Waols

Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

"Welsj" kump oet op dit artikel; veur de Keltische taol zoewie die gesproke weurt in Wales, zuug: "Welsh".

Waols
Inheimse name:	Walon
Gekald in:	provincies Luik, Name, Luxemburg, umgeving Givet
Classificatie:	Indo-Europees Roemaans Gallo-Roemaans Oïl Waols
Aantal sjpraekers:	ca. 600.000
Cónservatiegraod:	bedreig (in Belsj), ernstig bedreig (in Fraankriek), oetgesjtörve (in Luxemburg)
Officieel taal:	erkind door en in Wallonië
ISO-639-code:	`wa, wln, wln`

Oonder Waols (Walon op z'ch Waals, Wallon op z'ch Frans) versteit me de zöstertaol vaan 't Frans die in 't groetste deil vaan 't Belsje gewès Wallonië gesproke weurt.

Boetegrenze

E klein stökske vaan Noord-Fraankriek heet traditioneel 't Waols es volkstaol (naomelek 't meis noordeleke gedeilte vaan de Franse Ardenne, in 't departemint Ardennes, zjus te noorde vaan de Maos), en tot in de jaore zeveteg woort 't in de Luxemburgse dörpkes Doncols en Sonlez gesproke. In de provincie Henegouwe weurt gei Waols meh Picardisch gepraot, roond Aarle en Sankt-Vith Luxemburgs en roond Eupe e Limburgs/Ripuarisch euvergaanks of 'n Ripuarisch dialek. 't Waols is de mojertaol vaan minstens ein miljoen lui. In de stei is 't bekans door 't Frans vervange, en oonder de jonger generatie is 't verval groet, mer 't is sinds einege decennia ouch de taol vaan vernuiende kunsteneers. De taol weurt sinds 1990 door de Waolse gewèsregering erkind es binnelandse regionale taol. Sommege variante vaan 't Limbörgs die gelege zien aon de Waolse taolgrens, wie 't Èèsjdes, gebruke väöl Waolse wäörd en ouch de oetspraok klink in dit Limbörgs Waols.

Kenmerke

Twietaoleg straotnaombord

Wie 't Frans en 't Picardisch huurt 't Waols tot de Oïl-taole, dat zien de taole boe-in 't waord veur "ja" oïl/oui is. In de Middelieuwe trok 't Waols väöl mier op 't toen al normatief Frans vaan Paries, meh umtot de taol conservatiever is heet ze väöl vaan de Middelieuwse klaanke bewaord. 't Middelfranse chapea(u)l (oetspraak [tSape'al]) woort in 't Nuifrans chapeau ([Sa'po]), meh in 't Waols tchapea ([tSa'pja] / [tSa'pe:]). Wijer weurt in sommege dialekte de h nog oetgesproke (dat spelt me dèks mèt xh veur dee klaank).

Intern grenze

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

Gebied oeë Welsj gekald wert.

Oos-Welsj of Lukerwelsj

Provincie Luuk, behalve de Duutsjtalige Gemeensjap, de gemèngdes Baelen, Plombières, Welkenraedt en ènnige naoberdörper oeë 'n Ripuarische taal of Limburgs-Ripuarische övergaankstaal gekald wert;
Noorde van de provincie Luxemburg, mèt naam 't Dal van de Salm en de regio van de Ourthe en Aisne;

't Lukerwelsj wert gekald in de volgende veer laandsjappe:

Centraal-Welsj of Namerwelsj

Ooste van de provincie Welsj Brabant;
Brabants Haspengouw;
Brabantse Ardenne;
Groeëtste dèèl van de provincie Name;
Fraankriek, (Givet).

West-Welsj of Picardisch Welsj

West Welsj Brabant (Nivelle);
Roman Païs;
Ooste van de provincie Henegouwe;
Zuid-ooste van de provincie Name (La Fagne);
Ennige dörper in Fraankriek (departement Nord, Concolre).

Zuud-Welsj of Lotharisch Welsj

Provincie Luxemburg, behalve Gaume en Arlon oeë Luxemburgs gekald wert;
Zuid-ooste van de provincie Name of de Naamse Ardenne;
Oetgesjtorve in ènnige dörper in Luxemburg (Doncols, Sonlez).

Brussel

't Welsj wert ooch gekald dör Welzje die in Brussel zeunt gaoë wonne. De variaties zeunt aafhankelek van d'r sjrieëk va herkomst.

Wisconsin

In de VS, in Green Bay in Wisconsin wert Welsj gekald. In d'r 19de ieëw waor dat 'n raej vör Welsje um zjuus nao dao te emigrere.^[1] Noe zow 't doa noch foftig luuj haa die noch get bèlsj kènne.

Duutsjlaand èn Zjwède

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Plat va Rimmezjdel.

't Welsj èès versjpriejd tiedes de eendeustrialisaasje va sommege plaatsje ee Duutsjlaand èn Zjwède in d'r 19de ieëw, wènt wèlsje sjtaalarbeidere doa gonge wèrreke.

Ee Zjwède èès daat vöraal roond Eskilstuna.^[2].

Vör 't Duutsj hajjet 'n populair anekdote, die me överal roond Luuk kènt huëre: tiedes d'r Twède Weltkreeg kalde de luuj Welsj oonderèè om neet versjtoewe te wörre van de duutsje soldate. Do zaat ènge qwant n'èriront-îs (« wennieë geunt die noe 'ns weg ») en ene duutjse soldaat dèè noch gèt Welsj kènde huëde dat en how dan bie de luuj in 't Welsj aagedronge dat ze veurzeechtig mooste zieë.

Welsj op sjrif

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

Vanaaf 1100 is Welsj gesjraeve, op z'n minst toponieme en in juridische en notariële actes. De gesjraeve versie is gèng garantie väör de oetsjpraak. Zoe kan de u 'n notatie zieë väör de u of de ou (oe in 't Limburgs). Typische notaties zeunt xh, ea, eie.
In d'r 18de ieëw blieft me vashaowe an de Middeleeuwse notatie-gewoeëntes, zoewie xh in Villers en oi in 't Luuks theater.
In d'r 19de ieëw blieft 't sjrieve individueel. De örsjte poginge tut regularisatie werre gedoeë. Väör 't Lukerwelsj bemeujd zich Henry Forir en 't Namerwelsj Auguste Vierset en Léopold Godenne.
In d'r 20ste ieëw is 't Sjpellingssysteem va Feller algemèng in gebroek. Bezeunder notaties: DJ en TCH, de W en Y, notatie van î väör de lang i en oû väör de lang ou. In 1990 wert 't Welsj es dör Wallonië erkaand es binnelandse regionale taal. Paul Lefin waor èng van ijveraars.
D'r wert gesjtraefd nao 'n uvverèènkoms die tut 'n èèngemakde sjriefwies mot leide, die èè Welsj waoërd op èng meneer sjrieft mae dat op de èège meneer oetgesjpraoëke kan waeëre. 't Bretons is daobie inspirerend väörbeeld.

Lies va Welzje/Limburgse wäörd

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Plat va Rimmezjdel.

't Haat veul övverèèkeumste teusjen 't Platt en 't Welsj, een d'r woëdesjat en de oetsjpraak met z'n twèjklaanke. Dat zow truuk goeë nao d'r tied van d'r Karel d'r Groeëte.^[3]

A - A (allewiel zaet me hoi/hallo)
à cabaye - bajpoal (à cabaye vör schrijdelings)
batch - batsj (va blowwe sjtèè dae brónwater ópvèngt of oeë de dere oet droonke)
batte - bat
bîles - biele (dwarsliggers a gen baan)
boûkète - boekwiet
cabaye - baj
champêt' - sjampèt
chlope - sjlaope
chmerlape - sjmèèrlap
cramignon
crompîre - kroompier
cuche - kuusj
cûrèye - kuurej ('n vaalsje of 'n lèstige vrow, in 't orizjeneel Welsj wöt dat woëd oach gebroekt vör 'n hoor, mè neet in 't platt)
dringuelle - dreenkgèld
fiyesse - fiejes
halcotî - halkoti (ene hoddelèr)
maquêye - màkkè
mononke - noonk
pékêt - pikkè (e dröpke, zjenever)
platezak - platzak
pwète - paowet
strins - sjtruë
stron - sjtroont
Tchantchès - Jaantsje
tripe - trip
volegaz - vólle gaas

Oach veur de name va luuj haat 't ene interessaante "hybride" teusje 't Welsj en 't Limburgs, zieëker vör familiename va welsje aafkooms. Ieëmes dèè Joseph Dethioux hèèsj weuët in 't platt d'r Jèèf Tiejoe genömt, en d'r Léopold Demollin èès d'r Pol Molling. Vergeliek mèt wie me ze in 't Welsj aakalt, oone vörnaam en oone de: "hè Tîyoû", "hè Mollègn". Een 't Welsj is "tiyou" ene leendeboam èn "mollègn" ene moële.

Extern linke

Commons

In de categorie Walloon language van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje

[1] ttps://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content

[2] The Rademacher Forges https://web.archive.org/web/20210303061638/https://www.eskilstuna.se/uppleva-och-gora/museer-och-konst/rademachersmedjorna/besoksinfo/in-english.html

[3] Neerlandistiek, 2019. Welke taal sprak Karel de Grote en doet dat er toe?

[1]

[2]

[3]