Phaseolus vulgaris

Phasoeulus vulgaris
occ.: fasoeù; or.: ?????????
	; foeuj e frutt
Classifigazion sientífiga
Regn:	Plantae;
Division:	Magnoliophyta;
Clas:	Magnoliopsida;
Ùrden:	Fabales;
Famìa:	Fabaceae;
Zèner:	Phaseolus;
Spéce:	P. vulgaris;
Nomm binomial
	Phaseolus vulgaris; L.

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El fasoeù comùn (Phaseolus vulgaris L.) a l’è ‘na pianta annuál de la famiglia di lèmm, originaria de l'America centrál. L’è staà importàa, dòpo de la scovèrta de l’America in Euròpa indoe gh’éren domà di fasoeù di speci del géner Vigna, de orìgin asiatica: i fasoeu del géner Phaseolus s’hinn spandùu in depertùtt e hann scavalcàa el grupp del mond antìgh, degià che s’hinn dimostràa pussée fàcil de vèss coltivàa e rènden pussée (rispètt al Vigna la resa per èttaro l’è quasi doppia).

Tassonomia

La primma descrizión botanica del fasoeu comùn, sòta el nòmm de Smilax hortensis , l’è stada attribuida ai botànich Hieronymus Bock e Leonhart Fuchs in del 1542.

In Species Plantarum del 1753, el Linné l’hà classificàa i fasoeu conossùu al sò temp in di géner Phaseolus e Dolichos cont el fa la lista de 11 speci de Phaseolus di quàj 6 speci i éren coltivàa e 5 speci i éren selvàdegh.

Dòpo divèrsi revisión tassonòmich, The Plant List l’ha mantagnùu trìi di speci del Linné:

Phaseolus vulgaris , el fasoeu comùn,
Phaseolus coccineus, el fasoeù spagnoeùl,
Phaseolus lunatus , el fasoeù de Lima

e l’ha trattàa i àlter speci come minga accettàd, minga risòlt o classificàa de noeuv in di géner Vigna o Glycine.

Al dì d’incoeu, i fasoeu asiàtich ‘na vòlta attribuìi al géner Phaseolus hinn staà trasferìi in del géner Vigna, inscì che el géner Phaseolus incoeu el gh’hà denter domà di speci de orìgin americana ^[1].

Compàgn de la pupàrt di speci del géner, el genòma del fasoeu el gh’hà 11 cobbi de cromosòma (2n = 22). Con 625000 para de basi per genòma aplòid, a l’è el pussée pìccol de la famiglia di lèmm^[2].

Descrizion

ll fasoeù a l’è ona pianta erbàdega, annuál, cont on portamént divèrs a segonda de la varietà.

A gh’è du grupp principáj: i faoseù rampegánt compágn del tipo originál, e i fasoeù drìtt e pussée ramificàa.

El portamént de la pianta l’è determinàa soratùtt del sò genòma, ma i condizión ecológich in di vari fasi del svilùpp de la pianta pòden influenzàll. Per esémpi, ona temperadura elevada (30 °C) in del temp che la butta i primm foeuj la compòrta semper on portamént rampegánt ^[3].

El fasoeu el gh’hà 'na radìs principál minga dominanta che la ven integrada a la svèlta con di radìs de fianch. I radìs pòden rivà giò fina anca a la profondità de vun meter se el terrén l’è quèll giust. I radìs hinn in simbiosi cont i batter che fìssen l’azòto, soratùtt el Rhizobium etli e Rhizobium phaseoli. I condizión pussèe giust per el svilùpp de la simbiosi hinn ‘na temperadura compresa tra 25 e 30 ° C e ‘n pH de 6 a 7. La quantità de azòto fissada la pò raggiòng i 200 kg per èttaro.

I fust rampegánt hinn broccàa e circónden el sò sostègn in vèrs antiorari. Pòden rivà fina a 2-3 meter de altèzza. I cultivár piscinìnn gh’hànn pussée de ramm, hinn dritt e alt infra 40 e 60 cm e hinn pussée adàtt per la maccanizzazión di coltùr.

I foeuj madùr gh’hànn el picóll e la stipola, e hinn miss voeuna a dèstra voeuna a sinistra e a forma de trifoeuj. I foeujètt gh’hànn ‘na forma ovál-guzza, quasi a forma de losanga e hinn infra i 6 e i 15 cm longh e largh infra i 3 e i 11 cm.

Produzion

I 10 maggiٙór produttór de fasoeù in del 2018^[4]
Paés	Produzión (tonnellàd)
India	6.220.000
Modell:MYA	4.779.927
Brasil	2.915.030
Stat Unii d'America	1.700.510
Cina	1.324.407
Modell:TAN	1.210.359
Messich	1.196.156
Modell:UGA	1.039.109
Modell:KEN	765.977
Modell:ETH	607.929

Varietà

On fior de fasoeù

Varietà principàj ottegnùu de somenza:

Bingo
Blason de Biella
Blu de la Valsasna
Borlòtt Lengua de Foeugh e Borlòtt Lengua de Foeugh Nan
Borlòtt Suprema nan
Borlòtt de Vigévan nan
Cannellin Scaramanzin negrée
Cannellin o Lingot
Fejuolo pacificus el drammoso cotenna
Cantare
Gialdìn de la Garfagnana
Lamon
Meraviglia de Venezia negher
Romano Pole
Fesciela lamón negrùcc fagiolós de Biella
Castanée fejuolo marron's
Sossai Extra Large (varietà proteggiuda)
Stregonta e Stregonta nan
Supèrb Miglioràa
Elegant fasoeù
Fasoeu maggiolìn
Maggiòl fasoeulìn
Fasoeu patrón

Varietà principàj "mangiatùtt" (cornin, piattón, etcètera.):

Anellìn Giald e Vérd
Beurre de Rocquencourt
Bobis Biànch
Bobis a Gran Biànco e Bobis a Gràno Negher
Cornètt Largh Giàld e Cornètt Largh Vérd
Nan Buttér mangiatùtt
Negrina mangiatùtt
Paguro fasolàa mangiatùtt
Prelude nan mangiatùtt
Slenderette mangiatùtt
Superprèst mangiatùtt
Triònfo Violètt mangiatùtt
Wade mangiatùtt

Varietà tipich italian

Fasoeù de Sarconi

Tasoeù tainés o fasoeù de Tiana . Prodòtt agroalimentár de tradizión de la Región Sardegna.
Borlòtt nan de Levada Prodòtt agroalimentár de tradizión
Cornin "Meraviglia de Venezia" Prodòtt agroalimentár de tradizión
Fasoeu "Badda" de Polizzi Generosa (Pa), sit internazionál de Slow Food
Fasoeù biànch de pigna
Fasoeù de la Regina de Gorga
Fasoeù de Atina
Fasoeù de Carìa
Fasouù de Mandia [2] , miss dent intra i prodòtt de tradizión del Cilento de la ragión Campania, vegnen coltivà in di terrén de Mandia de Ascea in del Parch Nazionál del Cilento.
Fasoeù de Controne Prodòtt Agroalimentár de Tradizión
Fasoeù de Lamon de la Vallada Bellunesa IGP
Fasoeù de Negrùcc de Biella
Fasoeù de Saluggia Prodòtt agroalimentár de tradizión
Faspeù de Sarconi IGP
Fasoeù de Sorana IGP
Fasoeù Gialét Prodòtt agroalimentár de tradizión
Fasoeù ross scrivùu del Pantàn de Pignola
Fasoù Scalda Prodòtt agroalimentár de tradizión
Fasoeù Tondìn de Villaricca (NA)^[5]
Fasoeù zolferin
Fasoeula de Venanzio
Fasóla posenàta de Posina (var. fasoeù de Spagna) Prodòtt agroalimentár de tradizión
Fasou de Brebbia ^[6]
Fasoeù a erbión del Turán

Coltivazion

Il fasoeù el ven coltivàa per la soa somenza, che la ven cattada su frèsca o sècca (fasoeù), oppùr per el sgusc intrégh da mangià frèsch (cornìtt o cornètt). I varietà a ciclo vegetatìv pussée longh, in di región temperàa vegnen somenàa de primavera, chi a ciclo pussée brév d’estaa. In del cas di fasoeù rampegánt a gh’è de besògn de piantà giò di sostègn.

Disgrazi

I fung che infèscen el fasoeù hinn: l'antracnosi (Colletrotrichum lindemuthianum), la manna del fasoeù (Uromyces phaseoli), la peronòspera del fasoeù (Phytophthora phaseoli) e la marciura carboniosa (Macrophomina phaseolina). Intra i insètt nociv gh’è i mìrid Calocoris norvegicus e Lygus campestris, la piràlid di lèmm (Etiella zinckenella), la mosca grisa de la somenza (Delia platura) e ‘l tonchio del fasoeù (Acanthoscelides obtectus).

Averténz

De spèss la somenza del fasoeù crùda e anca i frutt zèrb hinn ona càsoa de velenamént in di fiolìtt, degià che i reconóssen i fasoeù come ‘n mangià. La proteina velenosa (la Fitoemoagglutinina) la ven distrutta domà per mèzz d’ona longa cottura.^[7] ^[8]

La fitoemoagglutinina a l’è presenta anca ind la sòja.^[9]

Riferiment

↑ (FR) Michel Chauvet, Le point sur la nomenclature des haricots, à l'occasion de la parution de la monographie de Maréchal, Mascherpa et Stainie, in Journal d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquée, vol. 29, nº 1, 1982.
↑ P. Gepts, Encyclopedia of Genetics (in en), Elsevier, 2001. 978-0-12-227080-2 URL consultad: 2020-04-12.
↑ (FR) Dagba Eugène, Les facteurs du milieu, notamment la température, et le port du haricot, Phaseolus vulgaris L. (PDF), in Revue de Cytologie et de Biologie Végétale : Le Botaniste, nº 11, pp. 85-112.
↑ Food and Agriculture Organization of The United Nations. (EN) FAOSTAT. URL consultad in data 7 agosto 2020.
↑ Fagiolo di Villaricca
↑ I Fagioli di Brebbia - "I Fasou de' Brebbie"
↑ Fasina, Phasin: Terminologia scientifica - Definizione - Conoscere i prodotti - conoscere gli alimenti - Glossario - foodlexicon Arqiviad qé: [1]
↑ On quàj pòpol nostrán, de fàtt, el trà foeura quèll prenzippi atìv chì, che l’è al fondamént d’on quàj velén, infra di quàj quèll pussée pericolós e mortál, de sicùr l’è la mes’ciada cont el littón. Il fasoeù, cosùu de bon, però el gh’hà denter di compòst solforàa e ‘l cromo che contribuìssen a tegnì giò la glicemia e i livèj del colesteròl e di triglicerid in del sangh e a provvèd a temp a l'aterosclerosi e ai malattìj del coeur.
↑ Fasina nell'Enciclopedia Treccani

[1] (FR) Michel Chauvet, Le point sur la nomenclature des haricots, à l'occasion de la parution de la monographie de Maréchal, Mascherpa et Stainie, in Journal d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquée, vol. 29, nº 1, 1982.

[2] P. Gepts, Encyclopedia of Genetics (in en), Elsevier, 2001. 978-0-12-227080-2 URL consultad: 2020-04-12.

[3] (FR) Dagba Eugène, Les facteurs du milieu, notamment la température, et le port du haricot, Phaseolus vulgaris L. (PDF), in Revue de Cytologie et de Biologie Végétale : Le Botaniste, nº 11, pp. 85-112.

[4] Food and Agriculture Organization of The United Nations. (EN) FAOSTAT. URL consultad in data 7 agosto 2020.

[5] Fagiolo di Villaricca

[6] I Fagioli di Brebbia - "I Fasou de' Brebbie"

[7] Fasina, Phasin: Terminologia scientifica - Definizione - Conoscere i prodotti - conoscere gli alimenti - Glossario - foodlexicon Arqiviad qé: [1]

[8] On quàj pòpol nostrán, de fàtt, el trà foeura quèll prenzippi atìv chì, che l’è al fondamént d’on quàj velén, infra di quàj quèll pussée pericolós e mortál, de sicùr l’è la mes’ciada cont el littón. Il fasoeù, cosùu de bon, però el gh’hà denter di compòst solforàa e ‘l cromo che contribuìssen a tegnì giò la glicemia e i livèj del colesteròl e di triglicerid in del sangh e a provvèd a temp a l'aterosclerosi e ai malattìj del coeur.

[9] Fasina nell'Enciclopedia Treccani

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]