Modifika ta' Katidral (sezzjoni)

== Storja ==

=== Oriġini u karatteristiċi tal-ewwel katidrali ===
[[Stampa:Gothic-Rayonnant Rose-6.jpg|daqsminuri|263x263px|Ħafna katidrali, bħal din ta’ [[Notre-Dame de Paris]], [[Franza]], ikollhom twieqi u rużuni bil-[[ħġieġ]] ikkulurit]]
L-istorja tal-katidrali teħodna lura għas-sena 313, meta l-imperatur [[Kostantinu l-Kbir]] adotta personalment il-Kristjaneżmu u ta bidu għall-Paċi tal-Knisja. Tabilħaqq, jekk nimxu eżatt mat-terminoloġija stretta, ma setax ikun hemm “katidrali” qabel din id-data, peress li qabel is-seklu 4 ma kienx hemm ''cathedrae'' Kristjani; l-isqfijiet qatt ma kienu jpoġġu bilqiegħda meta kienu jmexxu xi qima kongregazzjonali, iżda minflok kienu jkunu bilwieqfa fuq pjattaforma olzata jew ''pulpitum'' ([[pulptu]]). Fit-tielet seklu, il-frażi ''ad pulpitum venire'' (tiela’ fuq il-pjattaforma) saret il-frażi standard għall-ordinazzjoni Kristjana. Matul l-assedju ta’ [[Dura Europos]] (illum fis-[[Sirja]]) fis-sena 256, knisja Kristjana sħiħa jew ''domus ecclesiae'' ġiet midfuna f’xatt difensiv li f’xi postijiet kien ilaħħaq sal-ħitan ta’ fuq nett. Din il-knisja waslet sa żminjietna bis-saħħa tal-iskavi. Il-knisja ta’ Dura kienet ġiet konvertita minn dar urbana kbira b’forma standard, fejn żewġ kmamar twaqqgħu flimkien biex ikun hemm spazju għas-sala tal-assemblea, li kienet kapaċi tilqa’ bejn 60 u 75 ruħ bilwieqfa; filwaqt li ddaħħal tank f’kamra fuq in-naħa opposta biex iservi bħala battisterju, b’pitturi sbieħ mal-ħitan eżatt fuqu. Instab li fis-sala l-kbira kien hemm pulptu olzat fuq naħa, kbir biżżejjed biex toqgħod persuna waħda għall-qari, għall-prietki u għat-tmexxija taċ-ċelebrazzjonijiet; iżda kien baxx wisq biex seta’ jintuża bħala tron, u żgħir wisq biex joqgħod artal fuqu. Mill-bqija, is-sala l-kbira ma kellha l-ebda dekorazzjoni jew karatteristika distintiva oħra.

Fis-sena 269, ftit wara li Dura nħakmet mill-armata [[Persja|Persjana]], numru ta’ membri tal-kleru fasslu għadd ta’ akkużi kontra l-isqof ta’ [[Antjokja]], [[Pawlu ta’ Samosata]], f’ittra miftuħa. Fost l-akkużi, kien qed jingħad li Pawlu, li kien irċieva t-titlu ċivili ta’ ''ducenarius'', minħabba l-kuntatti li kellu mal-imperu, kien tella’ ħajt mhux xieraq biex ikollu kompartiment għalih jew ''secretum'' fil-knisja ta’ Antjokja; li f’dan il-kompartiment kellu tron li kien jippresjedi minnu fiċ-ċelebrazzjonijiet ta’ qima; u li kien ħarreġ kor femminili biex ikantaw l-innijiet li kien jixtieq hu. Dawn il-prattiki kollha ġew ikkundannati bħala innovazzjonijiet, talli daħħal is-simboli tal-maġistratura Rumana sekolari tiegħu fir-ritwali tal-knisja; filwaqt li b’mod preżuntuż u blasfemiku donnu kien qisu qed jagħti ħjiel li l-persuna tal-isqof fil-qima Ewkaristika tpoġġi fil-post ta’ [[Ġesù Kristu|Kristu]] nnifsu. Minkejja dan, fi żmien mitt sena, l-isqfijiet kollha fil-[[Mediterran]] kellhom katidrali, kollha kienu jpoġġu fuq tronijiet fi spazju magħluq qisu santwarju, u kollha kienu stabbilew korijiet imħarrġa biex isebbħu l-qima Ewkaristika.
[[Stampa:Paleochristian mosaic in Aquileia.jpg|xellug|daqsminuri|238x238px|Il-figuri femminili fil-mużajk tal-Katidral ta’ Aquileia]]
Il-prinċipju ewlieni li wassal għal din il-bidla kien l-aċċettazzjoni tal-isqfijiet, ftit jew wisq minn jeddhom, ta’ stedina imperjali biex jadottaw u jibqgħu jwettqu dmirijiet, id-dinjità u l-insinja xierqa għal maġistrat pubbliku.<ref>Eusebius. ''Life of Constantine''. p. 4:27,2.</ref> Is-soltu, maġistrat Ruman kien jippresjedi minn tron olzat f’sala rettangolari ddekorata kbira bin-navati msejħa ''basilica''; u minn dak iż-żmien ’il quddiem l-isqfijiet bdew jagħmlu l-istess ħaġa. L-iktar katidral antik bi fdalijiet sostanzjali, li kien ukoll bażilika, jinsab taħt il-Katidral ta’ [[Aquileia]] fit-Tramuntana tal-[[Baħar Adrijatiku]]. Minn iskrizzjoni fil-mużajk, dan il-katidral ġie datat bejn is-sena 313 u 319. Il-kumpless kien jikkonsisti minn żewġ swali paralleli bin-navati fil-Lvant u fil-Punent ta’ daqs simili; b’kontrosala iżgħar fit-Tramuntana u fin-Nofsinhar li tikkollega ż-żewġ swali l-oħra, u li ġiet interpretata bħala s-sala ta’ lqugħ tal-''episcopium'' jew ir-residenza tal-isqof. It-tliet swali joħolqu qisha pjazza żgħira fil-beraħ, li fiha oriġinarjament kien hemm battisterju separat. Minn dawn iż-żewġ swali tal-katidral li kien ukoll bażilika, wasal sa żminijietna l-pavimentar rikk bil-mużajk, li fost xeni oħra, juri dik ta’ Ġona u l-[[Baliena]], u sensiela ta’ ritratti ta’ figuri femminili ta’ donaturi. Milli jidher, katidrali simili b’bażilika doppja u battisterju nbnew wara din f’Milan, f’[[Pavia]] u f’[[Trier]]; iżda sussegwentement il-knejjes b’bażilika waħda saru l-iktar mudell komuni ta’ katidral.

Id-dikjarazzjoni imperjali ta’ Kostantinu favur il-Kristjaneżmu ttrasformat l-aspetti kollha tal-ħajja Kristjana fl-[[Imperu Ruman]]. Minn reliġjon ta’ minoranza, f’żoni urbani pjuttost ċirkoskritti u f’raggruppamenti soċjali ristretti, soġġetti għal ostilità uffiċjali u persigwitazzjoni okkażjonali; il-Kristjaneżmu żdied sew numerikament u laqa’ nies minn kull klassi soċjali, inizjalment xorta fi ħdan żoni tal-bliet, iżda eventwalment estiża wkoll għall-''pagus'', iż-żoni rurali tal-bliet. Il-konsegwenza kienet espansjoni radikali fil-binjiet, fil-finanzjament u fil-persunal ta’ stabbilimenti assoċjati mal-Knisja tul is-seklu 4. L-ewwel katidrali jirrappreżentaw din l-espansjoni f’forma materjali.

=== Binjiet ===
[[Stampa:Kölner Dom nachts 2013.jpg|daqsminuri|254x254px|Il-Katidral ta’ [[Köln]], il-Ġermanja]]
Il-pożizzjoni u l-pjanta tal-ewwel katidrali kienu jvarjaw b’mod sostanzjali minn belt għall-oħra, għalkemm il-biċċa l-kbira, bħal f’Aquileia, kellhom it-tendenza li jinbnew fi ħdan il-ħitan tal-bliet iżda ’l bogħod miċ-ċentru urban; iżda ċerti elementi kienu jiddaħħlu kważi dejjem.

==== Bażilika ====
Is-swali tal-bażilika qabel kienu karatteristiċi ta’ kumplessi ċiviċi ewlenin u ta’ binjiet u kwartieri ġenerali militari; iżda mbagħad saru l-istruttura standard għall-kongregazzjonijiet Kristjani kbar. Minn hawn ’il quddiem, it-terminu bażilika jirreferi għal kwalunkwe binja ta’ knisja sostanzjali.  Dawn il-bażiliki ġodda kienu differenti għalkollox bħala skala meta mqabbla ma’ swali bikrin oħra tal-Kristjaneżmu, peress li kienu differenti wkoll fl-għamla tagħhom meta mqabbla ma’ xi tempji jew strutturi reliġjużi Rumani mhux tal-Kristjaneżmu. Is-swali kienu lonġitudinali, bin-navati, u mdawla ferm permezz ta’ twieqi kbar. Il-pavimenti u l-ħitan kienu jkunu jew intarsjati jew inkella ddekorati bil-mużajk – is-soltu b’disinn astratt jew bil-fjuri. Iż-żewġ bażiliki oriġinali ta’ Aquileia kellhom daqs ta’ madwar 37 metru bi 17-il metru, iżda fi żmien 30 sena, id-daqs ta’ sala minnhom ġie kkwadruplikat għal 73 metru b’31 metru. Permezz ta’ din l-estensjoni, il-bażilika ngħatat tliet karatteristiċi addizzjonali li saru karatteristiċi tal-ewwel katidrali: kompartiment magħluq fin-naħa tal-Lvant tal-knisja madwar l-artal; ''synthronos'' fil-Lvant tal-artal u jħares lejn il-Punent, magħmul minn ''dais'' olzati bi tron ċentrali għall-isqof u bankijiet fuq kull naħa tat-tron għall-kleru tal-''familia'' tiegħu; u ''narthex'' magħluq fin-naħa tal-Punent li l-Katekumeni kienu jinġabru fiha waqt l-att ċentrali tal-liturġija Ewkaristika.

==== Battisterju ====

Id-daqs tal-battisterju fil-knisja ta’ Dura kien ta’ metru kwadru u kien fond metru; min kien jiġi biex jitgħammed, seta’ joqgħod bilwieqfa fih, iżda mhux jiġi mgħaddas. Fil-katidrali l-ġodda, kif kien jiġri qabel, l-isqfijiet biss kienu jgħammdu; u ċ-ċerimonji kienu jsiru mhux iktar minn darbtejn fis-sena biex ikun hemm biżżejjed żmien għat-tħejjija. Għalhekk, id-daqs tal-battisterji kellu jiżdied sew, biex ikun hemm biżżejjed spazju li jkun jista’ jiggarantixxi l-privatezza waqt it-tneżżigħ, il-magħmudija, u l-ilbies mill-ġdid; u l-fonti tal-magħmudija, spiss ottagonali, kienet fonda biżżejjed biex tippermetti l-immersjoni totali, u wiesgħa biżżejjed biex takkomoda kemm lil min kien jiġi biex jitgħammed kif ukoll lil xi djakni assistenti. Il-battisterji s-soltu kienu jadottaw pjanta ċentralizzata li kienet toriġina mill-kappelli funebri; u kienu jkunu separati mill-bażilika kongregazzjonali.

==== Episkopju ====
Ħadd ma kien jgħix fil-knisja residenzjali ta’ Dura; il-faċilitajiet residenzjali bħal-latrina u l-kċina kienu tneħħew meta l-binja ġiet ikkonvertita. Iżda l-katidrali dejjem kienu jinkludu residenza episkopali. Fost l-akkużi prominenti li kienu tressqu kontra Pawlu ta’ Samosata, kien hemm dik li kien ikollu wisq kunfidenzi man-nisa devoti. Kif kienet it-tradizzjoni dak iż-żmien, Pawlu kien miżżewweġ meta ġie elett isqof; u mill-ġdid, kif kien universalment mistenni minn isqof, ma baqax ikollu kuntatt sesswali ma’ martu u lanqas baqa’ jikkoabita magħha. Iżda l-akkużaturi tiegħu sostnew li peress li baqa’ jkun assoċjat ma’ nisa oħra (minkejja li ma kien hemm l-ebda indikazzjoni li kien qed iġib ruħu ħażin), hu kien qed joħloq potenzjal inaċċettabbli li jinqala’ skandlu. Sabiex jiġi evitat li jinqalgħu okkażjonijiet ta’ din ix-xorta, kien meħtieġ li l-katidrali l-ġodda jkollhom kwartieri li fihom jgħixu irġiel biss u li fihom jgħix l-isqof u dawk meħtieġa għall-funzjoni tiegħu; u ladarba, fil-knejjes tal-Punent, kien mistenni li l-presbiteri u d-djakni kollha jgħixu għalihom u mhux mal-mara tagħhom wara l-ordinazzjoni, dawn il-kwartieri tal-għajxien, magħrufa bħala l-''episcopium'' jew l-episkopju, kienu jeħtieġu daqs pjuttost sostanzjali. Apparti l-kwartieri tal-ikel u tal-irqad għas-subien u għall-irġiel wara l-ordinazzjoni, l-episkopju wkoll kien ikollu oratorju privat jew kappella privata tal-isqof, kamra fejn kien jinħasel l-isqof, u swali privati għal xi pranzu jew ċena ta’ ospitalità li l-isqof kien mistenni joffri minħabba l-istatus soċjali msaħħaħ tiegħu.