Belgisch recht

Belgisch recht is de verzamelnaam voor het in België geldende recht. Het komt voort uit, en is in grote delen nog hetzelfde, of zeer vergelijkbaar, met het Franse recht. Het Belgisch recht behoort daarmee tot de Napoleontische (of Romaanse) rechtsfamilie. Net zoals de meeste Europese systemen is het een continentaalrechtelijk systeem, in tegenstelling tot de common law, het rechtssysteem dat onder andere het Verenigd Koninkrijk hanteert.

Bronnen van Belgisch recht

Het recht is in België in verschillende rechtsbronnen terug te vinden, die samen het Belgisch rechtssysteem vorm geven.

Wetgeving

De belangrijkste bron is, zoals in de meeste rechtssystemen, de wetgeving. Daaronder wordt verstaan een document met algemene draagwijdte, dat regels bevat die op elke rechtsonderhorige van toepassing zijn.

Wetgeving in enge zin

België kent verschillende soorten van wetgeving, afhankelijk van welk parlement de wetgeving tot stand heeft gebracht:

De Grondwet: Het belangrijkste document in de wetgeving is de Grondwet. Die wordt opgesteld en gewijzigd door het federaal parlement. Alle andere wetgeving moet in overeenstemming zijn met de Grondwet. Het Grondwettelijk Hof (vroeger Arbitragehof) oefent controle uit op die overeenstemming.
Wet: De wet is de benaming voor de wetgeving die afkomstig is van het federaal parlement. Zij is geldig in heel België.
- Wetten die krachtens de Grondwet zijn aangenomen met bijzondere meerderheid worden bijzondere wet genoemd.
Decreet: Decreet is de benaming voor de wetgeving die afkomstig is van de verschillende Gemeenschappen en het Vlaamse en Waals Gewest. Een decreet is geldig in de betrokken deelstaat.
- In Brussel heeft de VGC enkel een uitvoerende macht, de COCOF heeft echter wel decreetgevende macht over bepaalde domeinen, die de Franse Gemeenschap haar heeft toegewezen.
Ordonnantie: De wetgeving uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (alsook de identiek samengestelde GGC) wordt ordonnantie genoemd. Ze is enkel geldig in dat gewest.

Wetten, decreten en ordonnanties staan op gelijke voet, hoewel ordonnanties in theorie wel aan een grotere rechterlijke controle onderworpen zijn.

Er zijn ook bepaalde koninklijke besluiten met kracht van wet (zie zo bijvoorbeeld de genummerde KB's), maar die komen vooral in uitzonderlijke situaties tot stand.

Wetgeving in ruime zin

Onder wetgeving in de ruime zin van het woord vallen, naast de wetgeving in de enge zin, ook de besluiten van de uitvoerende macht. Deze besluiten moeten in overeenstemming zijn met de wetgeving in de enge zin van het woord. Hier zijn de volgende bronnen te vermelden:

koninklijk besluit: besluit van de federale regering
ministerieel besluit: besluit van een minister
besluit van een gemeenschaps- of gewestregering
provinciaal reglement: verordening van de provincieraad
gemeentereglement: verordening van de gemeenteraad

Verdragen

Onder de noemer van wetgeving vallen ook de verdragen, die zowel de federale Staat als de deelstaten kunnen sluiten, binnen de grenzen van hun bevoegdheid. De verdragen maken automatisch, integraal deel uit van het Belgisch recht, en ze kunnen dan ook ingeroepen worden voor de rechter, die ze moet toepassen met voorrang op de nationale wetgeving, wanneer zij "rechtstreekse werking" hebben. Bekende voorbeelden van bepalingen uit verdragen die rechtstreekse werking hebben, zijn artikel 6 van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en van de fundamentele vrijheden, en artikel 3 van het Verdrag inzake de rechten van het kind. Dikwijls leggen verdragen enkel verplichtingen aan de verdragsluitende landen op. In dit geval hebben de verdragen geen rechtstreekse werking, maar kan daaruit wel soms een verbod voor het verdragsluitende land worden afgeleid om de bestaande wetgeving strenger of minder streng te maken (dit wordt doorgaans een "standstill"-verplichting genoemd).

Rechtspraak

Wetgeving moet geïnterpreteerd en toegepast worden. Dat gebeurt in eerste instantie door de rechters en raadsheren van de rechterlijke macht. Zulke interpretatie kan soms een heel andere inhoud geven aan bestaande wetgeving, of deze op essentiële punten verfijnen. Vooral de rechtspraak van de hoogste rechtscolleges van het land, het Hof van Cassatie, de Raad van State en het Grondwettelijk Hof (voorheen Arbitragehof) is daarbij van groot belang.

Men heeft eigenlijke rechtspraak en oneigenlijke rechtspraak.

Eigenlijke rechtspraak: wanneer een geschil wordt beslecht door het wijzen (=rechtspreken) van een voor de partijen bindende uitspraak.

Oneigenlijke, of willige rechtspraak: wanneer men beroep doet op de rechter buiten ieder geschil, teneinde bepaalde maatregelen van hem te verkrijgen: een machtiging of een bekrachtiging.

Rechtsleer

De rechtsleer, ook wel doctrine genoemd, is een verzamelnaam voor de wetenschappelijke publicaties over het recht. Daarin geven juristen hun beeld over de huidige wetgeving en rechtspraak, en over hoe die volgens hen zou moeten zijn. Ze zoeken bijvoorbeeld een algemene lijn in de vaak niet coherente rechtspraak over een bepaald onderwerp. De rechtsleer heeft een grote invloed op het nieuwe wetgevend werk van de verschillende parlementen, en op de interpretaties die gevolgd worden in de rechtspraak.

Gewoonterecht

Een zeer oude bron van het recht is het gewoonterecht. De gewoonte, het generaties lang op dezelfde manier beoefenen van een bepaalde praktijk, wordt een rechtsregel, omdat het op basis van die lange traditie algemeen aanvaard wordt. De meest bekende voorbeelden in België zijn het aanstellen van een formateur door de Koning, bij de vorming van een nieuwe federale regering, en het feit dat men geen verbintenissen kan aangaan voor een periode van meer dan 99 jaar.

Billijkheid

Wanneer er in een bepaalde rechtzaak geen geschreven recht of geen gewoonterecht voorhanden is waar de rechter op kan terugvallen, zal deze zich laten leiden door wat billijk is. De rechter mag niet weigeren om een uitspraak te doen, omdat er geen wet is die de oplossing voorschrijft. Wanneer hij dat wel doet begaat hij het misdrijf van rechtsweigering.

Soms schrijft de wet uitdrukkelijk voor dat de rechter moet oordelen naar billijkheid. Een voorbeeld is de hoogte van de vast te stellen schadevergoeding, voor de schade veroorzaakt door geestesgestoorden (art. 1386bis BW).

Algemene rechtsbeginselen

Een ander toevluchtsoord voor de rechter zijn de algemene rechtsbeginselen, die gemeenschappelijk zijn aan de verschillende rechtsdisciplines. Een voorbeeld is dat goede trouw steeds vermoed wordt, dat en kwade trouw bewezen moet worden. De rechter kan besluiten dat er een algemeen rechtsbeginsel is, wanneer dat duidelijk naar voren komt uit het geheel van het recht.

De bekendste algemene rechtsbeginselen zijn :

de beginselen van behoorlijk bestuur, zoals het rechtszekerheids-beginsel, het vertrouwensbeginsel, het gelijkheidsbeginsel, de zorgvuldigheidsplicht, het redelijkheidsbeginsel, het evenredigheidsbeginsel en de plicht tot onpartijdigheid
het beginsel van de gelijkheid voor de openbare lasten
het beginsel van de permanentie van de Staat en de continuïteit van de openbare dienst
de niet-retroactiviteit van de wet en van verordenings-besluiten (art. 2 BW)
de regel dat bepalingen met rechtstreekse werking van het internationaal recht, waaronder het Europees recht, voorrang hebben op bepalingen van het nationaal recht, volgens het principe van het monisme
de scheiding der machten
de "gelijkheid der wapens" tussen partijen die in een proces verwikkeld zijn
de regel dat afstand van een recht enkel kan worden afgeleid uit feiten die voor geen andere uitlegging vatbaar zijn
de verplichting van de rechter om onpartijdig en onafhankelijk te zijn
het verbod om rechter en partij in dezelfde zaak te zijn
het recht van verdediging
de motiveringsplicht (verplichting om rechterlijke uitspraken te motiveren, art. 149 GW)
de regel dat een beklaagde niet onder eed als getuige in zijn eigen strafzaak kan worden ondervraagd, zelfs niet op eigen verzoek
de regel dat enkel op loyale wijze verkregen bewijsmateriaal in strafzaken toelaatbaar is
het vermoeden van onschuld
het verbod van verrijking (of vermogensverschuivingen) zonder oorzaak
het verbod van rechtsmisbruik
fraus omnia corrumpit (bedrog vernietigt alles)
de exceptie van niet-uitvoering inzake wederkerige overeenkomsten (wanneer een contractpartij haar verbintenissen niet nakomt, mag de andere contractpartij de nakoming van haar eigen verbintenissen opschorten)
non bis in idem (het verbod voor de rechter om een beklaagde te berechten of te straffen wegens een strafbaar feit waarvoor die beklaagde vroeger reeds is veroordeeld of waarvan hij is vrijgesproken)
in dubio pro reo (twijfel komt de beklaagde ten goede)
het verbod van eigenrichting (verbod om zelf het recht in eigen handen te nemen)

Rechtstakken in het Belgisch recht

Het Belgisch recht is onder te verdelen in verschillende disciplines, rechtstakken genoemd, die elk hun eigenheid hebben maar toch ook een onderlinge samenhang kennen waardoor het recht toch een geheel vormt. De verschillende rechtstakken maken meestal het voorwerp uit van een aparte studieonderdeel in de rechtenopleidingen aan de universiteiten.

De grootste opdeling (summa divisio) die men maakt binnen het recht is die tussen publiekrecht en privaatrecht. Het publiekrecht betreft grosso modo de regeling van de relatie tussen de burger en de overheid en de werking van de overheid. Het privaatrecht focust op de verhoudingen tussen de burgers onderling.

Arbeidsrecht

Het arbeidsrecht bestaat uit twee onderdelen:

Het individueel arbeidsrecht: dat regelt de individuele relatie tussen de werkgever en de werknemer. Het bevat de regels in verband met de arbeidsovereenkomst, loon, deeltijds werken, ontslag enz.
Het collectief arbeidsrecht: dat regelt de relatie tussen de vakbonden en andere werknemersvertegenwoordigers enerzijds en de werkgevers anderzijds. Het gaat dan bijvoorbeeld om de regeling met betrekking tot stakingen, collectieve arbeidsovereenkomsten, enz.

Bestuursrecht

Het bestuursrecht is de rechtstak die de werking van de uitvoerende macht bestudeert. Het omvat deelgebieden zoals ruimtelijke ordening, ambtenarenrecht, onteigeningen, overheidsopdrachten, milieurecht, de organisatie van gemeenten en provincies enz. Voor deze rechtstak bestaat er nog geen basisdocument, hoewel men al verscheidene malen heeft geprobeerd een Algemene Wet Bestuursrecht in te voeren.

Burgerlijk recht

Het burgerlijk recht is een erg uitgebreide rechtstak en behandelt eigenlijk het hele leven van de burger, van geboorte tot de dood. Deze rechtstak wordt in beginsel beheerst door het Burgerlijk Wetboek.

Binnen het burgerlijk recht zijn te onderscheiden:

Personen- en familierecht: het recht met betrekking tot de afstamming, het huwelijk en de echtscheiding, beschermingsstatuten voor geesteszieken, minderjarigen enz.
Goederenrecht: het recht met betrekking tot de goederen, het eigendomsrecht, mede-eigendom, vruchtgebruik, erfpacht, recht van opstal en erfdienstbaarheden.
Verbintenissenrecht: het recht dat de verplichtingen regelt die een persoon kan aangaan in een contract of een andere rechtshandeling en die rechten creëren voor een andere burger.
Contractenrecht: het recht met de bijzondere types van overeenkomsten die de wet voorziet: koopcontract, huur, woninghuur, handelshuur, pacht, lastgeving, bewaargeving enz.
Aansprakelijkheidsrecht: het recht dat regelt in welke gevallen men recht heeft op schadevergoeding en voor wie men aansprakelijk is.
Familiaal vermogensrecht: Het recht dat het vermogen van de familie regelt, in het erfrecht, testamenten, schenkingen, huwelijkscontracten enz.
Internationaal privaatrecht: regels die bepalen welk recht van toepassing is en welke rechter bevoegd is bij aangelegenheden die onder het burgerlijk recht vallen maar waarbij er een grensoverschrijdend element aanwezig is. Bijvoorbeeld: welk recht is van toepassing en welke rechter is bevoegd wanneer een Belg in Italië een huis koopt van een Nederlander.

Financieel recht

Het financieel recht organiseert de werking van financiële instellingen, beleggingen, betalingsmiddelen enz. Belangrijke wetgeving in dit verband (niet-limitatief):

Inzake het statuut en de organisatie van financiële instellingen

Wet van 22 maart 1993 op het statuut van en het toezicht op de kredietinstellingen
Wet van 3 augustus 2012 betreffende de instellingen voor collectieve belegging die voldoen aan de voorwaarden van Richtlijn 2009/65/EG en de instellingen voor belegging in schuldvorderingen
Wet van 25 oktober 2016 betreffende de toegang tot het beleggingsdienstenbedrijf en betreffende het statuut van en het toezicht op de vennootschappen voor vermogensbeheer en beleggingsadvies

Betreffende consumenten- en/of beleggersbescherming en zekere producten

Wet van 4 augustus 1992 op het hypothecair krediet
Wet van 16 juni 2006 op de openbare aanbieding van beleggingsinstrumenten en de toelating van beleggingsinstrumenten tot de verhandeling op een gereglementeerde markt
Boek VII van het Wetboek van Economisch Recht

Andere

Wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten
Wet van 18 september 2017 tot voorkoming van het witwassen van geld en de financiering van terrorisme en tot beperking van het gebruik van contanten

Fiscaal recht

Het fiscaal recht is de rechtstak die het recht met betrekking tot de belastingen bestudeert. Het bevat de regels over wat belastbaar is, welke heffing er wordt geheven, hoeveel, wanneer, wie de schuldenaar is enz. Het fiscaal recht is verspreid over het Wetboek van Inkomstenbelastingen, Wetboek btw en Wetboek registratierechten.

Gerechtelijk recht

Het gerechtelijk recht bevat de regels omtrent de organisatie van de verschillende hoven en rechtbanken en de procedurevoorschriften die voor deze hoven en rechtbanken gelden. De voornaamste bron van het gerechtelijk recht is het Gerechtelijk Wetboek.

Handels- en economisch recht

Het handels- en economisch recht regelt het economisch verkeer. Het gaat bijvoorbeeld om de bescherming van intellectuele eigendom zoals merken, kartelrecht enz. Vroeger werd deze materie vooral geregeld door het Wetboek van Koophandel, vandaag vinden we de meeste regels terug in het Wetboek van Economisch Recht (WER).

Internationaal en Europees recht

Het internationaal en Europees recht maken ook integraal deel uit van het Belgisch recht. Ze worden hier, vanwege hun eigenheid, echter niet verder behandeld.

Insolventierecht

Het insolventierecht regelt de verschillende situaties waarin een persoon of een bedrijf geconfronteerd wordt met schulden waarbij ze moeilijkheden hebben die te betalen. Het bevat de regeling in geval van faillissement en gerechtelijk akkoord, de collectieve schuldenregeling, de regels over het leggen van beslag en de openbare verkoop, ...

Socialezekerheidsrecht

Het socialezekerheidsrecht bevat de regels met betrekking tot de organisatie van de sociale zekerheid en in welke gevallen men recht heeft op een uitkering, de omvang van die uitkering, de controle op de uitkeringsgerechtigden, ...

Staatsrecht

Het Staatsrecht is de rechtstak waarin het functioneren van de Staat en de deelstaten wordt bestudeerd, de staatshervorming enz. Het omvat de regels over de werking van de parlementen, de regeringen, ... Daarnaast omvat deze rechtstak ook de mensenrechten en de verschillende manieren waarop die beschermd worden.

Omdat de Grondwet een cruciale rol speelt in deze discipline, spreekt men ook weleens van grondwettelijk recht, hoewel dat een te beperkte omschrijving is.

Strafrecht en strafprocesrecht

Het strafrecht bestudeert de handelingen die strafbaar gesteld zijn, welke straffen daarop staan, zaken als medeplichtigheid en mededaderschap enz. Het Strafwetboek van 1867 is daarvoor het basisdocument in het Belgisch recht.
Het strafprocesrecht behandelt de procedure die gevolgd moet worden tijdens het onderzoek (zoals de regels voor huiszoeking, telefoontap, enz.), volgens welke regels het strafproces moet verlopen, voorwaardelijke invrijheidstelling enz. Die materie wordt voornamelijk geregeld door het Wetboek van Strafvordering.

Vennootschapsrecht

Het vennootschapsrecht regelt de werking van de verschillende vennootschapsvormen zoals de naamloze vennootschap, de besloten vennootschap en de vereniging zonder winstoogmerk. Deze materie wordt geregeld door het Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen 23 maart 2019. Daarvoor was de wetgeving verspreid over onder meer het Wetboek van Vennootschappen (1999) en de Vzw-wet (1921).

Belangrijke Belgische juristen

André Alen, rechter in het Grondwettelijk Hof, buitengewoon hoogleraar Katholieke Universiteit Leuven
Henri De Page, auteur van de Traité élémentaire de droit civil belge, nog steeds het standaardwerk over burgerlijk recht
René Dekkers, auteur van het Handboek burgerlijk recht, een Nederlandstalig standaardwerk over burgerlijk recht
Walter Ganshof van der Meersch, voormalig procureur-generaal bij het Hof van Cassatie en rechter in het Europees Hof voor de Mensenrechten te Straatsburg, professor staatsrecht aan de Université Libre de Bruxelles
Raoul Hayoit de Termicourt, voormalig procureur-generaal bij het Hof van Cassatie
Dirk Heirbaut, rechtsgeleerde, gespecialiseerd in rechtsgeschiedenis, professor aan de Universiteit Gent
Koen Lenaerts, rechter en ondervoorzitter in het Hof van Justitie van de Europese Unie, professor aan de Katholieke Universiteit Leuven
Christine Van Den Wyngaert, permanent rechter in het Joegoslaviëtribunaal, professor aan de Universiteit Antwerpen
Charles Van Reepinghen, opsteller van het Gerechtelijk Wetboek

Rechterlijke ambtenaren

De magistraten

De rechter is een lid van de zittende magistratuur. De staande magistratuur bestaat uit vertegenwoordigers van het openbaar ministerie.

Het Openbaar Ministerie (OM) of het parket

Zij maken deel uit van de staande magistratuur en zijn de hoogste hoeder van de openbare orde. Het O.M. heeft echter geen rechtsprekende bevoegdheid. Zij vervolgen misdrijven en vorderen de toepassing van de strafwet bij een strafrechter.

De leden van het O.M. worden op dezelfde wijze benoemd als zittende magistraten, namelijk door de Koning. (zie art. 152 G.W. voor rechters & art. 153 G.W. voor O.M.). Ze zijn afhankelijk van de uitvoerende macht, echter minder onafhankelijk dan de zittende magistratuur. In burgerlijke zaken treden zij op als hoofdpartij (eiser) of als gevoegde partij (op de zitting aanwezig en advies verstrekkend), al is het geen procespartij.

De referendarissen en parketjuristen

Zijn diegenen die het werk voorbereiden voor de raadsheren en de leden van het parket. Zij zijn eigenlijk administratieve, juridische medewerkers.

Parketjuristen

De magistraten van het openbaar ministerie bij de rechtbank van 1e aanleg worden bijgestaan door parketjuristen.

Referendarissen

De magistraten van de zetel van de hoven van beroep en van de rechtbanken van 1e aanleg worden bijgestaan door referendarissen.

De griffiers

Dit zijn openbare ambtenaren, die, onder leiding van de hoofdgrifier: de rechter bijstaan, de boekhouding van de griffie voeren, de minuten (het origineel v.e. vonnis/akte), registers, het archief en de verzamelingen (cd's, boeken, enz.) bewaren, grossen, uitgiften of expedities en uittreksels afleveren, een proces verbaal maken van terechtzitting (op een zittingsblad)

Kledij

Zij dragen een toga in de uitoefening van hun functie.

Rechtsbronnen:	Belgische Grondwet · verdrag · bijzondere wet · wet, decreet, ordonnantie · rechtspraak · rechtsleer · gewoonterecht · algemene rechtsbeginselen · billijkheid
Publiekrecht:	staatsrecht · strafrecht · gerechtelijk recht · bestuursrecht · fiscaal recht · sociale zekerheidsrecht
Privaatrecht:	burgerlijk recht · arbeidsrecht · economisch recht · insolventierecht · vennootschapsrecht
Rechtbanken:	Hof van Cassatie · Grondwettelijk Hof · Raad van State hof van beroep (5) (Marktenhof) · arbeidshof (5) · arbeidsrechtbank (9) · ondernemingsrechtbank (9) · hof van assisen (11) · arrondissementsrechtbank (12) · rechtbank van eerste aanleg (12) (burgerlijke rechtbank, correctionele rechtbank, strafuitvoeringsrechtbank, raadkamer, onderzoeksrechter, beslagrechter, familierechtbank, jeugdrechtbank) · politierechtbank (15) · vredegerecht (187) Brussels International Business Court
Territoriale indeling:	gerechtelijk gebied · gerechtelijk arrondissement · gerechtelijk kanton
Juridische actoren:	advocaat · assessor · benadeelde persoon · burgerlijke partij · gerechtsdeurwaarder · griffier · Ministerie van Justitie · notaris · Openbaar Ministerie (ook parket) · pleitbezorger · rechter · referendaris · stafhouder

Primair recht:	VEU · VWEU · Handvest van de grondrechten van de Europese Unie
Secundair recht:	verordeningen · richtlijnen · besluiten · aanbevelingen · adviezen
Rechtbanken:	Gerecht · Hof van Justitie van de Europese Unie · Gerecht voor ambtenarenzaken van de Europese Unie

Verdragen:	Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
Rechtbanken:	Europees Hof voor de Rechten van de Mens

Rechtsbronnen:	verdrag · rechtspraak · rechtsleer · gewoonterecht · algemene rechtsbeginselen
Rechtstakken:	internationaal publiekrecht · internationaal privaatrecht
Rechtbanken:	Benelux-Gerechtshof · Internationaal Gerechtshof · Internationaal Strafhof