Apachen
Apachen (Zuñi-Woort för Fiend), Eegenbeteknung je nah Dialekt Inde, T`Inde, N`de, N`ne = „de Minschen”, is en Sammelbeteknung för verscheeden süüdlich Athapasken-Gruppen in Süüdwesten vun de USA un in Noorden vun Mexiko. De Spraak vun de Apachen, Apache, bilden en eegen Ünnergrupp vun de Na-Dené-Spraakfamilie, as ok de vun de Diné. De Apachen leven hüdtodag mehrheetlich in Reservatschonen in de US-Bundstaaten New Mexico, Arizona un Oklahoma.
Gruppen vun de Apachen
ännern
De as Apachen tosommen faat Stämme kann man so klassifizeeren:
- Chiricahua (Nahuatl: „wilde Krieger ut de Bargen”)
- Chu-ku-nde/Chokonen (= „Ridge of the Mountainside People”, ok Hiu-Ha = „Volk vun de upgahn Sünn”, „wirkliche” oder „zentrale” Chiricahua)
- Chi-he-nde/Chihenne (= „root bemalt Volk”, Warm Springs, „östliche” Chiricahua)
- Bi-dan-ku/Bedonkohe (= „In Front of the End People”, Mimbreno, Mogollon, Gila Apache, „ööstliche” Chiricahua)
- Ndè`ndai/Nednhi (= „feindlich Volk”, Bronco Apache, „süüdliche” Chiricahua)
- Mescalero (spaansch: „Mescalsammler”, Natage, Faraone, Eegenbeteknung: Shis-Inday = „Volk vun de (Barg)Wälder”)
- Anima-Grupp (hebbt as Nahbers vun de Bedonkohe in de Mogollon Mountains leevt)
- Jicarilla (spaansch: „lüttje Korven”, Eegenbeteknung: T`inde)
- Lipan (vun Ipa N`de = „Ipa`s Volk” Ndee buffalo hunters, Texas-Apache, Eegenbeteknung: Naizhan = „wi”, „vun uns Oort”)
- Tindi Nde (= "Warrior of the Mountain People", de eegentliche Lipan)
- Cuelcahen Nde (= "Tall Grass People/High Grass People")
- Twid Nde (= "Tough People of the Desert")
- Tu`tssn Nde (= "Great Water People")
- Zit`is`ti Nde (= "Rock Tied to Head People")
- Bi`uhit Nde (= "Many Necklaces People")
- People of the Lava Beds
- Kiowa-Apache (Eegenbeteknung: Na-di-isha-dena = „föörstlich Volk”, Plains-Apache, Gataka)
- Westlich Apachen (Coyotero = „Coyoteneters”, ok Garroteros = „Keulenmänner”, Eigenbez.: T`iis Ebah N`nee = „Volk vun de grau Boomwull”)
- White Mountain/Sierra Blanca („Volk vun de witt Bargen”)
- Westliche White Mountain-Grupp
- Ööstliche White Mountain-Grupp
- Cibecue (vun Dishchíí Bikoh = „Volk ut de root Canyon”)
- Canyon Creek-Grupp
- Carrizo-Grupp (Tł’ohk’aa’ digaidn)
- Cibecue-Grupp (Dziłghą́’é)
- San Carlos (Tsék’áádn)
- Apache Peaks-Grupp
- San Carlos-Grupp
- Akonye Bande
- Pinaleno/Pinal (T’iisibaan; spaansch: „Pinienvolk”)
- Arivaipa/Aravaipa (Pima: „Feiglinge”, „Weiber”)
- Tonto (spaansch: „wild”, „verrückt”, Ben-et-dine = „wild”, „verrückt”, „de man nich versteiht”,Eegenbeteknung: Dilzhé`e)
- Nöördlich Tonto
- Bald Mountain-Grupp
- Fossil Creek-Grupp
- Mormon Lake-Grupp
- Oak Creek-Grupp
- Süüdlich Tonto
- Mazatzal-Grupp
- söss Lütt-Gruppen
- Nöördlich Tonto
- White Mountain/Sierra Blanca („Volk vun de witt Bargen”)
Af un an wurrd ok en paar Yuma-Stammen to de Apachen tellt, so de Yavapai, de Apache Mohave un de Hualapai/Walapai, de Yuma-Apachen.
Historie vun de Apachen
ännernDie Apachen-Stammen sünd in 14. un 15. Johrhunnert tosommen mit de Diné ut den Noorden, wohrschienlich över de ööstlich Utlöpers vun de Rocky Mountains, in de Gegend van de hüdige US-Bundsstaaten New Mexico un Arizona as ok in dat westlich Texas, süüdööstlich Colorado un nöördlich Mexiko inwannert.
De Apachen-Gruppen (Gotahs) levten as halfnomaadsch Sammler un Jäger, en paar Gruppen hebbt ok noch Ackerbu bedreben. Dorto keem denn noch dat Büütmaken up Rooftüüg tegen de indianisch Nahbers, de Pima, Pueblo-Indianer, Yuma, Pawnee, Caddo un Opata.
De Apachen levten in matrilinearen Lokalgruppen, de sück to Gruppen (Gotahs) tosommensloten, Stämme in de eegentliche Sinn geevt dat bi de Apachen nich. Ehr Doodfienden weern de Comanche, Pima un de texanischen Stämme. De Comanche harrn hör ut de Plains rutdreben.
De Apachen-Gruppen in Arizona, New Mexico un Mexiko levten in Wickiups, eenfach Struuk- un Grashütten, de op de Plains beheimateten Lipan- un Kiowa-Apachen in Tipis un de Mescalero un Jicarilla sowohl in Wickiups as ok in Tipis. De Apachen nömmen ehr Hüsungen sülvst as „Kowa”.
De Apachen-Krieger weern kien Hööftling (Nantan) to’n Gehorsam verplicht, se sloten sück inflootriek Mannlüüd (un af un an ok Fruen) an, de upgrund vun ehr Riekdom, ehr Fähigkeiten, persönlich Övertügungskraft un ehr „Diyah” = „Kraft” Prestige harrn. Meestens weern dorüm de Anföhrers to glieker Tiet ok Schamanen (Diyin). Neben „Diya” harrn manch Fruen un Manslüüd ok noch „Inda-ce-ho-ndi” („Feinde-Abwehr-Kraft”), de dat mögelk maken de, Fienden ut to maken, de ehr Tall to benennen un disse dör ehr Macht to schaden. Af un an geev dat ok Kriegerinnen, so as to’n Bispeel Lozen („geschickt Peerdeev”) oder Gouyen („Klog Fru”).
Tüschen Rooföverfälle un Kriegstöög geev dat bi de Apachen een scharp sozial Ünnerscheed: Rooftöög wurrn organiseert, um Nahrungsvorräte, Peer, Wapen usw. to besörgen. Dat Ziel weer dorbi nich, de Gegner dood to maken, sondern nah Mögelkeet ohn Verluste un ohn, dat man de Fiend begegnen de, de Familie to versörgen. Büüttöög wurrn meestens dör lütt Lokalgruppen dörföhrt (10 bit 20 Kriegers).
Kriegstöög wurrn dorgegen vun Gruppen organiseert, um den Dood vun een Apachen to rächen. Dat kunnen denn ok woll mal 200 Kriegers wesen. Bi de Apachen geev dat aber kien Kriegerbünde, se tellen ok kien Coups u nun wenn se en Fiend dood maken deen, kregen se dordör kien Prestige. Skalps hebbt se ok nich nommen.
As villicht eerster Witte is 1540 de spaansche Konquistador Francisco Vásquez de Coronado up Apachen-Indianer stött. 1598 droop sien Landsmann Juan de Oñate up de Apachen. He weer de eerste, de den Zuni-Begreep „Apachù” (= „Feind”) as „Apache” övernommen hett.
Dör de unfreewilige Inföhrung vun Peer dör de Spaniers nah de Pueblo-Upstand van 1680 wurrn de Apachen-Gruppen bedüüdend mobiler un se harrn ok en grööter Aktionsradius. Vun de Arkansas River in’ süüdlich Colorado in Noorden bit in de mexikaansch Staaten Sonora, Sinaloa, Chihuahua, Coahuila, Durango un Jalisco in’ Süüden, vun de Colorado River in’ Westen bit nah Zentral- un Süüd-Texas in’ Oosten plünderten de Apachen indiaansch un witt Besitt gliekermaten. Dusende Indianer un Witten wurrn dood makt oder entföhrt, ganz Landstreken entvölkert, aber dordör kunnen de Apachen de Spaniers un Mexikaners gröttstendeels ut ehr Rebeet, dat de Spaniers Apacheria nömmt hebbt, feernhollen.
To en gemeensam Schutz aber ok, um de Apachen to isoleeren, sloten de Spaniers un de Mexikaners Allianzen mit de Pima, Opata, Tarahumara, Pueblo, Wichita, Caddo un af 1786 mit de Comanche. As Gegenleistung för de indiaansch Unnerstütten makten de Spaniers un Mexikaners ehr Märkte apen för indiaansch Produkte un Woren und versörgten de Stammen mit Wapen und logistisch Unnerstütten in de ehr Kämpen tegen de Apachen.
In dat Johr 1835 hebbt de mexikaansch Staaten Sonora und Chihuahua Skalp-Prämien up Apachen-Skalpe inföhrt, um dat „Apache-Problem” in Greep to kriegen. Man eenig weern sück de Mexikaners ok nich. Enkelnde mexikaansch Staaten hebbt ok immer weer mit de Apachen Verdrääg afslooten, boden Schutz dör de Armee, maken ok ehr Märkte apen (aber nu för de Apachen), dormit de Büüt un Produkte gegen Wapen, Munition, Zucker an anner Woren intuuschen kunnen.
As later henn de USA ehemals mexikaansch Rebeeden övernemmen deen, geev dat mit de Apachen swoor Kämpfe. De „Apache-Kriege” (1850 - 1890) weern de längsten un düürsten Kriege vun de USA. Dör de hoog Verluste vun Suldaten un Zivilisten, de Schwierigkeeten in’t Gelände, de Flinkheit, Schlauheet un Grausamkeit vun de Apachen un de ehrn vertwiefelt un lang anduernde Wedderstand sünd völ vun de Apachen-Föhrer beröhmt wurrn. Eerst tegen Ennen vun dat 19. Johrhunnert kapituleerten ok de letzten Apachen un trucken in de Reservatschoonen. Aber letzte Överfälle geevt dat noch in dat Johr 1930 up Ansiedlungen un Utwannerers in’ Noorden vun Mexiko
Beröhmt Anföhrer weern: Juan Josè Compa, Mangas Coloradas, Cochise, Nana, Geronimo, Juh, Victorio, Santana, Gian-na-tah, Delshay, Chuntz, Naiche, Ulzana
Noch Anfang vun dat 20. Johrhundert wurrn Apachen-Kinner vun ehr Öllern trennt un witt US-Börgern to Adoption geven. Kindskinner oder Oor-Enkel erfohrt dat hüdtodag blots noch ut mündlich Överlefeerungen, wenn en Apache-Kind domols old genog weer, um sück to erinnern.
Demographie
ännern1840 tellen se ruch weg 15.000, 1906 blots noch 6000. De US-Zensus van 2000 nennt 96.833 Apachen, vun de ruch weg 31.000 gemischter ethnischer Herkonft sünd. De Tall van 1840 is hööchstwohrschienlich vun de Spaniers und Mexikaners överdreven dorstellt. De harrn sogor bit to 30.000 Minschen schätzt. Wohrschienlich hett dat niemals mehr as 10.000 Apachen geven.
