Umlaut
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Umlaut (oet 't Duutsj: um "óm, anges" + Laut "klaank") is 'n klankverangering wobie de oetspraok vannen eine klinker korterbieje oetspraok van 'nen opvolgendje klinker of semivocaal (wie /w/ of /j/) kump te ligke; in oetgebrèdje beteikenis kónne mitklinkers ouch waere mitgeraekendj. 't Is veural bekandj oete Germaanse spraoke. Umlaut is 'ne vorm van assimilatie, nej verwantj ane klinkerhermenie. 't Procès óntsteit es volg: e waord mit twieë littergrepe haet 'ne klinker die wied achterinne móndj ligk en 'ne klinker dae gans veuraan ligk. Det kos väöl meute inne oetspraok; es dees klinkers korterbiejein ligke, is minder meute daoveur nuuedig en daoveur verangert de kwaliteit van dees klinkers, det die korterbiejein waere getróch.
'nen Ómgevörmdje klank middels 'nen umlaut is feitelik 'ne simulfix.
Dao bestaon versjillendje vörm van umlaut, die hie-ónger kort waere toegelich.
I-umlaut
[bewirk | brón bewèrke] Betrach I-umlaut in 't Germaans veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
E paar väörbeelde oet 't Limburgs:
- Temme huuërt bie taam. Hie is 'ne aa-klaank verenderd in 'ne e-klaank oonder invloed van 'n j in d'r vólgende lettergreep. De oorsjpronkeleke vörm van 't waoërd is bekaand vanwege 't Gotische waoërd tamjan ("temme"). Vulle huuërt bie vool. 't Gotische waoërd vör vulle is fulljan woeëbie de u oongeveer wie d'r oe-klaank waoërt oetgesjpraoëke. Oonder invloed van 'n j is 'ne oe-klaank verenderd in 'ne u-klaank.
- D'r umlaut wert same mèt e toeënversjil in 't Limburgs gebroekd öm e mieëvoud te vörme in bieväörbeeld beum (sjtoeëttoen- mieëvoud van boom sjleeptoeën). Verklèngwäöërd werre ooch soms mèt 'ne umlaut gemakd, sjtedsje, veutsje.
- Ooch zoonder toeënversjil keumt die meneer van 't vörme van e mieëvoud vör in bieväörbeeld eppel (mieëvoud van appel). Verklèngwaoërd is eppelke
- Aander väörbeelde mèt 'n j vör d'r umlaut zeunt sjtaej (mieëvoud van sjtad) of veuj (mieëvoud van voot).
't Gebroek van d'r umlaut is in 't Limburgs in zoewied e regelmaotig proces dat es 't mieëvoud 'ne umlaut kriet, 't verklèngwaoërd dat ooch kriet. Allèng de zjuuste klaakverendering is neet te vörsjpelle. In alle aander gevalle van gebroek is neet te väörsjpelle welke vörm binne e waoërdparadigma de kleenkerverendering oondergeet. 't Gèft daobie ooch e versjillend gebroek in de versjèjje Limburgse dialekte.
A-umlaut
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach A-umlaut in 't Germaans veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
U-umlaut
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach U-umlaut in 't Germaans veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
De u-umlaut kump veural veur in 't Aadnoors, meh späör vindj m'n ouch trögk in sómmige Limbörgse dialekte. In 't modern Ieslandjs vindj m'n 'm nag dudelik trögk:
- tala "kalle" > við tölum (veer kalle)
De verangering hiebie is: *talum > tǫlum > tölum.
R-umlaut
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach R-umlaut veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
De r-umlaut is 'ne zeldjzame umlaut wobie de sonorant "r" invlood haet. De r-umlaut kump veur es 'nen achterklinker wuuert gevolg door 'n /r/; deze wuuert dan toet 'ne veurklinker. In väöl vel hingk t'r same mit 'nen ieëre-veurgekómmen a-umlaut. Hae kump sporadisch veur in 't Aadnoors, mer ouch in 't Limbörgs:
- *þurpą > þorp (a-umlaut) > dorp > dörp (r-umlaut)
- *armaz > arm > erm (r-umlaut)
In vergelieking mit die hiebaove geneumdje umlaute, is de r-umlaut betrèkkelik jónk.
Sj-umlaut
[bewirk | brón bewèrke]| Betrach Sj-umlaut veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
De sj-umlaut (sk-umlaut, sch-umlaut) wirk oppe zelvendje meneer es de r-umlaut en kump vriewaal oetsloetendj veur in e deil Nederfrankische en Middelfrankische spraokvariëteite, worónger 't Luuksembörgs, 't Kölsj en 't Limbörgs. In gein van dees spraoken is t'r aevel omnipresent:
- *flaskǭ > flaska > flasch > flesch (sj-umlaut)
De sj-umlaut is jónk en is veural bepirk toette klinker /a/.
