Skorba
It-tempji ta' Skorba huma fdalijiet megalitiċi fin-naħa tat-Tramuntana taż-Żebbiegħ, fir-Reġjun tat-Tramuntana ta' Malta, li taw ħjiel dettaljat u informattiv lejn l-iżjed perjodi bikrin tal-kultura Neolitika ta' Malta.[1] Is-sit ġie skavat fil-bidu tas-snin 60 tas-seklu 20 biss, jiġifieri pjuttost tard meta mqabbel ma' siti megalitiċi oħra li kienu ġew studjati mill-bidu tas-seklu 19. L-importanza tas-sit wasslet biex jiżdied mat-Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[2]
Minħabba li l-iskavi f'dan is-sit saru wara, setgħu jintużaw metodi moderni ta' datazzjoni u ta' analiżi. It-tempju nnifsu ma jinsabx f'kundizzjoni tajba, speċjalment meta mqabbel mat-tempji iktar kompluti ta' Ħaġar Qim u ta' Ħal Tarxien. Madankollu, l-importanza ta' dan is-sit mhijiex marbuta mal-fdalijiet infushom iżda iktar ma' dak li ġie skopert permezz tal-iskavi tagħhom.[3]
Deskrizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]
L-inħawi taż-Żebbiegħ madwar it-tempji ta' Skorba milli jidher ġew abitati fi stadju bikri ħafna tal-perjodu Neolitiku. Meta l-istoriku Malti eminenti Temi Żammit skava t-tempji ta' Ta' Ħaġrat fil-qrib, kien hemm biss ħaġra wieqfa waħda ħierġa 'l barra minn munzell radam fis-sit ta' Skorba. Għalkemm is-sit ġie inkluż fil-Lista tal-Antikitajiet tal-1925, l-arkeologi injoraw dan il-munzell radam sal-iskavi ta' David H. Trump ta' bejn l-1960 u l-1963.[4][5]
Il-fdalijiet fis-sit huma sensiela ta' ħaġriet megalitiċi weqfin (waħda minnhom għolja 3.4 metri), l-iżjed parti baxxa tal-pedamenti tat-tempji, ħaġar tal-pavimentar b'toqob fil-passaġġ tad-daħla, u l-art tat-torba (materjal qisu siment) ta' tempju bi tliet apsidi. Din l-għamla ta' tliet apsidi hija tipia tal-fażi ta' Ġgantija. B'xorti ħażina, il-parti l-kbira tal-ewwel żewġ apsidi u l-faċċata kollha ġġarrfu għalkollox.
Il-ħajt tat-Tramuntana jinsab fi stat ferm aħjar ta' preservazzjoni. Oriġinarjament, id-daħla tat-tempju kienet tagħti għal spazju fil-beraħ, iżda f'żidiet li saru iktar 'il quddiem matul il-fażi ta' Ħal Tarxien, id-daħla tat-tempju ngħalqet għalkollox, u tpoġġew artali fl-irkejjen. Fil-Lvant ta' dan it-tempju, żdied it-tieni monument matul il-fażi ta' Ħal Tarxien, b'erba' apsidi u b'niċċa ċentrali.[6]
Għal perjodu ta' bejn wieħed u ieħor tnax-il seklu qabel ma t-tempji nbnew, diġà kien hemm villaġġ fl-istess sit. L-iżjed struttura antika eżistenti hi l-ħajt dritt twil ħdax-il metru lejn il-Punent tal-ewwel daħla tat-tempju. Id-depożiti fil-bażi tiegħu kien fih materjal li jmur lura għall-ewwel okkupazzjoni umana magħrufa tal-gżira, il-fażi ta' Għar Dalam, inkluż karbonju maħruq, li permezz ta' analiżi tal-karbonju ġie datat għall-4850 Q.K.[7]
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1980, it-tempji ta' Ġgantija (f'Għawdex) ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji wieħed tal-UNESCO. Imbagħad, fl-1992, il-Kumitat tal-Wirt Dinji tal-UNESCO estenda dan is-sit billi inkluda ħames tempji megalitiċi oħra. Dawn huma t-tempji ta' Ħaġar Qim (il-Qrendi, Malta), tal-Imnajdra (il-Qrendi, Malta), Ta' Ħaġrat (l-Imġarr, Malta), ta' Skorba (iż-Żebbiegħ, Malta) u ta' Ħal Tarxien (Ħal Tarxien, Malta).
L-UNESCO ddeżinjat dawn is-sitt tempji megalitiċi ta' Malta u Għawdex bħala Sit ta' Wirt Dinji wieħed abbażi tal-kriterju (iv) tal-kriterji tal-għażla tal-UNESCO, jiġifieri “Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”. It-Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex huma notevoli mhux biss minħabba li jispikkaw l-oriġinalità, il-kumplessità u l-proporzjonijiet enormi tagħhom, iżda anke minħabba l-ħila teknika konsiderevoli meħtieġa fil-kostruzzjoni tagħhom.[8] Is-sitt tempji jiġu ġestiti minn Heritage Malta, filwaqt li s-sjieda tal-art tal-madwar tvarja minn sit għall-ieħor.[9][10]
Bċejjeċ tal-fuħħar
[immodifika | immodifika s-sors]Il-bċejjeċ tal-fuħħar li nstabu fis-sit ta' Skorba jinqasmu f'żewġ stili: il-fażi l-griża ta' Skorba bi bċejjeċ tal-fuħħar distinti b'lewn griż mingħajr ebda motiv; u l-fażi l-ħamra ta' Skorba, li hija eżatt bħall-fażi l-oħra ta' Skorba iżda b'lewn aħmar bl-użu ta' okra ħamra.
Ara wkoll
[immodifika | immodifika s-sors]- Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex
- Mnajdra
- Ġgantija
- Ħaġar Qim
- Tempji ta' Ħal Tarxien
- Ipoġew ta' Ħal Saflieni
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Trump, Cilia, Malta Prehistory and Temples, p. 156.
- ^ "Megalithic Temples of Malta - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-10-09.
- ^ Trump, Malta: An archaeological guide, p. 137.
- ^ "Protection of Antiquities Regulations 21st November, 1932 Government Notice 402 of 1932, as Amended by Government Notices 127 of 1935 and 338 of 1939". Malta Environment and Planning Authority.
- ^ Żammit, Mayrhofer, The Prehistoric Temples of Malta and Gozo, p. 144.
- ^ Trump, Cilia, Malta Prehistory and Temples, p. 159.
- ^ Trump, Malta: An archaeological guide, p. 138.
- ^ ""Megalithic Temples of Malta – UNESCO World Heritage Centre". Whc.unesco.org". Miġbur 2021-02-01. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|koawturi=(għajnuna) - ^ ""Malta Temples and The OTS Foundation". Otsf.org". Miġbur 2021-02-01. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|koawturi=(għajnuna) - ^ David Trump et al., Malta Before History (2004: Miranda Publishers)