van gasvrieheid veur vraemdelinge, wobiej zie aevel biejveurbeeldj de Ingelse taege de Amerikane oetsjpeeldje. Zo wis 't eilanderiek ondanks zien sjtrategische ligking 't grootste deil van'ne 19e eeuw ein onaafhankelikke sjtaot te blieve. In 1893 pleegdje ein aantal Amerikaanse sokkerplantjers eine sjtaotsgreep, plaatsdje keuningin Liliuokalani onger arres en äöpendje de deur veur de Amerikaanse inlieving in 1893. De aanval op Pearl Harbor (op 't eilandj O'ahu) op 7 december 1941 door het keizerlik leger van Japan haaj toet gevolg det de Verenigde Sjtaote zich ginge minge in'ne Tweede Waereldoorlog. 't Gebied bleef Amerikaans territorium toet 1959. Inmiddels waas de oorsjpronkelikke bevolking ein klein minderheid op eige eilenj gewore en besjloot de bevolking ein sjtaot van'ne VS te waere, waat den ouch gebeurdje op 21 augustus 1959.

Sjlechs ein van'ne eilenj, Ni'ihau, haetj nog ein oorsjpronkelik karakter; 't is helemaol privébezit en is neet veur boetesjtäönders toegankelik, tenziej op uitneudiging.