Exedra

Een exedra (Oudgrieks ἡ ἐξέδρα, Latijn: exedra, Italiaans: esedra) is in de oud-Griekse en Romeinse architectuur een halfronde nis of uitbouw, soms in de gevel van een gebouw onder een halve koepel, die kon dienen voor vergaderingen, gesprekken en lezingen. In de oorspronkelijk Griekse vorm was een exedra een zitgelegenheid aan de buitenkant van een gebouw, een ruimte met een gebogen zitbank die grensde aan een zuilengalerij (stoa of peristylium). Een exedra kan ook een gebogen onderbreking zijn van een rechte colonnade (zuilenrij), met of zonder zitbank in de vorm van een halve cirkel. Boven de ronde zitbank kunnen beelden staan, al of niet met een fontein in het hart van de halve cirkel.

Een opgegraven vloer van een laat-Romeinse villa in La Olmeda, Palencia, Spanje. De exedra is de ruimte waar de vloer nog aanwezig is. Waar de vloer ontbreekt, zijn de pilae, de zuilen van de hypocaustum (kruipruimte voor vloerverwarming) zichtbaar.

De exedra vormde de ronde afsluiting van de Romeinse basilica, waaruit zich de apsis in christelijke kerkgebouwen ontwikkelde. De mihrab werd de islamitische variant.

Voorbeelden

Exedra's komen veelvuldig voor in klassieke villa's, paleizen, gymnasia en andere openbare gebouwen en werden door latere architecten geïmiteerd. In bredere zin kunnen ze ook deel uitmaken van een kerk, tuinontwerp, folly of stadsplein.

Griekse oudheid

Romeinse oudheid

Forum van Augustus, Rome, 42 v.Chr. - 2 v.Chr.
Domus Aurea van keizer Nero, Rome
Thermen van Trajanus, Rome, 104-109
Basilica Ulpia, Forum van Traianus, Rome, door architect Apollodorus, 106-113
Exedra en Gebouw met de drie exedra's, Villa Adriana bij Tivoli, 126-134
Theater van Santiponce (Italica), Santiponce, Sevilla.
Thermen van Caracalla, Rome
Stadium van Domitianus, Palatijn, Rome
Piazza della Repubblica, Rome, heette eerder Piazza Esedra, omdat hij de vorm van de exedra van de Thermen van Diocletianus (gebouwd 298-306) volgde. Heringericht 1887-1898.
Tempel van Jupiter Helipolitanus, Baalbek, Libanon
Exedra van Herodes Atticus, Olympia
Vier exedra's in Santo Stefano Rotondo, Rome, vijfde eeuw
Vier exedra's in Hagia Sophia, Istanbul

Middeleeuwen

Basiliek van San Vitale, Ravenna, 526-547
Armeense kerk van Kars, Turkije, 943-967

Renaissance en later

Dom van Florence door Filippo Brunelleschi, 1472
Cortile del Belvedere (Cortile della Pigna), Vaticaan door Donato Bramante, 1504-1541
Villa Aldobrandini, Frascati, 1598-1602
Sultan Ahmetmoskee, Istanbul. Drie exedra's komen uit op de centrale koepel, 1609-1616
Lion Exedra, Belton House, Grantham, Lincolnshire, Engeland, 1685-1688
Centrale deel van de Trevifontein uit de Barok met een standbeeld van Neptunus naar een ontwerp van Bernini, ten slotte gebouwd 1732-1735
West Wycombe Park, bij de Temple of Venus, Buckinghamshire, Engeland, 1740-1780
Parque de El Capricho, Plaza de los Emperadores, Madrid, 1787-1839
Nieuwe Hermitage in Sint-Petersburg, gebouwd tussen 1839-1852.
Abraham Lincoln: The Head of State (1908), Grant Park, Chicago
Palazzo dell'INA e dell'INPS (INA=Istituto Nazionale delle Assicurazioni, INPS=Istituto Nazionale per la Previdenza Sociale), Piazzale delle Nazioni Unite, EUR, Rome. Twee grote symmetrische gebouwen, elk in halfronde vorm. Drie exedra's met fonteinen, door Giovanni Muzio, Mario Paniconi en Giulio Pediconi, geïnspireerd op Forum van Trajanus. Ontwerp 1939.

Schilderijen met een exedra

Lawrence Alma-Tadema: An Exedra, 1869 (opus LXVIII)
id., Sappho and Alcaeus, 1881
id., The explanation - an old history, 1882
id., Expectations, 1885
id., Under the Roof of Blue Ionian Weather, 1898-1901
id., Silver favourites, 1903

Galerij

Thermen van Trajanus.
Gebouw met drie exedra's in de Villa Adriana.
Santo Stefano Rotondo: vier zijbeuken in de vorm van exedra's, vijfde eeuw.
Exedra aan de Dom van Florence (Santa Maria del Fiore).
Sultan Ahmetmoskee, Istanbul.
Neoklassieke exedra in het Parque de El Capricho, Plaza de los Emperadores, Madrid.
Trevifontein, Rome
Piazza della Repubblica, Rome. Herbouwd 1887-1898.
Lawrence Alma-Tadema: Sappho and Alcaeus, 1881.
Alma-Tadema: Under the Roof of Blue Ionian Weather, 1898-1901.
Alma-Tadema: Silver favourites, 1903.
Een monument in de vorm van een exedra: Abraham Lincoln: The Head of State (1908), Grant Park, Chicago.
Kantoor (Palazzo) van de INA, Rome-EUR
Kantoor (Palazzo) van de INA, Rome-EUR