Bewirkingsblaad: Paries

{{Sjterartikel}}
{{Dialek|Valkebergs}}
{{PositieKaart
 |landj=Frankriek
 |etiket=Paries
 |lat=48.8567
 |long=2.3508
 |positie=left
 |zjweef=right
 |breide=200}}
[[Plaetje:Tour eiffel at sunrise from the trocadero.jpg|thumb|right|Eiffeltore]]
'''Paries''' ([[Frans]]: '''Paris''', spreek oet: ''Parie'')ies de [[hoofsjtad]] van [[Frankriek]]. 't Ies ouch de zetel van de Franse regering. De sjtad haet 2 miljoan inweunersj. Es me de boetewieke (''banlieue'') mèttèlt zint dat d'rsj zelfs 10 miljoan. Paries weurt in twièje gedeild door de rivier de [[Seine]]. 

== Historie ==
[[Plaetje:Grandes_Armes_de_Paris.svg|left|150px|thumb|Blazoen van Paries]]

In de [[3e ièw v. Chr.]] vestig de [[Kelte|keltische]] sjtam van de [[Parisii]] ziech op 'n eiland in de [[Seine]], dat allewiel 't [[Île de la Cité]] weurt geneump. In [[52 v. Chr.]] woort ''Lutetia'', zoawie de plaats door de [[Romeine]] woort geneump, veroverd door troepe van [[Julius Caesar]]. Saer [[360]] of [[361]], óngevaer tegeliek mèt de beneuming van [[Flavius Claudius Julianus|Julianus Apostata]] tot keizer van [[Roame]], hèt Lutetia Paries.

In [[508]] maakde [[Clovis I]], de keuning van de [[Franke]], Paries tot zien hoofsjtad. In de [[8e ièw]] vestigde [[Karel de Groate]] zien hoof in [[Aoke]]; Paries sjpeelde in zie riek gein rol en raakde in verval. 

In de 12e ièw bleujde de sjtad weer, door de toenummende handel op 't Île de la Cité. In [[1163]] begoes me mèt de boew van de [[Notre-Dame]]. Neet lang denao begoes me mèt 't boewe van 't [[Louvre]] en 'n sjtadswal. In [[1253]] woort de [[Sorbonne]] gesjtiech, woadoor Paries e belangriek cultureel centrum woort. De [[vièrtiènde ièw]] woort gekènmerk door oorlogsgeweld (de [[Hónderdjaorige Oorlog]]) en [[pes]]epidemieë. In [[1357]] sjtiechde [[provoos]] [[Étienne Marcel]] hie 'n vriesjtaot woa-in hae de keuning en de edele verdrieve wol. Dees situatie doerde óngevaer e jaor. Tösje [[1420]] en [[1437]] woort Paries bezat door de Ingelsje. 

In d'n tied van de [[Franse godsdeensoorloge]] waor Paries 'n [[katholiek]]e sjtad. In de nach van [[23 augustus|23]] op [[24 augustus]] [[1572]] vóng de [[Bartholomeüsnach]] plaats, woabie väöl [[protestantisme|protestante]] doadgemaak woorte. Pas in [[1594]] woort [[Hendrik IV van Frankriek|Hendriek IV]], dae ziech in [[1589]] tot keuning van Frankriek houw verklaord, in de sjtad toegelaote, diet naodat hae ziech tot 't katholiek geluif houw bekièrd. 
[[Plaetje:Facade-notre-dame-paris-ciel-bleu.JPG|thumb|right|Notre-Dame]]
Ónder de regering van [[Lowie XIV van Frankriek|Lodewiek XIV]] greujde de bevolking van Paries sjterk; in 't miedde van de 17e ièw waore d'r óngevaer 'n hauf miljoan inweunersj. Lodewiek zelf woonde èvvel lever boete de sjtad; hae verplaatsde zien hoof nao [[Versailles]]. 

In [[1785]] woort d'r ónder [[Lowie XVI van Frankriek|Lodewiek XVI]] 'n nuuj sjtadswal geboewd, de moer van de ''Fermiers-Généraux''. 't Doel van de moer waor um 't veur de Pariezenaersj lestiger te make um de accijnze, die aan de sjtadspoorte geïnd woorte, te óntduke. De bevolking waor hie neet bliej mèt.

In [[1789]] brook de [[Franse Revolutie]] oet, die begoes mèt de besjturming van de [[Bastille]] op [[14 juli]]. In [[1799]] greep [[Napoleon]] de mach; hae kruènde ziechzelf tot keizer in de Notre-Dame in 1804. Ónder Napoleon woort 't Louvre oetgebreid en woorte de [[Arc de Triomphe]] en de [[Église de la Madeleine]] geboewd. 

In de ièrsjte hèlf van de 19e ièw greujde Paries door de [[Industrieel Revolutie]] tot ein miljoan inweunersj rónd 1840. Tösje [[1852]] en [[1870]] woort e groat sjtadsvernujingsprojek oetgeveurd, nao óntwerp van [[Georges-Eugène Haussmann]]. Dao woorte brei boulevards aangelag, sóms dweersj door de besjtaonde wieke heen. Paries woort hiebie ouch verdeild in 20 [[arrondissement]]e. 

Tiejes de [[Frans-Duutsje Oorlog]] woort Paries belegerd door de [[Duutsland|Pruusje]]. Vervolges woort de [[Commune van Paries]] oetgerope, die woort neergesjlage door de regering. Op [[28 mei]] [[1871]] kaom 't tot e bloodbaad, woabie doezende luuj vermaord woorte, en versjillende geboewe in brand woorte gesjtoke. 

Nao de Commune brook d'r 'n bleujperiode aan veur Paries, de zoagenaamde [[Belle Epoque]]. Paries woort e belangriek centrum van kuns en goje sjmaak in Europa. De sjtad kreeg 'ne houp nuuj monumente en geboewe, woavan de belangriekste de [[Eiffeltore]] en de [[Sacré Coeur]] zint. 't Waor d'n tied van de [[impressionisme|impressioniste]] en de [[cabaret]]s wie [[Moulin Rouge]] en [[Chat Noir]] maakde furore. Paries kreeg èvvel ouch 'n sjlechte reputatie, vanwege dees (in de ouge van sómmige) zedeloos cabarets en de hónderde [[bordeel|bordele]] die in de sjtad te vinge waore. De [[metro]] van Paries woort geëupend in [[1900]]. 

Aan dees veursjpoedige periode kaom 'n ing mèt de [[Ièrsjte Waereldoorlog]]. Binne 'ne maond zoot de sjtad vol vluchtelinge en woort de regering geëvacueerd nao [[Bordeaux]]. In [[1921]] houw Paries 3 miljoan inweunersj, e record. 

In [[1940]] woort Paries bezat door de [[Duutsland|Pruusje]]. E groat deil van de bevolking vluchde eweg. De regering vertrok nao [[Vichy]] en Paries bleef (same mèt twiè derde van Frankriek) ónder Duutsje bezètting. Twiè maond nao de invasie van de [[geallieerde]] in [[Normandië]] bereikde ze Paries. Dao brook 'ne opsjtand oet, wat [[Adolf Hitler|Hitler]] detoe aanzat um de Duutsje bevelhöbber, [[Dietrich von Choltitz|Von Choltitz]] opdrach te geve de ganse sjtad de loch in te laote vlege. Generaal von Choltitz weigerde èvvel dit bevel oet te veure. De Franse troepe mèt [[Charles de Gaulle]] en [[Generaal Leclerc]] bevriejde de hoofsjtad. 

In [[1968]] brook in Paries de sjtudenteopsjtand van [[mei 1968]] oet. In de jaore zevetig woorte ónder [[Georges Pompidou]] en [[Valéry Giscard d'Estaing]] belangrieke veranderinge gedoon aan 't uterlik van de sjtad. 't Radicaal [[Centre Pompidou]] en 't complex van [[La Villette]] woorte geboewd. Ouch woorte de ouw [[mert]]halle, [[Les Halles]], aafgebroke en woort op dees plaats 'n óndergrónds [[winkelcentrum]] aangelag. 

[[François Mitterand]] zörgde veur 'n heróntwiekkeling van 't [[Louvre]] en de boew van 'n nuuj zakewiek in [[La Défense]]. Ónder de börgemeistersj [[Jacques Chirac]] (1977-1995) en [[Jean Tibéri]] (1995-2001) vóng d'r 'ne houp [[corruptie]] plaats in 't Paries gemeintebesjtuur. In [[2001]] woort de [[socialisme|socialis]] [[Bertrand Delanoë]] tot börgemeister gekoze, de ièrsjte [[links (politiek)|linkse]] börgemeister in 130 jaor. Zien verkezing weurt meistal gezeen es 'n reactie op de corruptie in de veuraafgaonde tied.

Op [[13 november]] [[2015]] weurt Paries aangevalle door 'n aantal radicale Islamiste, gelink mèt de [[Islamitische Sjtaat]]. Miè es 100 luuj sjterve. 't Is de groatse aanval op Paries saer 't ind van de [[Twiède Waereldoorlog]].

{{hoofartikel|Terreuraasjleëg op Paries (13 november 2015)}}

== Bevolking ==
De gemeinte Paries haet 2.125.246 inweunersj (1999). Paries ies ein van de diechsbevolkste sjtae ter waereld; de bevolkingsdiechheid ies mèt 24.448 luuj per km² erg hoag in vergelieking mèt de meiste [[westerse waereld|westerse]] sjtae. In väöl van dees sjtae zint de inweunersj in de twintigste ièw nao de boetewieke getrokke, woadoor 't centrum e zakedistrik woort. In Paries ies dit in minder maote gebeurd es in ander sjtae in de westerse waereld.

Paries ies bekènd veur de multicultureel samesjtèlling van de bevolking. De groatste groepe boetelendersj kómme oet [[Portugal]], [[Turkije]], [[Marokko]] en [[Tunesië]], Wes- en Centraal-[[Afrika]] en Zuudoas-[[Azië]]. Sómmige bevolkingsgroepe höbbe ziech in bepaalde wieke geconcentreerd; zoa wone d'r väöl Noord-Afrikane in [[La Villette]], [[Clignancourt]] en [[Aubervillers]] en väöl Aziate in 't 13e arrondissement en in [[Belleville]].

===Gebore in Paries===
* [[1622]] - [[Molière]], dramasjriever en autäör
* [[1848]] - [[Joris-Karl Huysmans]], [[sjriever]]
* [[1861]] - [[Georges Méliès]], [[regisseur]]
* [[1889]] - [[Musidora]], Frans actrice
* [[1905]] - [[Jean-Paul Sartre]], sjriever en filosoof
* [[1908]] - [[Simone de Beauvoir]], sjriefster, filosofe en feministe
* [[1932]] - [[Jacques Chirac]], aajdprizzedent
* [[1956]] - [[Christine Lagarde]], Franse zjuris, polletieker, hoegen ambteneer en allewijl veurzitterse vaan de [[ECB]]

=== Gehiemeld in Paries ===
* [[1673]] - [[Molière]] (51), dramasjriever en autäör
* [[1907]] - [[Joris-Karl Huysmans]] (59), [[sjriever]]
* [[1935]] - [[Alfred Dreyfus]] (75), Frans-[[Joed]]se [[officier]] oet [[Mulhouse]]
* [[1938]] - [[Georges Méliès]] (76), Franse regisseur
* [[1938]] - [[Otto Bauer]] (56), [[Oosteriek-Hongarije|Oasteriek-Hongaarse]] [[politicus|polletieker]] en [[politicoloog|polletieke weitesjapper]]
* [[1957]] - [[Musidora]] (68), Frans actrice
* [[1980]] - [[Jean-Paul Sartre]] (74), sjriever en filosoof
* [[1986]] - [[Simone de Beauvoir]] (78), sjriefster, filosofe en feministe
* [[1989]] - [[Samuel Beckett]] (83), [[Frans|Franstaolege]] [[sjriever]] oet [[Dublin]]
* [[2007]] - [[Jean Baudrillard]] (77), filosoof en socioloog
* [[2017]] - [[Tzvetan Todorov]] (77), Bölgaarsen essayis, historicus, semiotis en literaire kritikus

== Besjtuur ==
[[Plaetje:Hôtel Ville Paris.jpg|thumb|right|Hôtel de Ville]]
Paries haet 'n gemeinteraod mèt 163 leje, die ouch es departementaal besjtuur fungeert. Paries ies namelik ouch e [[departement]] ([[Paries (departement)|departement Paries]], nr 75), ónderdeil van de regio [[Île-de-France]]. De [[börgemeister]] van Paries weurt gekoze door de gemeinteraod. De börgemeister haet dezelfde sjtatus en bevooghede es ander börgemeistersj in Frankriek, meh de [[politie]] en de [[brandweer]] valle ónder 'ne vertegewoordiger van de regering, de [[Préfet de Police]]. Dit ies nog 'n erfenis van de ouw situatie woa-in Paries geine börgemeister en gein gemeinteraod houw en woort besjtuurd door de Préfet; diet woort ingesjtèld ónder [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]]. Pas in [[1977]] woorte weer gemeintelike verkezinge georganiseerd in Paries. Saer daen tied zint d'r 3 börgemeistersj gewaes: [[Jacques Chirac]] (1977-1995), [[Jean Tiberi]] (1995-2001) en [[Bertrand Delanoë]] (vanaaf 18 mièrt 2001)

Paries ies verdeild in twintig [[arrondissement]]e, die genummerd zin volges e sjpiraalpetroan woabie 't ièrsjte arrondissement in 't centrum van de sjtad liek. Eder arrondissement haet 'n eige raod en börgemeister. Elk arrondissement besjteit oet veer [[quartier]]s (wieke), die genummerd zint van 1 tot 80. De wieke 1 bies 4 liegke in 't ièrsjte arrondissement, 5 bies 8 in 't twiède arrondissement, enzoawiejer. 

== Bezeenswaerdighede ==
[[Plaetje:Basilica(Paris).JPG|thumb|right|Sacré-Coeur]]
Allein de belangriekste bezeenswaerdighede were hie besjreve.

=== Kèrke ===
* [[Notre-Dame van Paries|Notre-Dame]], e vreug[[gotiek|gotisch]] geboew op 't [[Île de la Cité]], dat groatendeils oet de 12e en de 13e ièw sjtamp. 
* De [[Sainte-Chapelle]], geboewd tösje [[1246]] en [[1248]] in gotische sjtiel. Dees kapel haet óngevaer 600 m² aan [[glaas in load|glaas-in-loadvènstere]], woavan e groat deil oet de [[13e ièw]] dateert.
* [[Église de la Madeleine]], 'n kèrk mèt e tempelfront mèt [[korintische zuul|korintische]]  [[zuul|zule]], geboewd in opdrach van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]].
* De [[Sacré-Coeur]], 'n kèrk op de heuvel van [[Montmartre]] in [[neoromaans]]-byzantiense sjtiel.
* De kèrk van [[Saint-Germain-des-Prés]], de veurmalige abdijkèrk van e [[benedictijne]]kloaster mèt 'ne [[romaanse sjtiel|romaanse]] tore oet de 11e ièw.
* De [[Saint-Sulpice]], geboewd vanaaf [[1646]], mèt fresco's van [[Eugène Delacroix]].

=== Waereldlike boewkuns ===
[[Plaetje:Arc de Triomphe.jpg|thumb|right|Arc de Triomphe]]
* De [[Eiffeltore]], 't symbool van de sjtad. Deze metale tore woort in [[1889]] geboewd ter gelegeheid van de [[waereldtentoansjtèlling]]. 
* De [[Arc de Triomphe]], 'ne triomfbaog dae tösje [[1806]] en [[1836]] woort opgeriech en verseerd ies mèt belangriek beeldhouwwerk.
* De [[Conciergerie]], 'n veurmalige gevangenis mèt nog inkel deile oet de mieddelièwe, ónder andere e paar gotische zale.
* 't [[Louvre]] (zuug ouch musea), 't veurmalig keuninklik paleis. 
* 't [[Panthéon]], 'n veurmalige kèrk mèt de graver van bekènde Franse.
* De [[Opéra Garnier]], 't euverdadig gedecoreerd operageboew, geboewd tösje [[1862]] en [[1875]].

=== Musea ===

* 't [[Louvre]], 'n hièl groat museum mèt 'n collectie kuns vanaaf de ouw besjavinge tot de [[19e ièw]].
* 't [[Musée d'Orsay]], gevestig in 'n veurmalige treinsjtatie, mèt veurnamelik [[impressionisme|impressionistische]] kuns in de collectie.
* 't [[Musée National d'Art Moderne]], gevestig in 't [[Centre Georges Pompidou]], ouch waal ''Beaubourg'' geneump.
* 't [[Musée Picasso]] mèt e chronologisch euverziech van 't werk van [[Pablo Picasso|Picasso]] en werke van zien tiedgenote.
* 't [[Musée de Cluny]], mèt kuns en gebroeksveurwerpe oet de [[mieddelièwe]]. 
* 't [[Musée de la Musique]], gevestig in [[La Villette]], mèt 'n verzameling van óngevaer 900 [[muziekinstrument]]e van de 17e ièw tot huuj. 

=== Sjtraote en pleine ===
[[Plaetje:Champs-Élysées.jpg|thumb|right|Champs-Élysées]]
* De [[Champs-Élysées]], de bekèndste boulevard van Paries, ein van de beroemste sjtraote ter waereld.
* [[Place de la Concorde]], aan 't begin van de Champs-Élysées, mèt in 't miedde 'ne [[obelisk]] oet de tempel van [[Luxor]] ([[Egypte]]).
* [[Place des Vosges]], gelege in de wiek [[Marais]]. De symmetrische geboewe aan diet plein datere oet de 17e ièw. 
* [[Place de la Bastille]], 't plein woa de [[Bastille]] sjtóng, de gevangenis die besjturmp woort bie 't begin van de [[Franse revolutie]] in [[1789]].
* [[Place Vendôme]], e plein dat tösje [[1688]] en [[1720]] nao 'n óntwerp van [[Jules Hardouin-Mansart]] in [[classicisme|classicistische]] sjtiel woort geboewd.

=== Parke en tuine ===
* [[Jardin du Luxembourg]], ein van de populairste parke van de sjtad, gelege in 't [[Quartier Latin]].
* [[Jardin des Tuileries]], tösje 't Louvre en Place de la Concorde. 
* 't [[Bois de Boulogne]], e groat park van 846 ha in 't weste van de sjtad.

== Verkièr en verveur ==

Paries haet drie internationaal [[vleegveld]]e: [[Aéroport d'Orly]], [[Aéroport Roissy-Charles-de-Gaulle]] en [[Aéroport de Paris Beauvais Tillé]]. 

De sjtad haet e oetgebreid [[metro]]nètwerk mèt 16 liene en 'n totaal lengde van miè es 200 km. De metro sjluut aan op de [[RER]]-treine, die 't centrum mèt de veursjtae verbinge. 

De zès groate treinsjtasies van Paries zint Gare du Nord, Gare de l'Est, Gare de Lyon, Gare d'Austerlitz, Gare Saint-Lazare en Gare Montparnasse. 

Wiejer ies Paries 't centrum van de Franse autowaeg. De sjtad ies umgeve door 'ne róndweeg, de [[Périphérique]]. 't Weegverkièr in de sjtad sjteit bekènd es hièl druk en langzaam.

== Economie ==
Paries ies 't belangriekste [[economie|economisch]] centrum van Frankriek en ein van de belangriekste handelsmetropole van Europa. Same mit [[Londe]] en [[Berlien]] vörmp ze de sjterkse handelstriangel van de [[EU]]. De sjtad ies bekènd veur de productie van luxeproducte ([[haute couture]], [[juweel|juwele]], [[parfum]]). Ouch were d'r [[sjemie|chemische producte]], [[auto]]'s, [[vleegmesjien]]e, elektrische apparatuur en farmaceutische producte gemaak. De zjwoarder industrie liek euver 't algemein neet miè binne de grenze van de sjtad, meh in de veursjtae of zelfs boete de agglomeratie.  

Bienao alle belangrieke Franse bedrieve höbbe hun hoofkentoar in Paries. Veural bedrieve in de deenstesector, zoawie [[bank (financieel insjtèlling)|banke]] en financieel óndernumminge zint in Paries gevestig. De belangriekste [[beursjhandel|beursj]] van Frankriek liek ouch in Paries. 't Economisch centrum van Paries loog traditioneel op de rechterover van de Seine (''Rive Droite''); 't belang hievan ies èvvel saer de jaore zevetig en tachtig van de 20e ièw aafgenómme. Tegewoordig höbbe de wieke [[La Défense]] en [[Montparnasse]] es zakewieke de meiste beteikenis.

== Extern links ==
* [http://www.paris.fr Officieel site]
* [https://web.archive.org/web/20050829132144/http://fr.parisinfo.com/ Site van 't Office du Tourisme van Paries]
* [http://en.wikivoyage.org/wiki/Paris Paries op de Ingelsje Wikiovyage]

[[Categorie:Departemènte van Frankriek]]
[[Categorie:Île-de-France]]
[[Categorie:Huidsjtaej]]
[[Categorie:Paries|*]]
[[Categorie:Sjtaej in Frankriek]]