2013

'Se l'è sücess

Genar

• 4 de genar: a Los Roques, in Venezuela, el spariss un reuplan cun sü el sciur Vittorio Missoni (fiö de Ottavio Missoni) e la sua miee.
• 7 de zenér: ol zögadùr de fùbal argentì Lionel Messi 'l vèns per la quàrta ólta de fìla ol Balù d'Ór e l'è 'l prim zögadùr al mónt a ènzel isè tàte ólte.
• 10 de genar: la Francia la scerniss de mandà di suldaa per vütà el Mali a cumbat i rebei tuareg e islamegh de l'Azawad.
• 28 de genar: abdicaziun de Beatris de Orange-Nassau, regina di Paes Bass, in favur del sò fiö Güglielmu Lissander.

Febrar

• 4 de febrar: l'Üniversità de Leicester la dis d'avè truvaa el corp del re ingles Ricardu III, mort in del 1485 in de la bataja de Bosworth e mai pü retruvaa. El corp del re el se truvava sota a un parchegg de Leicester, e l'è staa cunfruntaa cunt el DNA d'un discendent diret de sua surela.
• 6 de febrar: l'aucat tünisin Shukrī Belaʿīd, cap d'un partii de l'upusiziun, el vegn cupaa arent a la sua cà. In de la Tünisia s'ciopen di desurden e di prutest cuntra el guvernu.
• 11 de fevrér: ol Papa Benedet XVI l'à fài saì che 'l laserà 'l puntificàt dal 28 de fevrér dezà che 'l gh'à piö i fórse per restà al sò pòst e 'l se la sènt piö de 'ndà 'nacc.
• 14 de fevrér: 'l Oscar Pistorius 'l vé arestàt per i copàt la sò murùza Reeva Steenkamp, lü 'l dis che l'è stàcc adóma ün erùr, che 'l l'à ciapàda per ü làder e l'à sbaràt per difèndes.
• 15 de fevrér: in Rüsia in del cél sùra la sità de Čeljabinsk sö i mucc Urali l'è s-ciopàt fò ün asteròide e la bòta l'è stàcia isé fórta che l'à facc is-copà töcc i véder di cà e i s'è contàcc piö de 1.200 ferìcc.
• 18 de fevrér: in Valtelina sö la statàl de lo Stelvio, ü càmius, per mia 'nàdaga adòs a di machine incidentàde e férme 'n mès a la stràda, l' fenés sö i binàre de la lìnea Sùndri-Tirà, pròpe quàndo l'è dré che 'l rìa ü tréno: 'l mör ol guidatùr del càmius e ü di automobilisti.
• 25 de fevér: a i elesiù italiàne, la coalisiù de mansina güidàda dal Pierluigi Bersani la rìa prima a la Càmera di Deputàcc col 29,54%, söbet tacàda dré la coalisiù güidàda dal Silvio Berluscù che la ciàpa ol 29,19%, chèl de trì l'è 'l MoVimento 5 Stelle del Beppe Grillo che desperlü 'l ciàpa 'l 25,55%, pò gh'è la coalisiù del Mario Monti che la rìa al 10,56%, menimà töcc i óter partìcc i se fèrma sóta 'l 4% e i ghe rìa mia andà 'n parlamènt: ol prémio de magiorànsa 'l và al Bersani. Ach al Senàt de la Repüblica la coalisiù del Bersani la rìa amò prìma con 120 senadùr, cóntra i 117 del cèntro dèstra, i 54 del M5S e i 18 del Monti, ma la gh'à mia la magiorànsa 'n del Senàt che l'è de 158 senadùr.
• 26 de fevrér: a i elesiù regiunàle de la Lumbardéa 'l vèns col 42,81% ol Roberto Maroni candidàt e segretàre de la Lega Nord e aleàt col Pdl, segónt col 38,24% 'l rìa 'l Umberto Ambrosoli candidàt del cèntro sinìstra. In del Làsio e 'n del Mulìs invéce 'l véns ol cèntro sinìstra.

Marz

• 12 de marz: el scumincia el Conclave per elegg el növ papa e la prima fümada l'è nigra.
• 13 de marz: dopu trii scrütit, ai set ur de sira i cardinai elegen el növ papa, quel de 266. A l'è 'l cardinal argentin (gemò vescuv de Buenos Aires) Jorge Mario Bergoglio, che l'ha ciapaa el nom de Francesch.

April

• 15 de avrìl:
  • ol Nicolás Maduro 'l vèns i elesiù presidensiài 'n Venesuéla col 50,66% di vócc cóntra al 49,07% del Henrique Capriles, che però l'à mia acetàt ol rizültàt e 'l völ che s'tùrne a cöntà de bèl nöf i schéde.
  • A Boston, düranta la Maratona, la s'ciopa una bumba che la cupa almanch tre personn.
• 21 de april: al scrütin quel de ses el vegn elegiüü president de la Repüblica Italiana per la segunda völta Giorgio Napolitano. L'è la prima völta in tüta la storia repüblicana che un president el vegn elegiüü per un alter türnu.
• 24 de april: dopu quasi düü mes di eleziun, el ghe vegn daa l'incaregh de fà sü 'n guvernu a l'Enrico Letta, del PD.
• 27 de april: el nass ufizialment el guvernu Letta. El gh'ha vintün minister, cun member che vegnen del PD, de l'UDC de la lista Scerna Civica Civica e del PdL.
• 29 de april: Güglielmu Lissander de Nassau l'è 'l növ re di Paes Bass.

Magg

• 5 de mas: la Juventus la èns ol campiunàt de Serie A 2012-2013.
• 7 de mas: in de la nòcc in del pórt de Gènoa la naf Jolly Nero la và a sbàt cóntra la tur de contròl ólta 55 méter e 'l l'à böta zó. I mör 9 persùne che i lauràa in de la tur.
• 11 de mas: ol ganés Adam Kabobo l' ciàpa a picunàde la zèt che 'l tróa per stràda a Milà, sènsa gnà cognòsei, i mör trè persùne e dò i rèsta ferìde.
• 15 de mas: ol Chelsea 'l vèns la finàl de Uefa League còntra 'l Benfica per 2 a 1.
• 21 de mas:
  • Ol Dominique Venner, scritùr francés de ultra drécia, 'l se cópa in de la cèza de Notre Dame de Parigi, per protestà cóntra i matrimòne omosesuài.
  • A Oklahoma City, un tornado trementu el trà giò un frach de cà e 'l cupa un bel poo de personn.
• 22 de mas: a Woolwich dò terorés-cc islàmech, in de stràda e del dé, i ghe tèa zó la cràpa a ü soldàt inglés e pò ü di dù, töt spórch de sànch e amò col machete in di mà, 'l se fèrma a parlà co i giornalés-cc.
• 25 de magg:
  • A Palermu la vegn celebrada la beatificaziun de don Pino Puglisi, el prevet cupaa de la mafia in del 1993.
  • In del istàde de Wembley ol FC Bayern München 'l vèns la Còpa di Campiù cóntra 'l Borussia Dortmund per 2 a 1.
• 26 de magg: el Vincenzo Nibali el vincc el Gir d'Italia.

Giügn

• 2 de giügn: cun la mort a 103 agn de la sciura Grizelda Kristiņa, la lengua livun la riva a l'estinziun.
• 15 de giügn:
  • in Brasil la scumincia la Confederations Cup.
  • Hassan Rohani el vegn elegiüü növ president de l'Iran.
• 24 de giügn: el Silviu Berlüscun el vegna cundanaa in prim gradu a set agn per cuncüssiun e prustitüziun minurila.

Lüj

• 1 de lüj: la Cruazia la taca a tö part a l'Üniun Eurupea.
• 3 de lüj: in Egit, dopu diversi dì de prutest pupular, l'esercit (dopu 'n ultimatum de 48 ur) el fa presunee el president Mohammed Morsi e 'l fa un culp de stat.
• 21 de lüj: abicaziun del re Albert II del Belgi, in favur del sò fiö Filip.
• 23 de lüj: incö, e fina al 28, a Rio de Janeiro a gh'è la Giurnada Mundial de la Giuventü (quela de vintot).

Chi gh'è nassüü

• 23 de lüj: Giorgg Lissander Lüis de Mountbatten-Windsor, erede al tronu ingles.

Chi gh'è mort

• 11 de genar: Mariangela Melato, atris italiana.
• 14 de genar: Prospero Gallinari, terurista italian di Brigad Russ, cunsideraa vün di respunsabel de la mort de l'Aldo Moro.
• 15 de genar: Nagisa Ōshima, regista giapunes.
• 21 de genar: Riccardo Garrone, imprenditur italian e president de la Sampdoria.
• 5 de marz: Hugo Chavez, president del Venezuela a partì del 2002, malaa de cancher de un bel poo de temp.
• 7 de marz: Giuliano Bignasca, pulitegh ticines, fondadùr de la Lega dei Ticines.
• 12 de marz: Teresa Mattei, l'ültema dona in vita tra quei ch'even vütaa a scriv giò la Custitüziun italiana. L'è quela che l'ha scernii de druvà la mimusa 'me simbul de la Festa de la Dona.
• 20 de marz: Antonio Manganelli, cap de la pulizia italiana.
• 21 de mars: Pietro Mennea, curidùr e ór ulìmpech in di 200 méter a Mosca in del 1980.
• 23 de marz: Boris Ambramovič Berezovskij, om d'afari rüss, vün di upusitur püssee famus de Putin.
• 29 de mars:
  • Enzo Jannacci, cantànt, scritùr de cansù e òm de cabaret milanés.
  • Luigi Regianini, pitùr, scultùr e gràfico milanés.
• 30 de marz: Franco Califano, cantant italian.
• 6 de avrìl:
  • Juan José Bigas Luna, regìsta spagnöl.
  • Ivan Ruggeri, indüstriàl bergamàsch e ex presidènt de l'Atalanta.
• 8 de april:
  • Margaret Thatcher, prim minister ingles del 1979 al 1990.
  • Sara Montiel, atùra e cantànte spagnöla.
• 5 de magg: Giulio Andreotti, pulitigh italian.
• 9 de magg: Ottavio Missoni, spurtiv e stilista italian.
• 17 de magg: Jorge Videla, ditadur argentin del 1976 al 1981.
• 20 de magg: Ray Manzarek, müsicista american, member di Doors.
• 22 de magg: Andrea Gallo, prevet italian.
• 23 de magg: Georges Moustaki (nassüü Giuseppe Mustacchi), cantant frances de urigin giüdea levantina.
• 27 de magg: Little Tony (nassüü Antonio Ciacci), cantant sanmarines.
• 18 de giügn: Claudio Rocchi, cantautur italian.
• 19 de giügn: James Gandolfini, atur american.
• 24 de giügn: Emilio Colombo, pulitegh italian.
• 29 de giügn: Margherita Hack, astronuma italiana.
• 13 de lüj: Cory Monteith, atur american.
• 14 de lüj: Tonino Accolla, atur e dupiadur italian.
• 28 de löi: Ersìli Tonini, cardinàl e arcivèscof catòlech.
• 27 de setember: Aldo Reggiani, atur italian.
• 24 de utuber: Andrea Brambilla, ciamaa anca Zuzzurro, atur comich italian.
• 25 de utuber: Piero Mazzarella, atur de teater italian.
• 27 de utuber: Lou Reed, cantant e müsicista american.
• 5 de dicember: Nelson Mandela, simbul de la lota cuntra l'apartheid e prim president negher del Südafrica.
• 10 de dicember: Gipo Farassino, maester de la canzun piemuntesa.